ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ ΣΑΜΟΥ: ΕΥΡΗΜΑΤΑ TOY 17OY AIΩΝΑ ΣΤΟΝ ΤΡΟΥΛΟ ΤΟΥ "ΑΓ.ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΑΠΛΙΩΤΗ" ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ

 

ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ  1999 

ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩN ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

Σκοπός μας είναι να αναδείξουμε τα επικαλυμμένα στοιχεία που βρέθηκαν το 1999 κατά τη διάρκεια επισκευών στον τρούλο τού "Αγίου Νικολάου Αναπλιώτου" στον οικισμό "Παλαιό Καρλόβασι".

Ο ναός είναι Διατηρητέο μνημείο από τον Απρίλιο τού 2000.

ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/ΚΗΡ/8541/222/14-3-2000 - ΦΕΚ 458/Β/4-4-2000

Στο ύψωμα τo "Παλαιό"  και το λιμάνι Καρλοβασίων- Φωτ. προ τού 1905  (Π.Ε.Σ.Π.Κ. httpswww.facebook.compalaiokarlovasi)

Το "Παλαιό Καρλόβασι" βρίσκεται στη βορειοδυτική Σάμο, κι αποτελεί ένα από τα τρία "Καρλοβάσια" (Παλαιό-Νέο-Μεσαίο) τού Δήμου Δυτικής Σάμου. Δεσπόζει πάνω από το λιμάνι.  Είναι χτισμένο σε κατάφυτο και απότομο λόφο, σε υψόμετρο 80-90 μ..περίπου. Ελέγχει οπτικά προς τα βορειοανατολικά τις μικρασιατικές ακτές, προς τα βορειοδυτικά το νότιο άκρο τής Χίου και νοτιοανατολικά τον κάμπο "N.Καρλοβασίου" (Περακάμπος), καθώς και ανατολικά το όρος "Καστροβούνι", πάνω από τον οικισμό "Κοντακαίικα". ΄Ενα καταπράσινο φαράγγι χωρίζει τον οικισμό σε δύο περιοχές: προς τα δυτικά τού φαραγγιού βρίσκεται η συνοικία "Γαλατάς" και προς τα ανατολικά οι συνοικίες "Κάστρο" (που σταδιακά έχασε την ονομασία της) και  "Ακαμάτρα" (ονομασία που επικράτησε).

Τον Οκτώβριο τού 1999 έγιναν εργασίες αντικατάστασης τής κεραμοσκεπούς στέγης τού τρισυπόστατου τρουλαίου και καμαροσκεπούς ναού τού "Αγίου Νικολάου Αναπλιώτου", στην ανατολική συνοικία τού οικισμού. Από το μνημείο αφαιρέθηκαν μεταξύ 3 και 5 Οκτωβρίου 1999  τα παλιά κεραμίδια, καθώς και μεγάλες τετραγωνισμένες σχιστόπλακες (παλιό στοιχείο τού ναού) που υπήρχαν  σε κάποια σημεία.
 
Θα παραθέσουμε κάποιες σημαντικές, κατά τη γνώμη μας, πληροφορίες που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης. Έχει ιδιαίτερη σημασία να γνωστοποιηθούν αυτές, αφού τα ευρήματα -καλυμμένα εκ νέου από σοβά-  είναι και πάλι αφανή. Αποκαλύφθηκαν επίσης κάποια ενδιαφέροντα δομικά στοιχεία στον δυτικό κυρίως τοίχο τού ναού. Τα νέα αυτά στοιχεία θα μπορούσαν να βοηθήσουν την επιστήμη όσον αφορά στη χρονολόγηση τού ναού, εμπλουτίζοντας επίσης και την ιστορία τού οικισμού.
Συνεπώς, θεωρούμε απαραίτητο  μετά την Α) περιγραφή  των  ευρημάτων να αναφερθούμε και σε κάποια Β) ιστορικά-πολιτιστικά στοιχεία που αφορούν στον οικισμό τού "Παλαιού" και Γ) στους οικιστές αυτού κατά τον 16ο-17ο-18ο αιώνα.

Δ) Θα περιγράψουμε αρχιτεκτονικά τον ναό τού "Αγίου Νικολάου"  (βάσει τής αποτύπωσης που κάναμε το 1999), αναφερόμενοι και σε άλλα στοιχεία που τον απαρτίζουν (τέμπλο, διακοσμητικά στοιχεία). Ε) Θα συμπληρώσουμε την περιγραφή με τα δομικά στοιχεία που αναδείχθηκαν κατά την περίοδο των εργασιών, τα οποία πρέπει επίσης να ληφθούν υπ΄όψιν, ΣΤ) θα συνοψίσουμε σε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε ίσως σε κάποια συμπεράσματα.

(α) Λεπτομ. Φωτ. τού 1900 (1)

(β) ΦΩΤ. Ι.Π. 1995

(γ)  alamy stock photo-www.alamy.com

 

 

O Άγιος Νικόλαος και τμήμα τού οικισμού (α) το 1900, (β) περί το 1995 και (γ) μετά τις εργασίες τού 1999

 Α)  ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΤΡΟΥΛΟ

 Η στέγη με τον τρούλο από νότια-Φ.(2)

 Μερική άποψη από νοτιοανατολικά-Φ.(3)

 

Ο τρούλος, όπου βρέθηκαν τα στοιχεία, είναι εξωτερικά οκτάεδρος και κεραμοσκεπής, εγγράφεται δε σε τετράγωνο διαστάσεων 3,95Χ3,95μ. Στη βόρεια και νότια πλευρά σχηματίζεται "κρηπίδα" στις θέσεις των πλευρικών τοίχων τού κεντρικού κλίτους τού ναού, όπου μεταφέρονται τα φορτία τού τρούλου. Εσωτερικά ο τρούλος εδράζεται -χωρίς τύμπανο- σε τέσσερα τόξα δια μέσου σφαιρικών τριγώνων (λοφίων) που γεφυρώνουν το κενό. Το πάχος των τοίχων τού τρούλου είναι 0,55 μ..

Η δυτική φωτοθυρίδα-Φωτ.1999

Ο τρούλος στη διάρκεια των εργασιών- Φωτ.Ι.Π.1999

Στις έδρες τού τρούλου υπάρχουν τοξοειδή ανοίγματα με χρωματιστούς (εσωτερικά τού ναού) υαλοπίνακες. Εξωτερικά οι διαστάσεις της δυτικής και ανατολικής φωτοθυρίδας είναι πλάτους 0,45μ. και ύψους 0,70μ., τής δε βόρειας και νότιας έχουν ύψους 0,61μ., λόγω τής υπερυψωμένης κρηπίδας. Τα ενδιάμεσα ανοίγματα έχουν πλάτος 0,16μ. και ύψος 0,48μ.. Τέλος, το ύψος τού τρούλου πάνω από την κρηπίδα είναι 1,10μ., ενώ τής κρηπίδας συνολικά είναι  0,90μ..  
Τα ευρήματα ήταν ενσωματωμένα στη λιθοδομή τής δυτικής έδρας τού τρούλου, στο επάνω μέρος τής φωτοθυρίδας, κάτω από παλιούς σοβάδες και ασβεστώματα.

1. Στο επάνω μέρος τής φωτοθυρίδας είναι χαραγμένος ένας απλός άτεχνος σταυρός ύψους 25 εκ. περίπου. Οι απολήξεις των κεραιών του είναι δίλοβες.

Τα ευρήματα: Ο σταυρός, κάτω αριστερά η χρονολογία, δεξιά η επιγραφή και δεξιότερα το αγγείο- Φωτ. Ι.Π.  1999

 2. Αριστερά και κάτω από τον σταυρό αναγράφεται με άτεχνο επίσης τρόπο και σύγχρονη γραφή η χρονολογία 16(24;), ενώ κάτω δεξιά υπάρχει σύντομη δυσανάγνωστη επιγραφή τής οποίας η πρώτη λέξη είναι "έργο". Ακολουθεί πιθανότατα κάποιο όνομα.

Βρίσκονται χαραγμένα σε έναν μεγάλο λίθο που συνεργεί στην λιθοδομή, πάνω από τη δυτική φωτοθυρίδα τού τρούλου (πλάτους 0,45μ. και ύψους 0,70μ.). Ο λίθος αυτός είναι άτεχνα λαξευμένος στο κάτω μέρος του, ενώ με τη βοήθεια κεράμου  επιτυγχάνεται το τοξωτό σχήμα τής φωτοθυρίδας. Επισημαίνουμε επίσης ότι ο τοίχος εσωτερικά τής φωτοθυρίδας είναι κτισμένος με πλακοειδείς πλίνθους που εναλλάσσονται με λίθους.

Το αγγείο - Φ. Ι.Π.  1999

Το αγγείο- Φ. Ι.Π.  1999

Η  επιγραφή- Φ.. Ι.Π.  1999

3. Τέλος, δεξιά τού σταυρού, στην ίδια σχεδόν ευθεία με αυτόν και τού ιδίου περίπου ύψους βρίσκεται ενσωματωμένο στη λιθοδομή ένα κεραμικό αγγείο, σπασμένο πλέον το μισό (καθ΄ύψος). Είναι ιδιαίτερα κοίλο και με ευρύ στόμιο.


   ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ 16(24)  ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Η χρονολογία, που παραπέμπει στον 17ο αιώνα, θα μπορούσε να συμπίπτει με τη χρονολογία κατασκευής τού ναού, με δεδομένο ότι το αρχιτεκτονικό σχέδιο και η τυπολογία τού κεντρικού κλίτους μαρτυρά ότι εξ αρχής ο ναός προβλέφθηκε να χτιστεί ως τρουλαίος. Θα μπορούσε μάλιστα η χρονολογία να έχει χαραχτεί από τον κατασκευαστή τού τρούλου που έκανε τη συγκεκριμένη εξειδικευμένη εργασία, αλλά και η επιγραφή που ξεκινά με τη λέξη "έργο.." πιθανότατα τον μνημονεύει. Δεν αποκλείεται, όμως, η χρονολογία να αφορά και σε μια μεταγενέστερη επισκευή τού τρούλου. Η θέση πάντως που επιλέχθηκε για να τοποθετηθεί η επιγραφή, δεν μας επιτρέπει να τη συσχετίσουμε με επιγραφή χορηγού-δωρητή.
Στη Σάμο συναντήσαμε επιγραφές σε εισόδους κυρίως μοναστηριακών παρεκκλησιδίων με χρονολογίες ίδρυσης και ανακαινίσεων τού 17ου-18ου αιώνα, στις οποίες περιλαμβάνονται συνήθως εκτός των χορηγών και τα ονόματα των μαστόρων, μαρμαρογλυφέων,  εικονογράφων κ.λ.π.. Σταυροί επίσης επικρατούν σε πολλές επιγραφές, αλλά και σε άλλα σημεία των ναών (βλ. ενδεικτικά).

 

Επιγραφή-Αγ.Γεώργιος Χώρας 1622

Αγ. Παρασκευή Τσουρλαίων Φ.2012

Αγ. Γεώργιος Χώρας- 1622-Φ.1997

Τρεις Ιεράρχες Σπαθαραίων

Επιγραφή-Ιωάννης Κατσικάρης 1760

Τρεις Ιεράρχες Σπαθαραίων-Φωτ.1996

Aποτομή Ιωάννου-Παλαιοχώρι 1747

Επιγραφή-Παναγια Μακρινη 1764

Όσον αφορά στον ναό τού Αγίου Νικολάου Αναπλιώτη, αυτός διαθέτει επιγραφή χρονολόγησης στο υπέρθυρο τής εισόδου τού κεντρικού κλίτους  μέσα σε γύψινο "μετάλλιο": 

                         "ΕΚΤΙΣΘΗ Ο ΝΑΟΣ ΕΝ ΕΤΕΙ 1500".

Η επιγραφή στο κεντρικό κλίτος-Φ.1999

Κάποια αναφορά για την επιγραφή αυτή απουσιάζει από τα έργα των δύο σημαντικών Σαμίων ιστορικών (Κρητικίδη-Σταματιάδη). Για πρώτη φορά αναφέρεται περί το 1967, από τον Μητροπολίτη Ι.Σιδηροκάστρου¹. 

Προστέθηκε μάλλον μετά το 1880. Το "1500" είναι κατά τη γνώμη μας μια κατά προσέγγιση χρονολογία, με δεδομένο ότι η Σάμος το 1500 ήταν βασικά ακατοίκητη. Αποτυπώνει, προφανώς, την "εξασθενημένη" μνήμη των πρώτων οικιστών σχετικά με την ύπαρξη τού ερειπωμένου ναϋδρίου, που επανιδρύθηκε αμέσως μετά το συνοικισμό.

Η χρονολογία  καταμαρτυρά πάντως τη μακραίωνη ύπαρξη τού ναού τού Αγίου Νικολάου και επιβεβαιώνει, σε συνάρτηση  με τη χρονολογία επίσης τού τρούλου, τις διαφορετικές οικοδομικές φάσεις αυτού. 

 2. ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΑΓΓΕΙΟ

Το αγγείο, πακτωμένο στη λιθοδομή, είναι τοποθετημένο σε όρθια διάταξη. Έχει ευρύ κοίλο και μεγάλο στόμιο. Κατασκευάστηκε από κόκκινο πηλό.

Οι έρευνες αναδείξανε τη χρήση διαφόρων τύπων και μεγεθών αγγείων σε ναούς. Ήταν τα λεγόμενα δομικά και ακουστικά αγγεία. Τα δομικά βρίσκονταν μέσα στους τοίχους με σκοπό την ελάττωση του βάρους της κατασκευής (στον ναό π.χ. της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης «βρέθηκαν 1200 αμφορείς -ακέραιοι ή αποσπασματικά σωζώμενοι- που ανακαλύφθηκαν ως υλικό πλήρωσης των θόλων του Ιερού Ναού»).²
Τα ακουστικά ή ηχητικά αγγεία βρίσκονταν επίσης μέσα στους τοίχους, με σκοπό τη βελτίωση τού ήχου.
Σύμφωνα με τον Τ.Κ.Ζακυνθινό τα ακουστικά αγγεία ήταν γνωστά σε όλη την Ελλάδα ως βάζα, βικιά, κανατάκια, κλινίκια, στάμνες, αντιφωνητές κ.α.. Οι Βυζαντινοί εντοίχιζαν έναν τυχαίο αριθμό πήλινων αγγείων (συντονιστές) με άνοιγμα προς το εσωτερικό τού κτιρίου για να βελτιώσουν την ακουστική των κλειστών χώρων με την απορρόφηση του ήχου. Άλλοτε τα ανοίγματα ήταν εξωτερικά προς ενίσχυση των ανοιχτών χώρων...Μερικές φορές τα αγγεία τοποθετούνταν σε διάταξη, κυρίως στον τρούλο, και κάποια άλλα τυχαία ή ακόμα πακτώνονταν και με απροσδιόριστο τρόπο. Άλλοτε πάλι αντί για αγγεία, κατασκεύαζαν κοιλότητες ή σωληνώσεις. Το 65,8% έχουν εντοιχιστεί με το στόμιό τους προς το χώρο τού ναού, ένα 32,7% με τον πυθμένα διάτρητο προς το χώρο τού ναού και ένα 1,5% με απροσδιόριστο τρόπο³.

Το αγγείο που βρέθηκε στον ναό του "Αγίου Νικολάου" δεν φαίνεται να είναι ένα δομικό αγγείο λόγω τού μικρού μεγέθους του, ακόμα κι αν υποθέταμε πως υπάρχουν και άλλα παρόμοια πακτωμένα στις υπόλοιπες έδρες τού τρούλου (κάτι που δεν γνωρίζουμε). Η εκδοχή το να ήταν ηχητικό αγγείο είναι πιο πιθανή, ίσως μάλιστα για την ενίσχυση του ήχου στον εξωτερικό χώρο. Η εκδοχή αυτή ενισχύεται μάλλον λόγω τής προς τα έξω τοποθέτησης τού αγγείου (η διάμετρος τού αγγείου είναι περίπου 0,25μ., ενώ το φάρδος τού τοίχου τού τρούλου είναι 0,55μ.). Και σε αυτή την περίπτωση, ασφαλώς, θα περιμέναμε να υπάρχει ένας μεγαλύτερος αριθμός αγγείων στον τρούλο. Τέλος, η κάθετη (όρθια) διάταξή του στον τοίχο μπορεί να εμπίπτει στις περιπτώσεις των "τυχαία και απροσδιορίστου τρόπου" τοποθετημένων ηχητικών αγγείων, στα οποία αναφέρεται ο Τ.Κ.Ζακυνθινός και οφείλονταν τις περισσότερες φορές σε άγνοια των μαστόρων.

Β)  Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ "ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ" ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ  ΠΗΓΕΣ

Χαρακτηρισμός ως τοπίoυ ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους τής περιοχής -Παλαιό Καρλόβασι

ΥΑ Υπουργείο Αιγαίου/ΔΠΕ4754/30-4-2002    ΦΕΚ 591/Β/15-5-2002

 

Το "Παλαιό" σήμερα από πανοραμική φωτογραφία τού Ν.Χατζηϊακώβου- Σε πρώτο πλάνο αριστερά (βόρεια) ο χώρος τού παλιού Κάστρου και ο ναός τής Αγίας Τριάδος-Ανατολικά, κάτω από το Κάστρο το ναϋδριο τού Αγίου Ιωάννου τού Βάλα - Νοτιοδυτικά τού Κάστρου  ο ναός τής Παναγιάς Καστρινής & δίπλα το σχολείο- Νότια, κάτω από το Κάστρο η γειτονιά τού "Κάστρου"  και η "Ακαμάτρα"- Στο βάθος προς τα δυτικά διακρίνεται ο ναός τού Αγίου Νικολάου και το σημείο επικοινωνίας τού ανατολικού συνολικά οικισμού με τη δυτική γειτονιά, τον "Γαλατά".  Δυτικά δεσπόζει ο ναός τού "Χριστού". Τις δυο γειτονιές χωρίζει η ρεματιά. Στην ανατολική πλευρά (Ακαμάτρα) διακρίνουμε το καλντερίμι που συνέδεε τον παλιό οικισμό με το λιμάνι. Χαμηλά στα βορειοδυτικά το καλντερίμι συναντά σήμερα τον σύγχρονο οδικό άξονα.

Το "Παλαιό" κατοικούνταν κατά τούς βυζαντινούς χρόνους προς νότον τού "Κάστρου Βάλα". Προς βορράν "πάνω από τον ναϊσκο τού Αγ. Ιωάννη τού Βάλα υπήρχε μικρό καταβεβλημένο φρούριο που είχαν χτίσει οι κάτοικοι προ τής ερημώσεως (προ τού 1476) τής Σάμου για την ασφάλειά τους. Οι νέοι άποικοι όμως, δεν το επισκεύασαν ως άχρηστο, και ανοικοδομήσανε εκεί στο μέσον αυτού το καταβεβλημένο ναϊδιο προς τιμήν τής Αγίας Τριάδας".⁴

Ναός Αγ. Τριάδος στο  Κάστρο- Ν.ΧατζηΪακώβου

Ο ναός αυτός, βυζαντινού ρυθμού, ανακαινίσθηκε το 1904. Φέρει δε την εξής επιγραφή: 

"Ο περικαλλής ούτος Ναός ανεκαινίσθη αναλώμασι τής αδελφότητος Αγία Τριάς. επιστασία Μανουήλ Μάμου υπό τού αρχιτέκτονος Πάνου Διακοσταμάτη 1904". 

 Ο Ε. Σταματιάδης, επίσης, έγραφε ότι στα βόρεια και πάνω από το χωριό σώζονταν τα ερείπια αρχαίου πύργου που ονομάζονταν "Καστρί" και χρησίμευε σαν σκοπιά, από την οποία εποπτεύονταν τα περιπλέοντα πλοία και αναγγέλλονταν στους εντοπίους η προσέλευση πειρατών. Πάνω στα ερείπια τού αρχαίου φρουρίου χτίστηκε ο ναός τής "Κοιμήσεως τής Θεοτόκου" (Παναγία Καστρινή). 

Αμβωνας & γύψινα μετάλλια

Ο γυναικωνίτης -Φ. 1995

Εσωτερικό κλίτους Φωτ. 1995

Αγ. Κωνσταντίνος και Ελένη-Φ.1995

 

 

Είναι δίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη κι έχει αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο, άμβωνα και μετάλλια με ωραίες γύψινες διακοσμήσεις. Τα βημόθυρα φέρουν χρονολογία 1758. Οι εικόνες τού τέμπλου χρονολογούνται από το 1658 μέχρι και το 1882. Υπάρχει εικόνα των "Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης" με χρονολογία "αψια" (1711) και μια άλλη των ιδίων τού 1802.
Τής "Παναγίας Καστρινής" (90Χ70εκ.) με ασήμωμα τού 1852 ("Επαργυρωμένη δαπάνη Γρηγορίου Χ. Δημητρίου εν έτει 1852"). Θεωρείται παλαιότατη και σύμφωνα με τον θρύλο έγινε αφορμή για την κατασκευή τού ναού.

Εικόνα Αγίου Γεωργίου Φωτ. 1995

Τού 1748 είναι η εικόνα τού "Αγίου Γεωργίου" (94Χ65 εκ.).
"Δέησις τού δούλου τού Θεού Γεωργίου υιού Δημητρίου τού Παπανδρέος (αψμη)"

Η επιγραφή στην εικόνα τού Αγίου Γεωργίου- Φωτ. 1995

Παναγία Θρηνωδούσα Φ.1995

 




 

 

 

 

Η κακοποιημένη εικόνα (90Χ60)  τής "Παναγίας Μαυροφορούσας ή θρηνωδούσας" έγινε με την "Συνδρομή Μανουήλ Δ. Ζωγράφου, 11 Αυγούστου 1868". Σε σύγχρονους χρόνους "φρεσκαρίστηκε" από φιλόδοξο αγιογράφο (!).


 

Το μαρμάρινο κωδωνοστάσιο φέρει ημερομηνία ανέγερσης (τοποθέτησης και όχι κατασκευής) 1862: 

"1862 Αυγούστου 16 ανηγέρθη τό κωδωνοστάσιον τούτο δι' επιστασίας Εμμ.Ι.Καρούλη". 

Το κωδωνοστάσιο Φ.1999

Πρόκειται για το κωδωνοστάσιο τού κατεδαφισμένου ναού τού "Αγίου Δημητρίου Νεοκαρλοβασίου (βρίσκονταν στην πλατεία Βαλασκατζή), το οποίο μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε το 1862 στον ναό τής "Παναγίας τής Καστρινής στο "Παλαιό".⁵ Η κατασκευή του ανάγεται ίσως στο 1739 με πιθανότερη χρονολογία το 1790". Στον περίβολο τού ναού (στην ανατολική μάλλον μεριά) υπήρχε παλαιό νεκροταφείο που αποκαλύφθηκε σε σχετικά πρόσφατες εργασίες. Βρέθηκαν εκεί πολλά οστά.⁶

 

Δυτικά τού οικισμού (δεξιά) ο "Γαλατάς" Ανατολικά (αριστερά) η "Ακαμάτρα"- Φ. του 1900 (1)

 

 

 

Στα δυτικά τού ρέματος, στην συνοικία "Γαλατάς" (από το Galata), που συγκροτήθηκε κατά τον 17ο-18ο αιώνα, χτίστηκε ο βασιλικού τύπου ναός τής "Γεννήσεως τού Χριστού" (ή Χριστός). Το τέμπλο του είναι τού 1720 ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο, σπουδαίας έξεργης τέχνης και με ανάγλυφες ολόσωμες φιγούρες μικρού μεγέθους καθ΄όλο το μήκος τού τέμπλου. Οι εικόνες τού τέμπλου ανάγονται στην περίοδο από το 1874 ως το 1876. 

Τέμπλο "Χριστού"-Φ.1995

Λεπτομέρειες τέμπλου

 

Δυτικά τού οικισμού, όπου καλλιεργούνται ακόμα αρκετά αγροτικά κτήματα, υπάρχει ένας αριθμός παρεκκλησιδίων, χτισμένα ορισμένα σε σπήλαια (παλαιά ασκηταριά), υπαγόμενα στα 27 σιναϊτικα παρεκκλήσια τής "Μονής Αγ. Γεωργίου Καστανέας". Το Σπήλαιο τού Αγ.Αντωνίου, η Αγ.Παρασκευή, η Παναγίτσα κ.ά. που αναφέρονται σε σειρά συγγιλιωδών γραμμάτων, που μας παραπέμπουν τουλάχιστον στο α΄μισό τού 17ου αιώνα. Ωστόσο στο ασκηταριό τού Αγ. Αντωνίου-Αγίας Βαρβάρας "η επιφανειακή έρευνα απέδωσε ευρήματα κεραμικής, τα οποία χρονολογούνται κατά το πλείστον πιθανόν στους υστερορωμαϊκούς, βυζαντινούς και νεότερους χρόνους, ενώ δεν αποκλείεται λιγοστά να ανήκουν στην πρώιμη εποχή του χαλκού".⁷

Η σιναϊτικη επιρροή στην ευρύτερη περιοχή είναι έκδηλη, δεδομένου και τού γεγονότος ότι η "Μονή Αγ.Γεωργίου τού Σινά" καθώς και το μετόχι της η "Αγία Πελαγία" βρίσκονται στα πεδινά, σε μικρές αποστάσεις από τον οικισμό τού Παλαιού.⁸
Κάποια σχέση ίσως να υπήρχε και με το πατμιακό μετόχι τής "Αγίας Τριάδος" στην ευρύτερη περιοχή (κάτω από το "Κάστρο" στο όρος "Φτεριά"). Από τα αρχεία τής Μονής Πάτμου παραθέτουμε την παρακάτω "Ενθύμηση":
Στις 17 οκτωβρίου 1803 "αφιέρωσεν μίαν χριστιανήν Αργυρή τούνομα από χωρίον Απάνω Καρλόβασι, ένα χωράφιον εις το σύνορον τού Μοναστηρίου ... προσέτι η αυτή αφιέρωσεν μελίσσια δέκα, γήδια δέκα, και μίαν αγελάδα".⁹

Στα δυτικά τού οικισμού σε μικρή απόσταση σώζεται άλλο φρούριο, το "Καστράκι τού Ποταμού", καθώς και μνημεία τής περιόδου των Λασκαριδών αυτοκρατόρων τής Νίκαιας τού β΄μισού τού 13ου αιώνα".¹º

Στα ανατολικά των τριών Καρλοβασίων βρισκόταν η οχυρή πόλη "Καστροβούνι",¹¹ έδρα τού Γενουάτη Ηγεμόνα κατά την περίοδο τής κυριαρχίας των "Ιουστινιάνων τής Μαόνας", με την οποία το Φρούριο τού "Παλαιού" είχε οπτική επαφή.  Εξ αιτίας των συνεχών επιδρομών των πειρατών και των αντιζήλων προς τους Γενουάτες (κυρίως Ενετών) στην οχυρή αυτή πόλη κατέφυγε (κατά την τελευταία ηγεμονία των Γενουατών 1367-1476 μ.Χ.) ο πληθυσμός των παρακείμενων βυζαντινών πόλεων των "Καλυβίων", τού "Περακάμπου", τής Παναγίτσας κ.ά., για λόγους ασφαλείας. Όσοι κάτοικοι δεν μετοίκησαν στα φρούρια απεσύρθηκαν σε μεσόγειες εγκαταστάσεις. Οι κάτοικοι (όσοι είχαν απομείνει λόγω της παλαιότερης συνεχούς συρρίκνωσης τού πληθυσμού) εγκατέλειψαν την Σάμο το καλοκαίρι τού 1476, επί Σουλτάνoυ Μωάμεθ Χαν Β΄ και επί Γενουήτου Επάρχου Σάμου Θωμά Ιουστιανού Φορνέτου.¹² Μετοίκησαν στη Χίο και αλλού, όταν οι Γενουάτες προκειμένου να υπερασπιστούν την σημαντικότερη κτήση τους που ήταν η Χίος, απεσύρθηκαν από τη Σάμο, την Ικαρία και τις Οινούσες. 

Ο "Αγιος Ιωάννης τού Βάλα" κάτω από το Κάστρο.

Το "Παλαιό" εγκαταλείφθηκε κι αυτό από τους κατοίκους του κάτω από τις συγκεκριμένες αντίξοες συνθήκες. Δεν γνωρίζουμε σε ποιό βαθμό το "Φρούριο τού Βάλα" (είτε σαν Καστρί είτε σαν Βίγλα) προσέφερε κάποια ασφάλεια στους κατοίκους ή αν είχαν καταφύγει κι αυτοί στο "Καστροβούνι" ή σε άλλες μεσόγειες και ορεινές θέσεις, σε παρακείμενα κάστρα-φρούρια δυτικά τού οικισμού ή ακόμα και σε σπήλαια (ασκηταριά κ.ά.).

Το "Παλαιό" κατοικήθηκε εκ νέου επί Οθωμανικής κυριαρχίας, όταν  ακυρώνοντας οι Οθωμανοί τις συμφωνίες που είχαν συνάψει με τους Γενουάτες συμπεριέλαβαν τη Σάμο στις κτήσεις τους και εφάρμοσαν την πολιτική εποικισμού τού νησιού στα μέσα τού 16ου αιώνα. Γενικότερα στην περιοχή διαπιστώσαμε επανεγκατάσταση σε παλιές βυζαντινές θέσεις και ίδρυση μικρο-συνοικισμών σε κοντινές αποστάσεις μεταξύ τους. Επισκευάστηκαν επίσης ναοί που προϋπήρχαν τής ερήμωσης και ιδρύθηκαν νέοι παρά τον μικρό ακόμα αριθμό κατοίκων. "Στο διάστημα 1565-1580 η Σάμος κατοικείται από χριστιανούς, διαθέτει εκκλησίες και διοικείται εκκλησιαστικά ως πατριαρχική εξαρχία. Ο πληθυσμός φαίνεται πως δεν είναι ακόμα τόσος ώστε "δύνασθαι αρχιερέα θρέψαι".¹³ 

Ο Θ. Ζυγομαλάς (απεσταλμένος για την είσπραξη των Πατριαρχικών χαρατζίων και δικαιωμάτων), περιοδεύοντας στα νησιά και επισκεπτόμενος τη Σάμο το 1576, διαπιστώνει  "τον μικρό αριθμό σπιτιών (οικογενειών) που είχε η Σάμος από κοινού με άλλα νησιά.... ήτοι συνολικά: 100 ιερείς και οσπίτια τετρασχίλια".¹⁴

 

Το Κάστρο και η Ακαμάτρα Φ. Ν.ΧατζηΪακώβου

Το "Παλαιό" κατοικήθηκε από τους πρώτους αποίκους στα νότια τού "Κάστρου τού Βάλα", στα ερείπια τού παλαιού βυζαντινού οικισμού. Ονομάζονταν λόγω τής θέσης του "Πανοχωριόν" και κατοικήθηκε "επί ερειπίων κώμης, άμα ήρξατο ο συνοικισμός υπό Χιοσαμίων, οίτινες έφερον μεθ΄ εαυτών εκ Χίου τήν εικόνα τής οσίας Ματρώνης και ανέθηκαν αυτήν εις το ιδρυθέν επί ερειπίων ναού ναϊδιον τού αγίου Νικολάου. Εις τον ανοικοδομηθέντα εν αδήλω εποχή τούτον ναόν σώζεται παμμεγέθης εικών τού αγίου Νικολάου επιλεγομένου μέχρι σήμερον Αναπλιώτου, μετακομισθείσα εκ Ναυπλίου υπό προσφύγων Πελοποννησίων αποκατασταθέντων αυτόθι, είτε κατά το 1715, είτε κατά το 1769".¹⁵

Αναφορικά με τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας είναι χρήσιμο να πούμε ότι και οι Ικάριοι  που κατέφυγαν στη Χίο στα χρόνια τής Γενουατικής κατάκτησης, επιστρέφοντας στο νησί τους, καθιέρωσαν τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας και ανήγειραν ναούς στα χωριά Περδίκι, Οξέ, Μάραθο, Δάφνη και Βρακάδες.(15α) 

Τμήμα τού οικισμού (3α)

Από το όνομά του το χωριό φαίνεται ότι είναι το παλαιότερο "Καρλοβάσιο" μεταξύ τριών άλλων που συγκροτήθηκαν μετά τον συνοικισμό. Είχαν δε τις εξής ονομασίες: "Παλαιό" και "Πανοχωριό", "Καλύβια" (το Μεσαίο Καρλόβασι) και "Νεοχώριον" (το Νέο Καρλόβασι), για το οποίο "η πρώτη γραπτή αναφορά γίνεται σε τεμεσούκι τού 1611 με την επωνυμία Καρλή").¹⁶ Το "Καρλή" ή "Καrlovasi" (κατά τούς Οθωμανούς) ως υποκείμενος στην υποχρέωση καταβολής κεφαλικού φόρου οικισμός εμφανίζεται στα τουρκικά κατάστιχα τού 1632/33  με μεγάλο αριθμό φορολογούμενων οικογενειών (ίσως να συμπεριλαμβάνονταν ανάμεσά τους  και οικογένειες από το  "Παλαιό", αλλά και το "Μεσαίο" Καρλόβασι).                   

Το "Παλαιό" κατοικήθηκε επίσης (κατά τον Ε. Σταματιάδη) από Πελοποννησίους στη θέση "Παλιά Βρύση" πριν από περίπου 270 χρόνια (από την συγγραφή τού έργου του), αλλού  το προσδιορίζει στα 1625. Εναπόθεσαν εκεί "εν τώ αυτόθι ομωνύμω ναό την εικόνα τού Αγίου Νικολάου Αναπλιώτου". Συμπληρώνει δε ότι "Κατοικήθηκε επίσης και από Ικαριώτες".

Μετόχι  Αγίου Ιωάννου Θεολόγου-(4)

Τέλος, προς νότον τού οικισμού ιδρύθηκε κατά το 1822-1828 το Μετόχι τού Αγίου Ιωάννου Θεολόγου που ανήκει στην Μονή τού Προφήτου Ηλιού. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1823 από τον Εμμανουήλ Αγγελινίδη ή καπετάν Μανουήλ Αγγελίνα (Σάμιος οπλαρχηγός τής Επανάστασης) με καταγωγή από το "Παλαιό" (στο ιερό Βήμα υπάρχουν σκαλάκια που οδηγούν σε αγίασμα).

Εκτός των έργων ναοδομίας ενδιαφέρουσα είναι και η κοσμική αρχιτεκτονική τού οικισμού. Επί τού παρόντος θα αναφέρουμε μόνον ότι  πίσω από ανακαινιστικά έργα εντοπίζουμε μια ποικιλία αρχιτεκτονικών τύπων, από το πέτρινο ισόγειο μονόχωρο σπίτι με δώμα, έως το δίπατο σε όλη την εξέλιξή του, με λιθοδομή ή ξυλόπηκτο (μπαγδατί-τσατί) και με αναφορές στην ισλαμική αισθητική, καθώς και σπίτια κεραμοσκεπή και άλλα που προσομοιάζουν στο τύπο τού πυργόσπιτου. Λόγω δε τής στενότητας  τού χώρου διακρίνεται και ο τύπος τού σπιτιού σε διαβατικό (πάνω από δρόμο). Οικοδομικές  συνεπώς συνήθειες που έρχονται βαθύτερα μέσα από τον χρόνο, "συνοψίζοντας" σε μεγάλο βαθμό την εξελικτική πορεία τής λαϊκής αρχιτεκτονικής μέσα στον οικισμό. 

Παλιό σπίτι  στον Αγιο Νικόλαο

Σπίτια στον "Γαλατά" (η δυτική  πλευρά τού ρέματος)

Σπίτια στην "Ακαμάτρα" (η ανατολική πλευρά τού ρέματος)

Νοτιοανατολικά τού Κάστρου

Στην ανατολική γειτονιά

Οίκηση κάτω από το Κάστρο (20)

Στην "Ακαμάτρα"

            

   Γ)    ΟΙ ΟΙΚΙΣΤΕΣ ΤΟΥ "ΠΑΛΑΙΟΥ"     
                                                    

1-  ΑΦΙΞΕΙΣ ΧΙΩΤΩΝ: Περί το 1550/1566  και ενδεχομένως το 1822

Νότια τού Κάστρου- Φωτ, Ν. Νόου-1973

Ο οικισμός κατ΄αρχάς κατοικήθηκε  κάτω από το "Φρούριο τού Βάλα", στα νότια αυτού, στη θέση τού βυζαντινού οικισμού που υπήρχε εκεί, πριν την ερήμωση τού νησιού και είχε εγκαταλειφθεί. Η γειτονιά ονομάζονταν "Κάστρο". 

Kατά τον Κρητικίδη, από τους πρώτους οικιστές τού "Παλαιού" ήταν οι απόγονοι των Σαμίων  που είχαν καταφύγει στη Χίο το 1476 μ.Χ..  Επικαλούμενος δε την παράδοση, αναφέρει ότι οι Σάμιοι τής Χίου, καθ΄όλη τη διάρκεια τού εκπατρισμού τους μετέβαιναν κατά καιρούς με πλοιάρια στη Σάμο και συγκέντρωναν φρούτα, ξυλεία, ελιές, χαρούπια, βελανίδια, αμύγδαλα, καρύδια και σταφύλια, τα  οποία  διεσώθηκαν μέχρι τον νέο συνοικισμό, και τα μετέφεραν στη Χίο για δική τους χρήση ή προς πώληση.16α

Επιστρέφοντας από τη Χίο (1550-1566) κατά σωματεία, εγκαταστάθηκαν στο "Βαθύ", στο "Παλαιοχώρι Βουρλιωτών", στο "Παλαιό", καθώς και στο "Νέο Καρλόβασι", όπου συγκρότησαν την γειτονιά τής "Αγίας Ματρώνας".

 

Η Χίος από το 1346 μέχρι το 1566 βρισκόταν στην κυριαρχία τής Μαόνας των Ιουστινιάνων (Giustiniani) τής Γένοβας.

 

H XIOΣ- DAPPER- 1688 (21)

Οι σχέσεις των κατακτητών Γενοβέζων με τον γηγενή πληθυσμό τής Χίου, τον αγροτικό κυρίως, χαρακτηριζόταν από καθεστώς  κατα­πίεσης και δουλοπαροικίας, υφαρπαγής των γαιών, των αγροτικών προϊόντων και εμπο­ρευμάτων. Στόχευσαν δε με μεγάλο ζήλο στην παραγωγή και στο εμπόριο τής μαστίχας.  "Από το 14ο αιώνα η μαστίχα, μέσω των δικτύων των Μαονέζων Giustiniani, γίνεται γνωστή σ’ όλο τον κόσμο, με αποτέλεσμα να αυξη­θεί η ζήτησή της και συνακόλουθα η τιμή της. Η ετήσια πρόσοδος από τη μαστίχα ανερχόταν σε 30.000 δουκάτα, βάσει των μαρτυριών του Ιερώνυμου Giustiniani και, σύμφωνα με άλλη μαρτυρία από το ημερο­λόγιο του Χριστόφορου Κολόμβου, πάνω από 50.000..". 16γ 

 

Οι 12 συνδεσποτείες της Μαόνας (23)

Η Χίος έγινε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια τής περιόδου εκείνης και προσέλκυσε εμπόρους από όλο τον κόσμο. Οι Γενοβέζοι εκμεταλλεύτηκαν το νησί για την ανάπτυξη τής Γένοβας και την δική τους, επιβάλλοντας σκληρές ποινές για παραβάσεις που σχετίζονταν με το προϊόν τής μαστίχας. "Για τον ντόπιο πληθυσμό ήταν πάντα οι ∆υνάστες...Οι Χιώτες ζούσαν σε ένα πολύ ασφυκτικό κλοιό που δεν τους επέτρεπε να αναπτύξουν καμία πρωτοβουλία σε κανένα επίπεδο (διοικητικό, οικονομικό, κοινωνικό).." 16β 

 

Από τη συνένωση μικρότερων οικισμών δημιούργησαν  τα μεσαι­ωνικά χωριά, τα μαστιχοχώρια, με τη μορφή Καστροχωρίων, προκειμένου να ελέγχουν τούς μαστιχο-καλλιεργητές και να εξασφαλίζεται κατ΄αυτόν τον τρόπο η προστασία   τής κερδοφόρου μαστίχας. Η ίδρυσή τους συνδέεται επίσης και με το κλίμα ανασφάλειας που επικρατούσε λόγω της πειρατείας και των τουρκικών διεκδικήσεων.

 

 

 

 

Αυγώνυμα Χίου

Δρόμος στο μαστιχοχώρι "Μεστά"-Φ.1990

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Πυργί Χίου

 

 

 

Οικόσημο σε σπίτι στο Πυργί-Φ.1990

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

"Οι οι­κισμοί των Μαστιχοχώρων, όπως δημιουργήθηκαν από τους Μαονέζους, παραμένουν αδιαφιλονίκητοι ζωντανοί μάρτυρες τούτης της αδυ­σώπητης κατοχής και της κερδώας φρενίτιδας των εμπόρων-κατακτητών. Στέλνουν, λοιπόν, σχέδια, πολεοδόμους, μηχανικούς κι αρχιτέκτο­νες, τεχνικούς, ίσως ακόμη κι εργάτες και δημιουργούν τούτα τα μεσαι­ωνικά χωριά, τα Καστροχώρια.. Στενοί δρόμοι, σκοτεινοί, ανήλιαγοι, αδιέξοδοι, διασχίζουν τον πυ­κνό ιστό του χωριού κι εμποδίζουν τη δυνατότητα μαζικών συγκεντρώ­σεων σε περίπτωση εξεγέρσεων των κατοίκων..Με τον τρόπο αυτό οι δυνάστες εξασφάλιζαν την εξωτερική επι­βουλή, αλλά κύρια ήλεγχαν το εργατικό δυναμικό, όπως και την παρα­γωγή και διάθεση του πολύτιμου και κερδοφόρου, γι’ αυτούς, προϊό­ντος της μαστίχας".16γ

 

Ανάβατος-Μεσαιωνικός οχυρωματικός οικισμός-http://www.mixanitouxronou.gr/anavatos

"Το γεωμετρικό τους σχήμα, η οχυρωματική οργάνωση και η ομοιογένεια της κατασκευής δείχνουν ότι δεν αναπτύχθηκαν δυναμικά, αλλά ότι κατασκευάστηκαν τουλάχιστον μέσα σε ένα οργανωτικό πρόγραμμα που επιβλήθηκε από τους Ιουστινιάνι.. Είναι, πάντως, βέβαιο ότι η στέγαση με επίπεδα δώματα είναι μεταγενέστερη, με αρχική μορφή στέγασης τις οξυκόρυφες τετρακλινείς στέγες, τις τραβάκες. Η ύπαρξή τους πιθανά σχετιζόταν με την εκτροφή μεταξοσκώληκα για παραγωγή μεταξωτών, επίσης ανθηρή δραστηριότητα στη Γενουοκρατία" 16δ.

Ο "Βουνός" Χίου στα 1881. Σπίτια με στέγες-Φωτογραφία μετά τον φονικό σεισμό τού 1881-(22)

Η  πρωτοφανής σκληρότητα των Γενουατών ώθησε τον γηγενή πληθυσμό να είναι φιλικότερος προς τούς Οθωμανούς,  στους οποίους και δεν αντιστάθηκαν όταν αυτοί εισέβαλλαν στο νησί το 1566. "Τελικά η Χίος υποτάχθηκε στους τελευταίους  οι οποίοι παρέσχον προνόμια χάρη στην παραγωγή της μαστίχας (το 1567 και 1578), που επέτρεψαν τη διατήρηση ευημερίας στο νησί".¹⁷  

Οι παραπάνω συνθήκες οδήγησαν μια μερίδα τού πληθυσμού να μεταναστεύσει και προς τη Σάμο. Χιώτες κατοίκησαν στα "Σκιωτέϊκα" ("Scios"⇒Χίος), γειτονιά παρακείμενη τού ρέματος τού "Αγίου Γεωργίου τού Γκίνη", κάτω δυτικά από το "Αλωνάκι" στο Νέο Καρλόβασι.  

Στις αρχές  τού 17ου αιώνα εντοπίζεται μια δωρεά προς τη Μονή Χίου από κάτοικο τού "Παλαιού": "Ο Νικόλαος Ιάκωμος από το Παλαιό αφιέρωσε στις 23 Δεκεμβρίου 1625 το ναϊδιο τού Προφήτου Ηλιού στην Μονή Χίου, με έγγραφο που διασώθηκε στην Μονή Προφήτου Ηλιού Καρλοβασίου".¹⁸

Άλλη άφιξη Χιωτών στη Σάμο έγινε το 1822, όταν απέτυχε η επανάσταση κατά των Οθωμανών, οπότε 20.000 Χιώτες - όσοι γλύτωσαν από την σφαγή και την δουλεία- κατευθύνθηκαν άλλοι προς τη Σάμο, κι άλλοι προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και τα νησιά τού Αιγαίου, την Πελοπόνησσο, την Ήπειρο κ.ά..

"Το τέλος της ευημερίας της Χίου επήλθε το 1822, όταν οι Χιώτες, με αρχηγό τον Αντώνη Μπουρνιά και με τη βοήθεια Σαμιωτών με επικεφαλής τον Λυκούργο Λογοθέτη επαναστάτησαν και επιχείρησαν να απελευθερωθούν. Η αποτυχία (τού εγχειρήματος) είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του νησιού, τη σφαγή χιλιάδων Χιωτών και την εγκατάλειψή του από ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων του, που κατόρθωσαν να καταφύγουν σε άλλα νησιά του Αιγαίου (κυρίως στη Σύρο και Τήνο)".¹⁹

Από τα στοιχεία των Σαμίων ιστορικών τού 19ου αιώνα, τα ιστορικά τεκταινόμενα κι άλλα δεδομένα φαίνεται ότι η άφιξη Χιωτών στο "Παλαιό" πολύ νωρίς συντελέστηκε, βασικά με την έναρξη τού εποικισμού τής Σάμου, και συγχέεται σε κάποιο βαθμό με την παράλληλη άφιξη των Χιοσαμίων.

2-  ΑΦΙΞΕΙΣ ΙΚΑΡΙΩΤΩΝ: Με την έναρξη τού εποικισμού

Η ανατολική συνοικία (5)

Στους πρώτους οικιστές τού "Παλαιού" συγκαταλέγονται και οι Ικαριώτες, οι οποίοι  δημιούργησαν στα ανατολικά τού ρέματος τη γειτονιά "Ακαμάτρα". Εγκαταστάθηκαν επίσης στο "Νέο Καρλόβασι", όπου  συγκρότησαν τη γειτονιά "Καριωτέϊκα". Ο Κρητικίδης ισχυρίζεται ότι η άφιξη των Ικαριωτών συνέπεσε με αυτή των Ναξίων κατά το 1566.

"Η Ικαρία έως το 1481 παρέμεινε κτήση των "Arangio".. Οταν εξαιτίας τής απειλής των Τούρκων οι Γενουάτες απαγκιστρώθηκαν από όσες κτήσεις τους είχαν απομείνει στο ανατολικό Αιγαίο και συσπειρώθηκαν στην κύρια έδρα τής "Μaona", στη Χίο...τα νησιά εγκαταλείφθηκαν στο απόλυτο έλεος των κουρσάρων. Εκείνη την περίοδο πολλοί Ικαριώτες εγκατέλειψαν για πάντα το νησί τους".²º 

Το 1521 η Ικαρία περιήλθε τελικά στους Οθωμανούς.²¹

"Κάβο-Πάπας" Ικαρίας- Φ.(6)

Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις (κατά τον Ιωάννη Παπαλα και άλλες πηγές) ότι πολλοί Ικαριώτες, την εποχή που οι πειρατές κυριαρχούσαν στο Αιγαίο (μετά την αποχώρηση των Φράγκων), κατέφυγαν στο δυσπρόσιτο δυτικό άκρο τού νησιού στην περιφέρεια τού "Κάβο-Πάπα" με κέντρο την εύφορη και αθέατη κοιλάδα της "Λαγκάδας" και ενώθηκαν με εκείνους που ζούσαν εκεί από την εποχή που η περιοχή ήταν προπύργιο τής αντίστασης κατά των Γενουατών (14ος αιώνας).  Εκεί οι Ικαριώτες θα παραμείνουν για αιώνες, υιοθετώντας τον εσωστρεφή και αυτοδιοίκητο τρόπο ζωής που είχε ήδη διαμορφωθεί.²²

Λουροι στη Λαγκαδα (7)

"Στη κοιλάδα αυτή μέσα σε συνθήκες μιας απέριττης, λιτής και δύσκολης ζωής θα αναπτυχθεί η ιδιαίτερη και μοναδική στο Αιγαίο αρχιτεκτονική των αντιπειρατικών σπιτιών, θα διατηρηθούν πανάρχαιες παραγωγικές δραστηριότητες και τελετές, η ίδια η Ικαριακή διάλεκτος με τα έντονα αρχαϊκά χαρακτηριστικά και τέλος θα αναπτυχθεί ο ιδιόμορφος τρόπος ζωής που χαρακτηρίζει ακόμα και σήμερα τους Ικαριώτες. Οι κάτοικοι της Λαγκάδας σήμερα είναι ελάχιστοι, τα κτίσματα όμως που υπάρχουν κρυμμένα στο ρουμάνι, τα αντιπειρατικά σπίτια, οι παλιές εκκλησίες, η αρχαία φυλακή, και τα ερείπια του διοικητικού κέντρου, είτε αυτά στέκουν είτε είναι ερείπια, είναι εκατοντάδες".²³

Κατοικία σε λούρο (8)

Κατοικία σε λούρο (10)

"Καμάρα"(κατοικία) σε λούρο-(9)

 


Σώζονται σπίτια αθέατα, τα λεγόμενα "καμάρες", σε "λούρους" (μεγάλα βράχια),  καθώς και τα λεγόμενα  "χυτά", "αντιπειρατικά" τής περιόδου τής οθωμανικής κυριαρχίας (μονόχωρα, με μονόκλιτη στέγη, με ψηλό αυλότοιχο για απόκρυψη, και με το "χωστοκέλι" μέσα στη γη για αποθήκευση αγαθών) .²⁴

Σπίτι 16ου.-"Στας-Σκάλας"-Περδίκι (11)

Παραδοσιακό σπίτι στην Ικαρία (12)

Εσωτερικό χυτού- (Χατζημιχάλη 1931)

Παραδοσιακό σπίτι στην Ικαρία- Φωτ.Ι.Π. 2017

Παραδοσιακό σπίτι στην Ικαρία- Φ.Ι.Π. 2017

 

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική τής Ικαρίας παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, όπως και η κοινωνική οργάνωση, μέσα στις διάσπαρτες εκείνες παλιές εγκαταστάσεις. Ο Επίσκοπος Σάμου και Ικαρίας Ι. Γεωργειρήνης όταν επισκέφθηκε την Ικαρία μεταξύ 1670-75, παρατήρησε:
  

Κατοικίες μέσα σε ελαιώνα στην Ικαρία- Φωτ.Ι.Π.-2017

"Εκτός από τους τρεις οικισμούς..υπάρχουν επίσης πάρα πολλά μικρά χωριά, διάσπαρτα...σε όλο το νησί..εδώ κάθε σπίτι περιβάλλεται από το δικό του λαχανόκηπο και περιβόλι με οπωροφόρα δέντρα. Αντίθετα στη Σάμο τα σπίτια είναι κτισμένα πιο κοντά το ένα στο άλλο και οι κήποι και τα περιβόλια τους βρίσκονται σε μεγαλύτερες αποστάσεις".²⁵

Περιτοιχισμένος αμπελώνας-Ικαρία- Φωτ.Ι.Π.-2017

 

Αραιοκατοικημένοι οικισμοί τής Ικαρίας- Φ..Ι.Π.-2017

Oι Οθωμανοί είχαν επιτύχει στο μεταξύ τον  εποικισμό τής Σάμου το 1550, εξασφαλίζοντας στους αποίκους προνόμια, γη, εργαλεία και επταετή φοροαπαλλαγή. Διατάσσονταν δε με Φιρμάνι "όλοι οι κατά τόπους Πασσάδες και Αγάδες να παράσχουν κάθε συνδρομή σε όσους Χριστιανούς θέλουν να μεταναστεύσουν στη Σάμο" ενώ συγχρόνως παρέχονταν εγγυήσεις και από το Πατριαρχείο.²⁶

Τότε υπολογίζεται από τις ιστορικές πηγές ότι ένας αριθμός Ικαριωτών μετοίκησαν στη Σάμο, προς εξασφαλίση καλύτερων συνθηκών και προοπτικών διαβίωσης. Φαίνεται, επίσης, πως  είχαν από παλιότερα επαφές με το νησί, αφού προμηθεύονταν κι από εκεί ξυλεία για τις ανάγκες τού εμπορίου   κάρβουνου που διεξήγαν με άλλα νησιά και με τις μικρασιατικές ακτές. Μετακινούνταν ακόμα και σε άλλες περιοχές για  επιτόπια παραγωγή κάρβουνου. 

 

Μάντρες σχιστολίθων σε περιοχές βοσκής (12α)

Οι επαφές με τη Σάμο συνεχίστηκαν και κατά τον 17ο αιώνα: "οι Νικαριώτες εμπορεύονται με τη Χίο για σιτηρά, μεταφέροντας (επίσης) ξυλεία από τη Σάμο και από γειτονικές περιοχές τής Ανατολίας... Είναι πολύ επιτήδειοι στο να φτιάχνουν βάρκες και μικρά πλεούμενα, τα οποία θεωρούνται εξαιρετικά και οι γείτονές τους τα έχουν σε μεγάλη εκτίμηση. Εκτός από το εμπόριο ξυλείας και μικρών σκαφών, πουλούν επίσης πρόβατα και κατσίκια σε αρκετά μεγάλους αριθμούς, καθώς υπάρχει αφθονία από αυτά τα ζώα στα βουνά τους".²⁷

Ικαριώτες (13)

"Από τα τέλη του 18ου και καθ’ όλη, σχεδόν, τη διάρκεια του 19ου αιώνα η οικονομία του νησιού βασιζόταν στην παραγωγή και εμπορία ξυλανθράκων στις περιοχές της Σμύρνης και της Αλεξάνδρειας, με τη μορφή εποχικής απασχόλησης. Παράλληλα..φαίνεται πως αναπτύχθηκε έντονα και η τοπική εμπορική ναυτιλία... Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να φορολογεί συστηματικά την υλοτομία και, σε συνδυασμό με την αύξηση του ανταγωνισμού...ο πληθυσμός της Ικαρίας στράφηκε στην καλλιέργεια και το εμπόριο σταφίδας που εξελίχθηκε σε μονοκαλλιέργεια πάνω στο νησί. Οι εξαγωγές σταφίδας κατευθύνονταν κυρίως προς τις αγορές της Αιγύπτου, της Σμύρνης, της Μαύρης Θάλασσας και Ρουμανίας" ²⁸

 

Το "Κάστρο Κοσκινά"- Φ.2017

 

Η συνοικία των Ικαριωτών στο "Παλαιό" ονομάσθηκε "Ακαμάτρα" από το ομώνυμο χωριό  τής περιοχής τής "Μεσαριάς" Ικαρίας,²⁸ª με το οποίο μάλλον συνδέονταν. Βρίσκεται νοτίως τού "Ευδήλου", ανάμεσα στην αρχαία πόλη "Οινόη" και στο "Κάστρο Κοσκινά". 

Αξίζει να αναφερθούμε στον λόγο για τον οποίο ονομάσθηκε "Ακαμάτρα" το εν λόγω χωριό.  Αποκαθίσταται έτσι και η επωνυμία τής συνοικίας "Ακαμάτρα" τού Παλαιού, η οποία (από άγνοια) συνδέθηκε με την έννοια τής "ακαμάτισσας ή τεμπέλας (που αποφεύγει τον κάματο) και αποδίδονταν συνεπώς υποτιμητικά και άδικα στους Ικαριώτες.

 

Η βελανιδιά τής Ακαμάτρας-Φ. 2017

"Οι κάτοικοι εκεί (στην Ακαμάτρα Ικαρίας), το πιο καλό πόσιμο νερό το προμηθεύονταν ψηλά από την πηγή "Αλάμα"... Οι άντρες κατηφορίζοντας στην επιστροφή, έφταναν στο σταυροδρόμι που πήγαινε για τα Κάτω Μέρη, από όπου ο καθένας θα πήγαινε κατά το σπίτι του. Εκεί υπήρχε μια μεγάλη πέτρα, ένας οριζόντιος βράχος...όπου ακουμπούσαν τις στάμνες και ξαπόσταιναν λίγο... ήταν ένα σταθερό σημείο συνάντησης για τον κόσμο του χωριού, όπου κουβέντιαζαν και χασομερούσαν λίγο. Όταν γύριζαν πια σπίτι, οι νοικοκυρές που περίμεναν πώς και πώς το νερό τους έλεγαν "πάλι στην ακαμάτρα ήσουνα;", εννοώντας την πέτρα που χασομερούσαν "τεμπελιάζοντας" αντί να φέρουν γρήγορα το νερό σπίτι. Εκεί ανοίχτηκε η πλατεία που είναι σήμερα, δίπλα στη δρυ που επί τουρκοκρατίας γίνονταν οι εκτελέσεις (δι' απαγχονισμού) στη βραχύβια περίοδο που η έδρα του Τούρκου διοικητή ήταν στο χωριό..Η πλατεία λεγόταν (και λέγεται ακόμα) Ακαμάτρα, κι ύστερα όλο το χωριό ονομάστηκε έτσι".²⁹/³º
 

Ο Ε.Σταματιάδης τον 19ο αιώνα και ο Παπαλας τον 20ο αιώνα ασχολήθηκαν στα έργα τους με την παραδοσιακή προκατάληψη των Σαμιωτών έναντι των Ικαριωτών, που οφείλονταν πιστεύουμε στην άγνοια των ιστορικών συγκυριών κάτω από τις οποίες έζησαν και βασικά αντιστάθηκαν στους διάφορους κατακτητές, οι Ικαριώτες. Ακόμα και στον 21ο αιώνα οι κοινωνικές προκαταλήψεις μερικώς επιβιώνουν. Ενδεικτική είναι η μαρτυρία υπερήλικα κατοίκου τού "Γαλατά"· αναφέρθηκε σε κάποιο εμπορικό μικρομάγαζο τής "Ακαμάτρας" τού "Παλαιού",  για το οποίο οι κάτοικοι προπολεμικά, όταν επρόκειτο να το επισκεφθούν λέγανε: "Πάμε στης Καριωτίνας". Υποδηλώνει αυτό, αφ΄ενός  την επίγνωση  που είχαν (μετά από τρεις αιώνες) τής προέλευσης των οικιστών, αφ΄ετέρου  και μια  διάθεση κοινωνικών διακρίσεων που προϋπήρχε ασφαλώς και συντηρούνταν. 

 

Συμπεραίνουμε τελειώνοντας  ότι η επίμαχη περίοδος μετανάστευσης Ικαριωτών από το νησί τους προς άλλους τόπους προσδιορίζεται  ιστορικά μεν από το 1481,  ωστόσο προς τη Σάμο (και το "Παλαιό") οι Ικαριώτες οικιστές φαίνεται να μετακινήθηκαν κι αυτοί κατά τα πρώτα χρόνια τού εποικισμού, μεταξύ 1550-1566, δεδομένης μέχρι το 1550 τής ερήμωσης τής Σάμου.
Ο Pierre Belon du Mans γράφει στα μέσα τού 16ου αιώνα: 
"η Σάμος ήταν ακατοίκητη, όμως στην Ικαρία ζούσαν άνθρωποι και έτρεφαν αιγοπρόβατα παρά την απειλή των πειρατών".³¹

3-  ΑΦΙΞΕΙΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ:  1555-1570 /1625/ 1686 /1715/ 1769 

 

Ο ναός τού "Χριστού" και η γειτονιά "Γαλατάς" δυτικά τού ρέματος- Φωτ. τού 1900 (1)

 

Το "Παλαιό" κατοικήθηκε σε δεύτερη φάση στην περιοχή τής "Παλιάς βρύσης" από Πελοποννησίους και επεκτάθηκε δυτικά, λόγω της στενότητας τού χώρου και τής ύπαρξης του ρέματος που χώρισε τελικά τον οικισμό σε δύο αντικριστές συνοικίες.

Μετανάστευση Πελοποννησίων παρατηρήθηκε το 1540, όταν η Βενετία παρέδωσε τη Μονεμβασιά, και μετά από τριετή σκληρή πολιορκία και το Ναύπλιο, στους Οθωμανούς. Προηγήθηκε δε τής παράδοσης η επιδημία τής πανώλης στα 1538/9 που αποδεκάτισε τον μισό σχεδόν πληθυσμό. Μετά την παράδοση οι περισσότεροι των κατοίκων, για να αποφύγουν την τουρκική δουλεία, αναχώρησαν με τους Ενετούς, καταφεύγοντας σε άλλες ασφαλείς Ενετικές κτήσεις. Εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο, στην Κέρκυρα, στα Κύθηρα, στην Κρήτη, στη Ζάκυνθο κ.α..

 

Κατά το 1555 όταν κατακτήθηκε ο Μωριάς από τούς Ενετούς, και αργότερα το 1570, όταν περιήλθε και πάλι στους Οθωμανούς, πολλοί από τους κατοίκους "μεταναστεύσαντες πανοίκιοι εις την Σάμον, μη ανεχόμενοι να ζώσιν υπό την τυραννίαν τών Ενετών και είτα υπό την ωμότητα των Οθωμανών, εσχημάτισαν κατά σωματεία συνοικίας τινάς μεταβληθείσας τού καιρού προϊόντος εις κωμίδια, εις ά έδωκαν το όνομα τής πατρίδος των".³¹ª

 
Από το 1573 έως το 1645  οι Οθωμανοί είχαν βασικά κυριαρχήσει στις περισσότερες περιοχές. Ο πληθυσμός, μετά από αλλεπάλληλες αποτυχημένες εξεγέρσεις, έφτασε σε αδιέξοδο. Κατ΄ αυτήν την περίοδο, περί το 1625,  αναφέρεται άφιξη Πελοποννησίων και στο "Παλαιό" (η εγκατάστασή  τους  στην Σάμο γενικότερα, επιβεβαιώνεται από τα τουρκικά κατάστιχα τού 1632/3 και 1642· στο "Βαθύ" π.χ. καταγράφονται οικογένειες Πελοποννησίων, κάποιες από τις οποίες  υπέκειντο στην υποχρέωση πληρωμής κεφαλικού φόρου).³²

Η πολιορκία του Ναυπλίου από τους Βενετούς το 1686 κατά Thomas Gaudiello (1688) – (14)

 
Το 1684/5, η Βενετία με αρχιστράτηγο τον Φραγκίσκο Μοροζίνι κατέλαβε τμήματα τής Πελοποννήσου  προκαλώντας εξεγέρσεις των κατοίκων της κατά των Οθωμανών. Ωστόσο το 1686 κατόρθωσαν οι Οθωμανοί να καταλάβουν το Ναύπλιο, όπου είχαν συγκεντρωθεί πολλοί Πελοποννήσιοι. Εκεί εξοντώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν χιλιάδες Έλληνες και Ενετοί.
(Στην Σάμο περί το 1694 και εξής λόγω των επανειλημμένων εφορμήσεων των Ενετών ναυάρχων Φραγκίσκου Μοροζίνη και Α.Ζήνωνος, πειθαναγκάστηκαν οι Σαμιώτες να πληρώνουν βαρύ φόρο στην Δημοκρατία τής Ενετίας. Τότε εγκατέλειψαν οι κάτοικοι τής "Χώρας" τα περισσότερα από τα 600 σπίτια τους και σχημάτισαν χωριά στα μεσόγεια τού νησιού, ή αποδήμησαν σε παραλιακά χωριά τής Μικρασίας).32(α)

Το 1715 στη διάρκεια τού έβδομου βενετοτουρκικού πολέμου (1714-1718) και μετά από ένα διάστημα επικράτησης των Ενετών οι Οθωμανοί κυριάρχησαν στην Πελοπόννησο. 

Το Ναύπλιο κατά την Επανάσταση τού 1821  (15)

Το τελικό κτύπημα που έκρινε την τύχη όλης της Πελοποννήσου δόθηκε με την άλωση τού Nαυπλίου στις 9 Iουλίου 1715, τής πρωτεύουσας του Mοριά, τής πιο καλά οχυρωμένης πόλης με το ισχυρό φρούριο του Παλαμηδιού. "Όσοι ξέφυγαν του σπαθιού την κόψη, πιάστηκαν άλλους μπαρκάρησαν για Σμύρνη, Πόλη, Χιό και Μπαρμπαριά και περίπου 6.000 γυναικόπαιδα πήραν μαζί-τους, όταν η τούρκικη στρατιά κίνησε για να καταλάβει τη Μεθώνη και τ' άλλα κάστρα".³³
Η επανάκτηση τής Πελοποννήσου και η μεγάλη σφαγή των κατοίκων της εξανάγκασαν πολλούς από το Αργος, Ναύπλιο, Γύθειο, Μεγαλόπολη, Μονεμβασία κ.λ.π. να μετοικήσουν "αγεληδόν και κατά σωματεία" στη Σάμο, για να σωθούν. 

 
Τέλος, στο β΄μισό τού 18ου αιώνα οι εξεγέρσεις των υποδούλων Ελλήνων στην Πελοπόννησο κι αλλού, καθώς κι αυτές που ξέσπασαν με αφορμή τον ρωσοτουρκικό πόλεμο τού 1768-1774  (με τις παράλληλες ναυτικές επιχειρήσεις των Ρώσων στη νότια Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου και στις δυτικές ακτές τής Μ.Ασίας), είχαν οδυνηρές συνέπειες. Μόνο στην Πελοπόννησο μετά την εισβολή των Τουρκαλβανών αφανίστηκε το 1/3 τού πληθυσμού, ενώ ένα άλλο μέρος μετανάστευσε στη Μικρά Ασία, στα νησιά τού Α. Αιγαίου, στην περιοχή Σμύρνης και Αϊδινίου, αλλά και στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας. 

Στη Σάμο το 1769 μετανάστευσε  πληθυσμός από το Ναύπλιο, ενώ μετά τα Ορλωφικά τού 1770 (το αποτυχημένο κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον των Οθωμανών) μετανάστευσαν πολλοί επίσης, κυρίως από την Πελοπόννησο και το Αρχιπέλαγος. Επισημαίνουμε εδώ ότι η Σάμος για μια εξαετία, μέχρι το 1774 (οπότε τερματίστηκε ο εξαετής πόλεμος με την υπογραφή της συνθήκης τού Κιουτσούκ-Καϊναρτζή), είχε περιέλθει στην ρωσοκρατούμενη αυτόνομη επικράτεια που οι Ρώσοι είχαν δημιουργήσει στα νησιά τού Αιγαίου.

Σχετικά με το "Παλαιό" οι ιστορικές πηγές αναφέρουν  μεγάλη ευημερία τού οικισμού που σημειώθηκε μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες τού 19ου αιώνα, ενώ  τα κεραμοσκέπαστα -από α΄φάση- σπίτια (αντί των νησιωτικών δωμάτων που επικρατούσαν στο νησί)  υποδηλώνει την άφιξη νέων μεταναστών που μετέφεραν τα δικά τους κατασκευαστικά πρότυπα. 

Η συνοικία  των Πελοποννησίων επεκτάθηκε νοτιοδυτικά τού ναού "Χριστός" και είναι γνωστή με το όνομα "Γαλατάς". Η λέξη "Galata" σημαίνει τόπο εκφόρτωσης προϊόντων ή παράλια περιοχή με λιμενικές εγκαταστάσεις. Μια τέτοια περιοχή είναι ο Γαλατάς τής Κωνσταντινούπολης, απέναντι από την  παλαιά Πόλη και με ενδιάμεσα τον Κεράτιο κόλπο.
"Πιθανὸν ἦταν ἡ αἰτία νὰ ὀνομαστοῦν ἔτσι καὶ κάποιοι άλλοι οικισμοί εξ΄αἰτίας τῆς παρόμοιας τοπογραφίας τους (βρίσκονται ἀπέναντι σὲ κύριους οἰκισμοὺς)... ἡ ἔμμεση ἀναφορὰ/παραπομπὴ τῶν οἰκισμῶν αὐτῶν στὴ βασιλεύουσα, δίνει στὴν ὀνομασία τους ἕναν ἰδιωματικὸ χαρακτήρα... Ἀντίστοιχη τοπογραφία ἔχει καὶ ὸ Γαλατᾶς τοῦ Πόρου, ποὺ βρίσκεται ἀπέναντι ἀπὸ τὸν οἰκισμὸ τοῦ Πόρου, ο Γαλατάς Αἰτωλοακαρνανίας ποὺ βρίσκεται ἀπέναντι ἀπὸ τὴν Πάτρα..(κ.ά.)".³⁴
Στη Σάμο βρίσκουμε κι άλλες γειτονιές με αυτή την ονομασία: στους Βουρλιώτες, στον Μαραθόκαμπο, στον Παγώνδα. Γαλατάς ή Περαρού(γ)α υπάρχει στον Πλάτανο και Γαλατάς ή Χιώτ(ι)κα στο Βαθύ.³⁵ 

Σύμφωνα με τα παραπάνω κι εδώ στο "Παλαιό" η συνοικία "Γαλατάς" αναπτύχθηκε απέναντι από το αρχικό χωριό (νότια τού Κάστρου τού Βάλα). Τις δυο συνοικίες τις χωρίζει η δύσβατη ρεματιά και τις ένωνε ένα  μικρό γεφύρι που κατασκευάστηκε για να μπορούν οι δυο πλέον συνοικίες να έρχονται σε επαφή. Άλλωστε ο μοναδικός δρόμος (καλντερίμι) που εξυπηρετούσε την πρόσβαση στον οικισμό και συνέδεε αυτόν με το "Λιμάνι" ξεκινούσε από την μεριά τής "Ακαμάτρας".

To γεφύρι που συνέδεε τις δυο γειτονιές (16)

Στο σημείο τής σύνδεσης των συνοικιών (όπου βρισκόταν το γεφύρι) δημιουργήθηκε ένα ευρύ πλάτωμα, όπου  συναθροίζονταν άνθρωποι και προϊόντα. Από προφορική μαρτυρία μαθαίνουμε ότι μέχρι και το α΄μισό τού 20ου αιώνα (τουλάχιστον) "στο πλάτωμα μπροστά στον πλάτανο υπήρχαν 4 πέτρινα πλυσταριά στη σειρά και βρύση που τροφοδοτούσε με νερό μια στρογγυλή γούρνα μεγάλης διαμέτρου . Εκεί ξέπλεναν οι γυναίκες τα ρούχα. Στα νότια υπήρχαν κήποι τού Δήμου. Αργότερα, ο χώρος αυτός χτίστηκε. Πολύ μεγάλο πλυσταριό υπήρχε και ψηλά στον Γαλατά".³⁶

 

Καφενείο στο Γαλατά(17)

Πάνω από το πλάτωμα αυτό, προς τα βορειοδυτικά, στην γειτονιά τού "Γαλατά", υπάρχει χαρακτηριστικό δείγμα καφασωτού κτίσματος που λειτούργησε ως μεγάλος καφενές. Τα καφασωτά του σώζονταν ακόμα περί το 1985.

Η εγκατάσταση προσφύγων Πελοποννησίων κατά τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα στο "Παλαιό" συνέβαλε στην αύξηση τού αριθμού των πρώτων οικιστών Χιοσαμίων-Χιωτών και Ικαριωτών, κατά τρόπο ώστε να συγκροτηθεί και να επεκταθεί περαιτέρω ο οικισμός, όπως άλλωστε συνέβη και στα άλλα "Καρλοβάσια", αλλά και σε όλο το νησί. 
Ο Γεωργειρήνης αναφερόμενος στο Καρλόβασι τού Μεγαλόκαμπου γράφει περί το 1677: "Είναι η μεγαλειτέρα μετά την Χώραν πόλις τής Σάμου...και περιλαμβάνει πεντακοσίους οίκους και πέντε εκκλησίας. Οι κάτοικοι αυτής ειναι οι ευπορώτεροι τής νήσου ένεκα τού προς την Σκιάθον, Χίον. Σμύρνην και άλλα μέρη εμπορίου αυτών. πρώτιστα δε είδη τού εμπορίου τούτου είναι τα κρόμμυα και ο ανθοσμίας οίνος, αντί δε λιμένος έχουσιν όρμον λίαν εκτεθειμένον εις τον βορράν και ανεπιτήδειον δια τα πλοία ώστε αναγκάζονται να φορτώνωσι τα πλοιάρια αυτών επί τής παραλίας και επομένως ωθώσι ταύτα προς την θάλασσαν. επιστρέφοντα δ΄εκ τού πλοός σύρουσιν αυτά πάλιν άνευ βραδύτητος εις την ξηράν".³⁷

Δεξιά η Αγία Τριάδα στο Κάστρο-Στο κέντρο απέναντι από την ρεματιά που μεσολαβεί, φαίνεται ο ναός τού Χριστού και η συνοικία Γαλατάς.- ΦΩΤ.  τού 1905/6 (18)

Ο Γεωργειρήνης έναν αιώνα περίπου μετά τον συνοικισμό (περί το 1677) απαριθμεί στη Σάμο "2.400 σπίτια εποίκων και ολίγων εντοπίων" (περίπου 11.000 άτομα). 
Από το 1680 ως τις αρχές τού 18ου ο πληθυσμός στη Σάμο ανερχόταν σε 11.200, κατ΄άλλους σε 10.000 κατοίκους.
"Το 1701 η Σάμος αποτελούνταν από 19 ασήμαντες κωμοπόλεις και χωριά κατοικούμενα μόλις από 12.000 άτομα".³⁸
Στα 1714 σε 12.000-15.000 κατοίκους. Ο Ιησουίτης Ιεραπόστολος Ταριλλών έγραφε το 1714: "η ωραία νήσος Σάμος οικουμένη από δώδεκα ως δεκαπέντε χιλιάδες ψυχές και περιλαμβάνουσα δεκαοκτώ κωμοπόλεις εκ τών οποίων τρείς ομοιάζουν με πόλεις" ³⁹
Έναν αιώνα αργότερα, κατά την απογραφή τού 1828, ο συνολικός πληθυσμός τής Σάμου καταμετρήθηκε σε 29.356 κατοίκους, εμφανίζοντας πολύ μεγάλη αύξηση, τουλάχιστον διπλασιασμό, αποτέλεσμα της συνεχούς μετανάστευσης.
Η απογραφή, τέλος, τού 1864 καταγράφει 7.790 οικογένειες και 34.018 άτομα. 

                                                                              ···
Το "Παλαιό Καρλόβασι", στα μέσα τού 19ου αιώνα, περιελάμβανε "οίκους 173, ναούς 3, σχολείον 1, άρρενας 346 (γεωργούς 16, εμπόρους 2, ναύτες 116, βιομηχάνους 18, ιερεις 5, κτηματίας 3) και θηλείας 245= 591".⁴º

Ιστιοφόρο 18ου-Eυχετήρια καρτα Μ. Σταυρινού- (19)

Πολλοί μεταξύ των κατοίκων τού "Παλαιού" ήταν ναυτικοί. Δούλευαν ή εμπορεύονταν οι ίδιοι με βάρκες και καϊκια, πολύ συχνά   "τσιλιαδόρικα", τηρώντας την επικρατούσα παράδοση στο Β.Α  Αιγαίο,των

κοντραμπατζήδων. 

"Περί το 1886 αποτελούνταν από 176 σπίτια με 788 ενοίκους και είχε 3 ενοριακούς ναούς. Απαρριθμούνταν στο παρελθόν μεταξύ των ωραιοτέρων και πλουσιοτέρων οικισμών τού νησιού. Πλην αλλ΄ από τινος εξέπεσεν τής πρώτης αυτού καταστάσεως".⁴¹

"Το 1898 το "Παλαιό" είχε 372 σπίτια και 1.235 κατοίκους, ενώ κατά την απογραφή τού 1902 μετρήθηκαν 1.054 κάτοικοι".⁴²

Η μείωση τού πληθυσμού που παρατηρείται μεταξύ τού 1898 και 1902 σχετίζεται με τη μετανάστευση προς τις ΗΠΑ, η οποία συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. "Υπολογίζεται ότι μέχρι και το τέλος του 1908 περίπου 5.000 νέοι έφυγαν από το λιμάνι του Βαθιού, οι μισοί από τους οποίους προέρχονται από τα γειτονικά νησιά και τις ακτές της Μικράς Ασίας".⁴³

             

                      Δ)  Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Ο ναός τού Αγίου Νικολάου μετά τις εργασίες τού 1999

1. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ 

Είναι τύπου  τρίκλιτης τρουλαίας βασιλικής γενικών διαστάσεων: μήκους 10,76μ. και πλάτους 11,62μ. Τα τρία κλίτη καλύπτονται με ενιαία δικλινή, κεραμοσκεπή στέγη. Στα δυτικά υπάρχει κλειστός εξωνάρθηκας ακανόνιστου σχήματος, ξυλόστεγος και με κεραμωτή επικάλυψη ενιαία με τη στέγη τού ναού.

Η είσοδος στον εξωνάρθηκα-1999

Έφερε τρία παράθυρα στη σειρά ιδίου μεγέθους, τα οποία το 1999 διανοίχθηκαν σχηματίζοντας αψιδωτές καμάρες. Στο δυτικό άκρο του βορείου τοίχου τού ναού εδράζεται το πυργόσχημο μαρμάρινο καμπαναριό πάνω σε κτιστή βάση, που φτάνει μέχρι το γείσο τής στέγης τής βόρειας υπόστασης τού ναού. Η πρόσβαση στον εξωνάρθηκα γίνεται από τη βόρεια πλευρά με σκαλοπάτια.

Το κεντρικό κλίτος καθ' εαυτό (10,76Χ4,81μ. μετά τού πάχους των τοίχων, πλέον 1,76μ. τής κόγχης τού Ιερού, και ύψους μέχρι την κορυφή τού θόλου 5,00μ. περίπου) ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης τρουλαίας βασιλικής.
Επικοινωνεί με τα πλευρικά κλίτη μέσω μεγάλων συμμετρικών ημικυκλικών τοξωτών ανοιγμάτων (ύψους 2,95μ.), τριών σε κάθε πλευρά, που δημιουργούνται στο κέντρο τυφλών, ημικυκλικών τόξων.
Τα πλάγια κλίτη, ανόμοια μεταξύ τους ως προς το πλάτος και ισομήκη, είναι δρομικοί χώροι, στεγασμένοι άλλοτε και οι δύο με ημικυλινδρικούς θόλους (ύψους 4,20μ). Σε άγνωστο χρόνο ο θόλος τής βόρειας υπόστασης κατέπεσε και αντικαταστάθηκε εσωτερικά με ξύλινη οροφή (ταβάνι). Το βόρειο κλίτος έχει πλάτος εσωτερικά 2,91μ. με πάχος βορείου τοίχου 0,65μ.. Το νότιο κλίτος έχει πλάτος εσωτερικά 2,60μ. και πάχος νοτίου τοίχου 0,65μ.. Το εσωτερικό συνολικό πλάτος των τριών υποστάσεων είναι 11,62μ..

Ο τρούλος με τα σφαιρικά τρίγωνα, μέρος της κόγχης τού Ιερού και  τής αψίδας προς το βόρειο κλίτος  Φωτ,-1999

Ο τρούλος (αναφερθήκαμε ήδη) εδράζεται χωρίς τύμπανο σε τέσσερα τόξα με σφαιρικά τρίγωνα (λοφία), τα οποία γεφυρώνουν το κενό. Το πάχος των τοίχων τού τρούλου είναι 0,55μ..

Μέρος τού τρούλου- Φ.1999

Πρόθεση βορείου κλίτους-Φ.1999

 Πρόθεση κεντρικού Ιερού-Φ.1999

Κόγχες Ιερού υπάρχουν και στα τρία κλίτη. Εκείνες των πλευρικών κλιτών είναι μικρές και ενσωματωμένες στο πάχος του τοίχου (τού βορείου κλίτους έχει άνοιγμα 0,94μ. και βάθος 0,55μ., τού δε νοτίου 1,15μ. και 0,60μ. αντίστοιχα). Η Αγία Τράπεζα και στα δύο κλίτη είναι κτιστή, ενσωματωμένη στην κόγχη τού ιερού. Αριστερά των Ιερών των δύο πλαγίων υποστάσεων βρίσκεται η κόγχη τής Πρόθεσης, ενώ απουσιάζει η κόγχη τού Διακονικού.
Στην βόρεια  υπόσταση κάτω από την πρόθεση υπάρχει κτιστή υποδοχή υγρών. Πάνω δε από αυτήν, στον βόρειο τοίχο, βρίσκουμε μια ακόμα κόγχη (πλάτους 0,35μ. και ύψους 0,50μ.). Φωτοθυρίδα στο ιερό δεν υπάρχει.

Ο ναός από νοτιοανατολικά Φ.1999

Η κόγχη τού Ιερού τού μεσαίου μεγάλου κλίτους προβάλλεται εξωτερικά και είναι ημιεξαγωνική. Στο κέντρο η κόγχη φέρει φωτοθυρίδα (πλάτους 0,62μ.-βάθους 0,38μ. και ύψους 1,33μ.). Εσωτερικά η κόγχη είναι ημικυκλική (ανοίγματος 2,29μ. και βάθους 1,38μ.), με κτιστό κάθισμα στη βάση της. Πρόκειται για υποτυπώδες σύνθρονο πλάτους 0,28μ. και ύψους από το δάπεδο 0,42μ..

Η Αγία Τράπεζα (1,10Χ0,75μ.) είναι κτιστή, στο κέντρο τής κόγχης τού Ιερού. Αριστερά του Ιερού βρίσκεται η κόγχη τής Πρόθεσης (πλάτους 0,60μ. και ύψους 0,88μ.), κι άλλη μικρότερη δίπλα της επί τού βορείου τοίχου τού κλίτους αυτού, ενώ απουσιάζει κι εδώ η κόγχη τού Διακονικού. Στα 1,55μ. από τον τοίχο τής Πρόθεσης έχει τοποθετηθεί το τέμπλο.

Στον δυτικό τοίχο βρίσκονται τρεις είσοδοι με καλότεχνα, μαρμάρινα, τοξωτά, ημικυκλικά θυρώματα, διακοσμημένα με προεξέχοντες, ημικυκλικής διατομής, κοσμήτες στο κάτω μέρος, καθώς και στο ύψος των γεννέσεων των ομόκεντρων τόξων. Πανομοιότυπη είναι και η είσοδος στον εξωνάρθηκα. Η είσοδος στο κεντρικό κλίτος έχει πλάτος εξωτερικά 1,20μ., εσωτερικά 1,36μ. και ύψος 2,25μ. (μέχρι την γέννεση τού τοξωτού θυρώματος). Το τελικό ύψος μέχρι τον άξονα τού τόξου είναι 2,74μ.. Οι πόρτες τών άλλων υποστάσεων είναι κάπως μικρότερες (πλάτος εσωτερικά 1,19μ. και εξωτερικά 1,05μ.).

ΟΙ ΕΙΣΟΔΟΙ ΣΤΑ  ΤΡΙΑ ΚΛΙΤΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ (ΒΟΡΕΙΟ-ΚΕΝΤΡΙΚΟ-ΝΟΤΙΟ)- ΦΩΤ. 1999

Τα παράθυρα, με επίσης τοξωτά, ημικυκλικά πλαίσια κι αυτά, βρίσκονται κατά μήκος των πλαγίων τοίχων, τρία μεγαλύτερα στον βόρειο τοίχο και δύο μικρότερα στο νότιο (λόγω τής ανωφέρειας τού εδάφους). Είναι πιο στενά έξω και διευρυμένα προς τα μέσα. Φέρουν γύψινα "διαφράγματα", διάτρητα (σε σχήμα σταυρού), που περιορίζουν τον εσωτερικό φωτισμό, δημιουργώντας ωστόσο μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.

2.  ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ

Το τέμπλο τού κεντρικού κλίτους-Φωτ.1999

Το τέμπλο τού βορείου κλίτους-Φωτ.1999

Τέμπλα ξυλόγλυπτα υπάρχουν και στα τρία κλίτη. Το τέμπλο τού κεντρικού κλίτους είναι κατά πολύ υψηλότερο τών δύο άλλων. Το τέμπλο τού νοτίου κλίτους είναι εντελώς διαφορετικό, ξύλινο επίσης, αλλά απλούστατο. Τα τέμπλα τού βορείου και κεντρικού κλίτους είναι τής ίδιας μορφής και τεχνοτροπίας και κατά το μεγαλύτερο μέρος τους επιχρυσωμένα. Ωστόσο, αυτό τού βορείου κλίτους έχει κάποιες απλουστεύσεις σε ωρισμένα σημεία του, στερείται δε θριγκού λόγω τού μειωμένου ύψους του. Το  τέμπλο τοποθετήθηκε στον ναό μεταγενέστερα. 

Το αψίδωμα και το νότιο κλίτος-Φωτ. 1999

Το τέμπλο από τη νότια υπόσταση- Φ.1999

 

 

Τo ξυλόγλυπτo τέμπλo ήταν αναπόσπαστo στοιχείo τού μεταβυζαντινού ναού και διαδέχθηκε το μαρμάρινο (ή και χτιστό) βυζαντινό εικονοστάσι. Από τον 17ο αι. στον 18ο αι. είναι μια περίοδος μετάβασης από τα πρόστυπα ξυλόγλυπτα τέμπλα στα πιο έξεργα ανάγλυφα και έντονα διακοσμημένα τέμπλα τής επόμενης μπαρόκ περιόδου. Τον 18ο αι. τα τέμπλα διακρίνονται για την όλο και πιο διάτρητη  τεχνική τους πλησιάζοντας το ολόγλυφο και την εισαγωγή νέων διακοσμητικών στοιχείων από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο, που αλληλοσυμπλέκονται. "Τα τέμπλα γίνονται πιο ψηλά και πιο σύνθετα...τα μοτίβα πληθαίνουν και το χρύσωμα θα καλύψει όλη την επιφάνεια. Μέσα στο γενικότερο καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής, η αισθητική μπαρόκ θα εισχωρήσει και στο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Παράδοση ξυλογλυπτικής δημιουργείται, εκτός από την Κρήτη, στη Χίο, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία κ.α.". ⁴⁴
Το τέμπλο τού κεντρικού κλίτους υπερβαίνει κατά πολύ το ύψος των τυφλών τόξων τού ναού. Αποτελείται από τα θωράκια στο χαμηλό μέρος τού τέμπλου (με φαρδιές ανάγλυφες παραστάσεις πάνω από αυτά). Τα θωράκια τού κεντρικού κλίτους είναι σανιδώματα που μιμούνται την τεχνική των ορθομαρμαρώσεων, πλαισιωμένα από πυκνές ανάγλυφες παραστάσεις. Σε αυτά δε τού βορείου κλίτους υπάρχει στο κέντρο τους ανάγλυφο άνθος.

Λεπτομέρειες από το τμήμα των θωρακίων-Φωτ. 1999

 





 





 

Στο υψηλότερο σημείο των θωρακίων υπάρχουν φυτικές και ζωϊκές παραστάσεις, καθώς και θέματα από την Παλαιά Διαθήκη (στο βόρειο τέμπλο). Ζώα όπως το λιοντάρι, το πουλί κ.ά. εμπλέκονται με μαεστρία με μια ποικιλία φυτικών θεμάτων, μεταξύ τών οποίων και οι τουλίπες. Διαπιστώνουμε έλλειψη συμμετρίας στα διάφορα ανάγλυφα μοτίβα, αλλά και  επαναλήψεις σε πολλά σημεία τού τέμπλου. Τουλίπες κυριαρχούν και στη μια παραστάδα τής Ωραίας Πύλης τού βορείου τέμπλου. Στις παραστάδες δε παρατηρούνται διαφορετικές συνθέσεις φυτικών θεμάτων.

Τα βημόθυρα τού κεντρικού τέμπλου-Φ. 1999

Στα βημόθυρα τού κεντρικού τέμπλου εφαρμόστηκε ο τύπος τής μικτής τεχνικής που συνδυάζει ζωγραφικό και γλυπτικό διάκοσμο.

"Ο συνδυασμός γραπτού και γλυπτού διακόσμου είναι η πιο συνηθισμένη μορφή στα βημόθυρα (Ήπειρος, Άγιον Όρος, νησιωτικός χώρος τής Δωδεκανήσου και τής Κρήτης)".⁴⁵

Διαμορφώνονται δύο ζώνες με οκτώ συνολικά ζωγραφικές παραστάσεις, πλαισιωμένες με ανάγλυφα επίσης θέματα και μικρά επιστύλια ανάμεσα στις εικόνες. Επιστέφονται με πλατιά οξυκόρυφη ζώνη διακοσμημένη (με τη μέθοδο τής διάτρητης έξεργης τεχνικής) με φυλλοβόλους βλαστούς που περιβάλλονται από "φιδοειδή" σώματα, που απολήγουν στο κάτω μέρος σε κεφαλές πουλιών. Στο ανώτερο τμήμα τους υπάρχει τρίλοβος σταυρός, που απολήγει στα άκρα του σε άλλους μικρότερους.

Τα βημόθυρα τού βορείου τέμπλου-Φ.1999 Τα βημόθυρα τού βορείου τέμπλου είναι ζωγραφισμένα σανιδώματα χωρίς ανάγλυφο διάκοσμο. "Από τον 15ο-16ο αι., κυρίαρχο στοιχείο είναι ο γραπτός ή ο γλυπτός διάκοσμος...Απλά σανιδώματα στις βάσεις των βημοθύρων αποτελούν γνώρισμα του 16ου-18ου αι.."⁴⁶   Πάνω από τα θωράκια τοποθετούνται οι δεσποτικές εικόνες, ανάμεσα στις οποίες υψώνονται κατακόρυφα στυλώματα, που προσδιορίζουν τα διάστυλα. Τα στυλώματα, σε αντίθεση με τις παραστάδες, δεν είναι τόσο πυκνά διακοσμημένα. Μια ανάρια γιρλάντα περιστρέφεται και κοσμεί με ανθέμια τα στυλώματα. Κι εδώ δεν υπάρχει απόλυτη επανάληψη των μοτίβων· μάλιστα σε κάποια στυλώματα διαφοροποιείται εντελώς. Το υπέρθυρο πάνω από την Ωραία Πύλη σχηματίζει τρίφυλλο ημικυκλικό τόξο. Διακοσμείται με πρόστυπα και έξεργα στοιχεία. Ολο δε το μήκος τού τέμπλου (κεντρικού και βορείου) διατρέχεται από μια ανάγλυφη ζώνη πάνω στην οποία "στηρίζεται" το επιστύλιο, ο Θριγκός ή Μεσαία ζώνη: Αποτελείται από μια φαρδιά, πυκνή ζώνη φυτικών έξεργων παραστάσεων, με παρεμβολές  ανάμεσα στρογγυλών μεταλλίων, και από το Δωδεκάορτο, τα διάστελα τού οποίου σχηματίζονται με την μεσολάβηση τορνευτών κιονίσκων. Φέρουν λεπτοδουλεμένα, ημικυκλικά υπέρθυρα. Ανάμεσα δε από κάθε υπέρθυρο υπάρχει και από μια αγγελική  μορφή. Πάνω από το Δωδεκάορτο αναπτύσσονται τρεις φαρδιές αλλεπάλληλες ζώνες, πιο ανάρια  διακοσμημένες από φυτικές γιρλάντες, ανθέμια και μετάλλια διαφορετικών τύπων.   Ο θριγκός και η επίστεψη- Φωτ.1999 "Το μεταβυζαντινό ξυλόγλυπτο τέμπλο έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στη ζώνη του θριγκού με τις πολλαπλές ανάγλυφες ταινίες και το μετασχηματισμό του σε εικονοστάσι. Σύμφωνα με τους μελετητές τα υψηλά ξυλόγλυπτα τέμπλα προήλθαν από τη Ρωσία από τα τέλη του 15ου-16ουαι., και έφεραν πολλές επάλληλες ζώνες με γραπτό διάκοσμο". ⁴⁷ Στο κέντρο  τής τελευταίας ζώνης, τής επίστεψης ή πυραμίδας τού τέμπλου, υψώνεται μεγάλος ξύλινος σταυρός με τον Εσταυρωμένο Χριστό. Οι μορφές τής Παναγίας και τού Ευαγγελιστή  Ιωάννη  ("λυπηρά")  πλαισιώνουν  τον σταυρό. Όσον αφορά στο τέμπλο τού βορείου κλίτους παραλείπονται οι ζώνες τού θριγκού. Το τέμπλο απολήγει σε μια απλή ξύλινη επίστεψη στο ύψος τής βόρειας καμάρας τού ναού.            3) ΕΙΚΟΝΕΣ Οι  εικόνες τού Τέμπλου ανάγονται από τις αρχές τού 19ου αιώνα μέχρι και τα 1873.   Ο Αγιος Νικόλαος-Φ..1999 Στο κεντρικό τέμπλο είναι οι εικόνες: τού Αγίου Νικολάου,  τής Θεοτόκου (Κυρία Παναγία) "1805 Μαρτίου 30", τού  Μεσία Αρχιερέα (80Χ65) --φέρει επιγραφή τού 1804: "αωδ΄ Δεκεμβρίου κγ΄ Διά χειρός Γερεού Ιωάννου σαμίου Παλαιού Καρλοβάσου", τού Χριστού "αωστ" (1806), και τού Αγίου Ιωάννου Προδρόμου "1873".    Στο τέμπλο τού νοτίου  κλίτους οι εικόνες: των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (55Χ40): 1863.  τής Αγίας Ματρώνης (55Χ40) - τού 1852 "Δια δαπάνης στρατηγού Μαυρο(ει)δή 29 Σεπτ. αωνβ" Στο τέμπλο τού βορείου κλίτους βρίσκεται η εικόνα τής Υπαπαντής.  Μεσίας Αρχιερεύς (1804) Φ. 1999 Η Κυρία Παναγία (1805) -Φ.1999   Χριστός (1806).Φ. 1999  Οσία Ματρώνη (1852)-Φ.1999 Αγ.Κωνσταντίνος-Ελένη (1863)-Φ.1999  Ιωάννης Πρόδρομος- 1873-Φ.1999 Η Υπαπαντή τού Κυρίου-Φωτ.1999 Φ.1999      ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΤΑ ΒΗΜΟΘΥΡΑ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ ΚΛΙΤΟΥΣ  Φέρουν τέσσερις απεικονίσεις σε δύο σειρές. Στις επάνω δυο παριστάνεται ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου, ενώ κάτω απεικονίζονται ολόσωμοι τέσσερις Ιεράρχες (μεταξύ αυτών οι Αγιοι τού 4ου αι.μ.Χ, Βλάσιος και Γρηγόρος Ναζιανζηνός) κάτω από ημικυκλικά πρόπυλα με  έντονες οξυκόρυφες απολήξεις και διακοσμημένα με άνθη. Ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου (άγγελος και Παναγία)- Αγιοι Βλάσιος και  Γρηγόριος Ναζιανζηνός- Δεξιά κάτω των βημοθύρων δυο άλλοι Ιεράρχες-Φ.1999.                                                                                         Τα ρούχα των Αγίων ποικίλλουν και είναι πλούσια σε πτυχώσεις και λεπτομέρειες. Χρησιμοποιείται δε και η βυζαντινή τεχνική των ανάγλυφων "κομβίων". ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ  ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΙΑ ΤΩΝ ΘΟΛΩΝ: Το μετάλλιο στον τρούλο- Ο Χριστός- Φ.1999   4)  Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Η γύψινη διακόσμηση των θόλων- Φ. 1999 Εσωτερικά ο ναός τού Αγίου Νικολάου είναι διακοσμημένος στην κεντρική μόνον υπόστασή του με γύψινα πλαίσια (γύψινα απλά μετάλλια  ή και πιο περίτεχνα συναντούμε και σε άλλους ναούς τής Σάμου). Γύψινες ζώνες περιβάλλουν τα τόξα που υποβαστάζουν τον τρούλο, τα τυφλά τόξα των πλευρικών τοίχων, καθώς και αυτά των τοξωτών ανοιγμάτων (μεταξύ των κλιτών). Γύψινα μετάλλια υπάρχουν στον τρούλο και  στα σφαιρικά τρίγωνα (στα λοφία), όπου απεικονίζονται μορφές αγίων. Ελικοειδή φυτικά θέματα (φυλλοβόλοι βλαστοί)  "συνδέουν" τα μετάλλια μεταξύ τους. Στην "επαφή" των μεταλλίων υπάρχει κι από ένα ανάγλυφο άνθος. Στο κέντρο τού τρούλου απεικονίζεται σε μετάλλιο ο Χριστός.  Λόγω τού χρωματισμού των διακοσμητικών φυλλοβόλων βλαστών χάνονται οι ανάγλυφες λεπτομέρειες,  που ωστόσο με προσεκτική παρατήρηση φαίνεται να είναι καλότεχνες. Εχουν δε σημαντικές ομοιότητες με κάποια ανάγλυφα  θέματα στο τέμπλο.  Γύψινα απλά μετάλλια υπάρχουν  και στις πόρτες (εξωτερικά) τού ναού.  Σε εκείνο μάλιστα τής κεντρικής πύλης, αναγράφεται η χρονολογία 1500. Στην κορυφή τού αψιδώματος υπάρχει παράσταση με κλαδιά δάφνης κι ένα χέρι που κρατά σταυρό. Γύψινα, καλότεχνα διαφράγματα (κυρίως στον βόρειο τοίχο τού ναού) υπάρχουν στα παράθυρα (τα γύψινα διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται τoν 17o αιώνα και εξελίσσονται κατά τον 18ο αιώνα). Τα δύο πλευρικά κλίτη δείχνουν απλά και ταπεινά, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία  στον βόρειο και αντίστοιχα στον νότιο τοίχο τους. Ένα στενό μόνο πλαίσιο περιτρέχει τα αψιδώματα επικοινωνίας με το κεντρικό κλίτος.  Μαρμάρινες επίσης παραστάδες  κοσμούν τις πόρτες και τα παράθυρα τού ναού τού Αγίου Νικολάου (μαρμάρινα διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται τoν 17o αιώνα, ενώ σημαντική ανάπτυξη εμφανίζει η μαρμαρογλυπτική τον 18ο αιώνα, στην οποία μάλιστα επιδίδονται τα εργαστήρια τής Χίου και των Κυκλάδων).   Μαρμάρινα θυρώματα στο μεσαιωνικό μαστιχοχώρι "Μεστά" τής Χίου- Φ. Ι.Π.Παραφέστα 1981   "Η αναβίωση τής μαρμαρικής ήταν συνέπεια τής στροφής τής Οθωμανικής αρχιτεκτονικής σε ανάγλυφα σε λευκό μάρμαρο (κατά την εποχή τού  Τουρκικού μπαρόκ) και τής απασχόλησης Ελλήνων μαρμαράδων σε τζαμιά τού 18ου αιώνα....Στο Αγιον Ορος, στα νησιά τού Αιγαίου και στο Πήλιο συνηθίζονται μαρμάρινα θυρώματα, πλαίσια παραθύρων... από λευκό μάρμαρο (και πωρόλιθο), με θεματολόγιο το οθωμανικό μπαρόκ (1600-1750).⁴⁸   Ενα άλλο στοιχείο που διανθίζει κατά μία έννοια τον τρούλο τού Αγίου Νικολάου είναι οι χρωματιστοί υαλοπίνακες των φωτοθυρίδων του που διαθλούν με ιδιαίτερο τρόπο το φως μέσα στον ναό, δημιουργώντας πολύχρωμες δέσμες.  "Ιδιαίτερη σημασία  αποκτά ο φωτισμός, ο οποίος διοχετευόταν από πολλά και ενίοτε «κρυφά» σημεία, ή φιλτράρονταν μέσα από χρωματιστά γυαλιά μεταφέροντας στο εσωτερικό ένα πολύχρωμο φωτισμό".⁴⁹  Το κωδωνοστάσιο τού Αγ. Νικολάου Το κωδωνοστάσιο αποτελείται από δυο ομοιότυπα τμήματα. Το κάθε τμήμα σχηματίζεται από τέσσερα ημικυκλικά τόξα, ένα σε κάθε πλευρά που σχηματίζεται από δύο πεσσούς, κοσμημένους ο καθένας με δυο λεπτούς κοσμήτες που περιτρέχουν τον κάθε πεσσό. Στο ανώτερο επίπεδο τού καμπαναριού υπάρχει μια εξαγωνική κατασκευή από διάτρητες μαρμάρινες έδρες. Απολήγει με τη μορφή  οξυκόρυφου  τρούλου,  ο οποίος   σχηματίζεται από έξη τοξοειδείς μαρμάρινους βραχίονες που συγκλίνουν στο κέντρο. Το όλο σχήμα περιβάλλεται από δώδεκα μικρά κολωνάκια, ενώ  σε κάθε γωνία ανυψώνεται και ένας μαρμάρινος σταυρός. Είναι ένα καλλίτεχνο έργο από λευκό μάρμαρο, με αναλογίες πού τού προσδίδουν (λόγω τού χαμηλού μάλλον ύψους) μια στιβαρή όψη.  Παρόμοια κωδωνοστάσια ως προς το βασικό στοιχείο τής δομής αλλά και τής επίστεψης αυτών συναντάμε κι άλλα στη Σάμο. Ε) ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΑΝΑΔΕΙΧΘΗΚΑΝ ΚΑΤΑ ΤΙΣ  ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ  (1999) Ο Αγιος Νικόλαος μετά την αποψίλωση των κεραμιδιών τής στέγης- Φωτ.1999 Με την καθαίρεση των κεραμιδιών έγιναν εμφανή τα τμήματα των θόλων τού νότιου και κεντρικού κλίτους, καθώς και η ξυλοκατασκευή τής επίπεδης οροφής που κάλυψε το βόρειο κλίτος, μετά την κατάρρευση  τού θόλου του. Το βόρειο κλίτος τού οποίου ο θόλος έπεσε- Φωτ. 1999 Στη βόρεια πλευρά αποκαλύφθηκε στο υψηλότερο τμήμα τού βόρειου τοίχου τού κεντρικού κλίτους, η δομή του. Διακρίνουμε εκεί ένα ευτελές, πυκνό  κτίσιμο ανεπίχριστο, από μετρίου και μικρού μεγέθους πέτρες, από άλλες πλακοειδείς, καθώς κι από τεμάχια κεραμικών και πλίνθων διαφόρων μεγεθών· ελαφρύτερο υλικό, τοποθετημένο ενίοτε πρόχειρα και τυχαία, σχεδόν χωρίς μέθοδο. Η ακμή τού δυτικού & βορείου τοίχου Στην ίδια θέση διακρίνεται επίσης η ακμή τής ένωσης τού δυτικού και βορείου τοίχου τού κεντρικού κλίτους. Δεν υπάρχουν "καντούνια" στο ύψος αυτό.  Φαίνεται (στο συγκεκριμένο τουλάχιστον σημείο  που είναι ανεπίχριστο) ότι τα δύο κλίτη χτίστηκαν κατά την ίδια  οικοδομική φάση. Η δυτική λιθοδομή τού βορείου κλίτους  διαφοροποιείται - ως προς το μέγεθος των λίθων μόνον- στην τελευταία εμφανή σειρά. Ισως να σχετίζεται αυτό με τις εργασίες αποκατάστασης τού κλίτους, όταν κατέπεσε ή καθαιρέθηκε ο θόλος του. Ενα μικρό τμήμα φέροντος τοίχου  και τα υλικά πλήρωσης αυτού (διάφορες μικρές και μεγαλύτερες πέτρες, κεραμικά και πλίνθοι). Διακρίνεται επίσης το επίχρισμα τού τοίχου που εφάπτεται εκεί. Το τμήμα τού νάρθηκα-Φ.1999 Καθαιρέθηκε επίσης η στέγη στο τμήμα τού εξωνάρθηκα. Αποκαλύφθηκε έτσι το επάνω τμήμα τού ανεπίχριστου δυτικού τοίχου τού ναού, το "αέτωμα" τής στέγης,("κετσούλι" στην μαστορική τοπολαλιά. Το τμήμα αυτό ανάμεσα ξύλινης οροφής (ταβάνι) και στέγης ήταν αφανές από το εσωτερικό τού νάρθηκα. Ο νάρθηκας κατά την κατασκευή του (μεταγενέστερη τού ναού) καλύφθηκε με  στέγη συνεχόμενη με αυτή τού ναού, και κατά τι χαμηλότερη  μόνον στο σημείο τού κορφιά.  Ο δυτικός τοίχος των τριών υποστάσεων- Φωτ.1999 Ανάμεσα οροφής και στέγης τού νάρθηκα διαπιστώσαμε την παρουσία μιας βαθιάς αψιδωτής κόγχης ψηλά στο "αέτωμα", κάτω από τον "κορφιά" τής στέγης και μέσα στο πάχος τού θόλου τού κεντρικού κλίτους τού ναού.     Η κόγχη  και τα πέτρινα φουρούσια- Φ.1999 Δεξιά κι αριστερά τής κόγχης υπάρχουν από δυο πέτρινα φουρούσια με "κυματιστή" μορφή, που χρησιμεύουν ως αντέρεισμα στήριξης τής στέγης τού ναού.  Περιορίζονται στο εύρος  τού κεντρικού μόνον κλίτους. Το μέγεθος των δεύτερων μειώνεται προοδευτικά σύμφωνα με την κλίση τής στέγης.   Ξυλοδεσιά (χατήλι)- κόγχη - φουρούσια-Φ.1999 Στο ύψος τής γένεσης τού "αετώματος" αποκαλύφθηκε μια πρώτη ιμάντωση (μάντωμα-χατίλι) μισοκρυμμένη από το επίχρισμα τού εξωνάρθηκα, ενώ μια δεύτερη βρίσκεται υψηλότερα (0,80μ.περίπου) στο κετσούλι. Καλύπτεται σέ κάποια σημεία από παλιό κονίαμα. Στο δε βόρειο  κλίτος διακρίνεται κάτω από άφθονο κονίαμα. Και οι δυο ιμαντώσες διατρέχουν τον δυτικό τοίχο τού κεντρικού και νοτίου κλίτους σε όλο του το μήκος. Τέλος, το εμφανές αυτό τμήμα τού δυτικού τοίχου είναι κατασκευασμένο από ευτελή αργολιθοδομή, από μικρού μεγέθους άξεστους λίθους κυρίως πλακοειδείς και από πλίνθους σε τυχαίες θέσεις. Στερεώθηκαν δε με άφθονο κονίαμα (πηλός - "λάσπη").   ΣΤ)  ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Ο οικισμός "Παλαιό Καρλόβασι". Φωτ. Ν. Χατζηϊακώβου -"Real Samos green" Α) Στον τρούλο τού ναού βρήκαμε την εγχάρακτη χρονολογία 16(24;).  Αν η ανάγνωση των δύο τελευταίων ψηφίων (..24) είναι σωστή, τότε η χρονολογία - είτε συμπίπτει με την νέα κατασκευή τού  ναού είτε με κάποια επισκευή τού τρούλου (το πιθανότερο)-  φανερώνει έναν ναό των αρχών τού 17ου αιώνα ή  τού τέλους τού 16ου. Ωστόσο, και για όποιαδήποτε άλλη ανάγνωση μεθύστερη τού (..24) ο ναός ή η επισκευή τού τρούλου προσδιορίζεται το αργότερο στο τέλος τού 17ου αιώνα. Η αύξηση του πληθυσμού τής κοινότητας συνεπάγονταν και αντίστοιχους σε χωρητικότητα λατρευτικούς χώρους (το 1625  επιβεβαιώνεται άλλωστε ιστορικά  η πρώτη άφιξη Πελοποννησίων στο Παλαιό).  Τυπολογικά ο ναός  παραπέμπει στην α΄περίοδο τής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής τής Τουρκοκρατίας (15ος, 16ος και εν μέρει 17ος αιώνας):    "Τρίκλιτες με ξύλινη στέγη ή καμάρα, μικρού συνήθως μεγέθους, απαντούν σε όλη την χώρα, Οι καμάρες μπορεί να φέρουν και τυφλά εσωτερικά αψιδώματα και πλήρεις τρούλλους. Οι τρούλοι προς το τέλος τής α΄περιόδου γίνονται χαμηλοί και ενίοτε τυφλοί, κατά μίμηση τών Οθωμανικών τζαμιών. Η στέγη ενιαία δικλινής...Τα παράθυρα...γίνονται μικρότερα. Τα τόξα στα οποία καταλήγουν προς τα πάνω, μπορούν να είναι λαξευμένα σε μιά πλάκα ή πέτρα. Σε όψιμα παραδείγματα τα παράθυρα παίρνουν την μορφή πολεμίστρας, πολύ στενά έξω και διευρυμένα προς τα μέσα. Οι πόρτες γίνονται μικρές και χαμηλές, ενίοτε με ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο, στο τύμπανο τού οποίου μπορούσε να υπάρχει τοιχογραφημένη παράσταση..".⁵º    Η θέση των τυφλών εσωτερικών αψιδωμάτων τού ναού τού Αγίου Νικολάου (και κατ΄επέκταση των τοξωτών ανοιγμάτων δια μέσου των οποίων επικοινωνούν τα τρία κλίτη) αποδεικνύει κατά την γνώμη μας ότι ο ναός σχεδιάστηκε εξ αρχής με το  Ιερό του να περιορίζεται αυστηρά στο χώρο τής κόγχης.  Η ανάγκη αργότερα προσαρμογής σε νέους λειτουργικούς τρόπους  και κυρίως η ανύψωση τέμπλου οδήγησαν στην λύση που βλέπουμε σήμερα: το τέμπλο τοποθετήθηκε αναγκαστικά στο μέσον των τοξοειδών ανοιγμάτων των πρώτων (προς το Ιερό) τυφλών τόξων, ώστε να εξασφαλιστεί πίσω τους ο απαιτούμενος χώρος για ένα πιο άνετο Ιερό. Αυτό κατά την γνώμη μας, και σε συνδυασμό με την τυπολογία τού ναού, ενισχύει την πιθανότητα κατασκευής τού ναού στις αρχές τού 17ου αιώνα (ή και στα τέλη τού 16ου).  Σε αυτό συνάδει και η ύπαρξη τού υποτυπώδους  ημικυκλικού "συνθρόνου" μέσα στο Ιερό. Ενίοτε στη Σάμο απαντάται το "σύνθρονο" σε παλιούς ναούς και παρεκκλήσια, συνήθως σαν μικρό χαμηλό κάθισμα, προς ανάμνηση τού βυζαντινού συνθρόνου και τής παρουσίας τού Αρχιερέα Χριστού. Οι μεγάλοι βυζαντινοί (και μάλιστα επισκοπικοί) ναοί τής Αυτοκρατορίας διέθεταν σημαντικά σύνθρονα, με το κάθισμα στο μέσον τού Επισκόπου. Με την υπερύψωση όμως τού Εικονοστασίου ή Τέμπλου, στους ναούς της Τουρκοκρατίας τα σύνθρονα ατονούν ή καταργούνται. Λόγω τής εξέλιξης της λειτουργίας και τής εξόδου τού Επισκόπου από το Βήμα, δεν ήταν πλέον απαραίτητα.⁵¹ Στους τοίχους τού ναού (αργολιθοδομή από ακατέργαστες πέτρες) χρησιμοποιήθηκε σταδιακά από κάτω προς τα επάνω όλο και ελαφρύτερο υλικό: μεγάλες, μικρότερες και πολύ μικρές πέτρες, σε συνδυασμό με κομμάτια πλίνθων και κεραμικών με άφθονο κονίαμα και μαντώματα (χατίλια). "Για φτωχότερα μνημεία (τής α΄περιόδου) κανόνα σχεδόν αποτελεί η αργολιθοδομή με ακατέργαστες πέτρες και άφθονο κονίαμα. Ενίοτε στις πέτρες παρεμβάλλονται και τούβλα ή κεραμίδια σε θέσεις τυχαίες...οι ξυλοδεσιές τών τοίχων αποτελούν συνήθη πρακτική τών μαστόρων τής Τουρκοκρατίας".⁵² Η αμέλεια στην εξωτερική τοιχοποιία τών ναών είναι χαρακτηριστική,  όπως και η λιτότητα και η ανυπαρξία κεραμοπλαστικών κοσμημάτων. Οι εξωτερικές όψεις των λιθοδομών τού ναού πιστεύουμε οτι επιχρίσθηκαν  κατά την προσθήκη τού εξωνάρθηκα. Ωστόσο, το "αέτωμα" τού δυτικού τοίχου αφέθηκε στην πρότερη  κατάστασή του (εφ΄όσον απομονώθηκε εκ των πραγμάτων μεταξύ οροφής τού νάρθηκα και στέγης).    Ο δυτικός τοίχος τού κεντρικού κλίτους τού ναού τού Αγίου  Νικολάου κοσμείται αποκλειστικά με την αψιδωτή κόγχη στο αέτωμα και με ένα σπάνιο για ναούς τής Σάμου κατασκευαστικό στοιχείο, που είναι τα πέτρινα κυματιστά φουρούσια. Είναι ένα γοτθικό στοιχείο  που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα στη γειτονική Χίο κατά την περίοδο των Γενουατών. Εχει σημασία να πούμε ότι στη Χίο  επικράτησε η δυτική αρχιτεκτονική σε τέτοιο σημείο, που οι περιηγητές αντίκρυζαν έκπληκτοι στο νησί την εικόνα μιας δεύτερης Γένοβας. Κτίζονταν δε μόνον γενουάτικες εκκλησίες, γεγονός που είχε γίνει αποδεκτό από τούς Ελληνες τής Χίου. Αναφέρουμε τέλος ότι τα πέτρινα κυματιστά φουρούσια εφαρμόστηκαν και στην αρχιτεκτονική τής Ρόδου από το Τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών. Β) Ο Κ.Παπαϊωάννου αποτυπώνοντας περί το 1953 τον ναό τού "Αγίου Νικολάου" καταλήγει μάλλον: "Ως προς τη χρονική κλιμάκωση της κατασκευής, η τυπολογική αυτοτέλεια του κεντρικού κλίτους, σε συνδυασμό με τη μορφή των πλευρικών ανοιγμάτων του, δικαιολογούν την υπόθεση ότι τα πλάγια κλίτη ανήκουν σε μεταγενέστερη οικοδομική φάση, σε ακόμη νεότερη δε πρέπει να ανήκει ο νάρθηκας και το καμπαναριό".⁵³ Πράγματι, τα δυο πλευρικά κλίτη είναι απλούστατα σε σχέση με το κεντρικό κλίτος. Οι δε τοιχοποιίες τους προς τη μεριά τού κεντρικού κλίτους θα μπορούσαν να ήταν οι εξωτερικές όψεις ενός μονόδρομου αρχικά τρουλαίου ναού στον οποίο προστέθηκαν -σε β΄οικοδομική φάση-  οι θολωτές υποστάσεις ενώ  διανοίχθηκαν οι πλευρικές αψίδες, ώστε να επικοινωνούν μεταξύ τους τα τρία κλίτη. Παρατηρήσαμε  ωστόσο τα εξής στοιχεία: 1. Στην ακμή  τού βορείου και  δυτικού τοίχου τού κεντρικού κλίτους δεν φαίνεται να υπάρχουν καντούνια (ενίσχυαν την αντοχή τής δομής στις γωνίες) που θα υποδήλωναν την κατασκευαστική αυτοτέλεια τού κεντρικού κλίτους. 2. Το πάνω μέρος τού βορείου τοίχου τού κεντρικού κλίτους, εκεί όπου εφάπτονταν ο θόλος τής βόρειας υπόστασης (που κατέπεσε), ήταν ανεπίχριστο, σαν να εφάπτονταν εξ΄αρχής το τμήμα αυτό με το συμπαγές σώμα τού θόλου τού βορείου κλίτους. Αυτό από μόνο του, και με το ασφαλές μάλιστα δεδομένο ότι ο ναός αρχικά ήταν ανεπίχριστος, δεν θα απέκλειε την μεταγενέστερη προσθήκη των κλιτών.  Η λιθοδομή όμως εκεί μας φαίνεται ιδιαίτερα αμελής και σαθρή για να ήταν η εξωτερική όψη του ναού. 3. Οι λιθοδομές που αποκαλύφθηκαν στο πάνω τμήμα τού δυτικού τοίχου τού ναού κτίσθηκαν από το ίδιο υλικό, με την ίδια κατασκευαστική τεχνική και στις τρεις υποστάσεις. Δεν φαίνονται πακτώσεις λίθων στον τοίχο για την σύζευξη τού κεντρικού με τα πλαϊνά κλίτη, πόσο μάλλον απλές "ενώσεις" τοίχου με τοίχο. Θα λέγαμε ότι χτίστηκε ενιαίος.  4. Στον δυτικό τοίχο αποκαλύφθηκαν οι δύο επάνω ξυλοδεσιές (μαντώματα-χατίλια) που τοποθετήθηκαν (για κατασκευαστικούς λόγους) σε όλο το μήκος τού δυτικού τοίχου των τριών υποστάσεων. Σύμφωνα με τα παραπάνω θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο ναός κτίσθηκε εξ αρχής τρισυπόστατος τρουλαίος στις αρχές τού 17ου αιώνα (ή και λίγο νωρίτερα). Οσο για τον εξωνάρθηκα, είναι προσθήκη των αρχών ίσως τού 18ου αιώνα (συνηθίζεται κατά τον 18ο-19ο αιώνα)  μετά από την άφιξη πιθανώς των Πελοποννησίων προσφύγων  στο "Παλαιό".  ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ η εμφάνιση κι εφαρμογή τους στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική συνάδει με το χρονικό πλάισιο μέσα στο οποίο εντάσσουμε την οικοδόμηση τού ναού:                      Τα γύψινα διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται  τoν 17o αιώνα, με θεματολόγιο το  μπαρόκ (1600-1750).⁵⁴ Κατά την ίδια περίοδο εμφανίζεται και η μαρμαρική στα νησιά τού Αιγαίου με μαρμάρινα θυρώματα, πλαίσια παραθύρων κ.ά. από λευκό μάρμαρο (και πωρόλιθο), δάνεια τής οθωμανικής αρχιτεκτονικής, όπως επίσης και τα χρωματιστά γυαλιά μέσα από τα οποία φιλτράρονταν το φως. Το τέμπλο με τα στοιχεία που το χαρακτηρίζουν, φαίνεται να φιλοτεχνήθηκε κατά την λεγόμενη μεταβατική  περίοδο (από τον 17ο αι. στον 18ο αιώνα).                                                                                   ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   1- Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 2- MOYΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ -https://www.mbp.gr/el/%CE%BA%CE%B5%CF%81%... 3- ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Κ.ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΑΕΡΟΝΑΥΠΗΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ- ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ- -ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 4- Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 5- Ι.Π.Παραφέστα "Ο κατεδαφισμένος ναός τού Αγ.Δημητρίου στην πλατεία Βαλασκατζή Ν,Καρλοβασίου”  parafestareseatch.blogspot.gr 6- Μαρτυρία Ειρ.Δανούση- Καπώλη 7-  https://www.isamos.gr/spileo-agiou-antoniou/#!  8-  Ι.Π.Παραφέστα "Το Μετόχι τού Σινά στην Σάμο" parafestaresearch.blogspot.gr  9- Έτος 1803-253. ΕΝΘΥΜΗΣΗ (Κ.1002 σ.7) 17 οκτ. 1803.Στέλ.A. Παπαδόπουλος, Διάκ. Χρυσόστομος Φλωρεντης, Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου, “Κείμενα για τήν Τεχνική και τήν Τέχνη”, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ- Αθήνα 1990 10- Aργύρης Π. Πετρονώτης- "Eνα ανέκδοτο μνημείο τής αρχιτεκτονικής τών Λασκαριδών: Η Παναγία τού Ποταμού στο Καρλόβασι Σάμου" Πρακτικά Συνεδρίου "Η Σάμος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα" (Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου"-Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων, 12 Α), Αθήνα 1998 11- Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ  "ΜΙΑ ΟΧΥΡΩΜΕΝΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ -ΤΟ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙ ΣΤΑ ΚΟΝΤΑΚΕΪΚΑ"   parafestareseatch.blogspot.gr  12-  Eμμανουήλ Ι.Κρητικίδου  “Πραγματεία περί τής ερημώσεως και τού συνοικισμού τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει Σύρου 1870 13- Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου "Εκκλησιαστικές πηγές για τη Σάμο τού 16ου αιώνα" 14- Recueil de textes et de traductions publie par les professeurs de l΄ecole des langues orientales vivantes- A l΄occasion du VIII congres international des orientalistes tenu a Stockholm en 1889-T.2os Paris imprimerie nationale Ernest Leroux, editeur. 15- Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869  15α-Αριστείδης Γ .Θεοδωρόπουλος "Η ΑΓΙΑ ΜΑΤΡΩΝΑ Η ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑ- Η ασκητικώς διαλάμψασα θαυματουργός αγία της Χίου" 16- Ευαγγελία Μπαλτά "Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999 16α- Eμμανουήλ Ι.Κρητικίδου  “Πραγματεία περί τής ερημώσεως και τού συνοικισμού τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει Σύρου 1870 16β- Αλίκη Γκάνου "Η επίδραση των Giustiniani στη Χίο"2004 http//www.giustiniani.info/Giustinianigreco.pdf 16γ- Χρίστος Στεργ. Μπελλές "Οι Γενοβέζοι κατακτητές – δυνάστες της Χίου Giustiniani (1346 – 1566) και το προϊόν της μαστίχας"- http://clioturbata.com/%ce%b1%cf%80%cf%8c%cf%88%ce%b5%ce%b9%cf%82/mpelesgenoua/ 16δ-  Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΠΠΟΔΑΜΟ ΣΤΟΝ ΚΛΕΑΝΘΗ 3. "Η Λατινοκρατία στο Αιγαίο" https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2921/1/02_chapter_3.pdf 17- Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη (ιστορική αναδρομή) Σοφία Καλοπίση-Βέρτη (μνημεία) “Το Βυζάντιο τον 11ο αιώνα:εποχή κοινωνικών αλλαγών, εδαφικών ανακατατάξεων και άνθησης του πνευματικού βίου και της τέχνης”- ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ- ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΚΔΡΟΜΗ στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού διεπιστημονικού σεμιναρίου «Νίκος Οικονομίδης» -2009    18- Ι.Π.Παραφέστα "Ο κατεδαφισμένος ναός τού Αγ.Δημητρίου στην πλατεία Βαλασκατζή Ν,Καρλοβασίου”  parafestareseatch.blogspot.gr "Ο παπά Γρηγόριος Χίος, ψάλτης τού ναού τού "Αγίου Δημητρίου" (Νεοκαρλοβασίου), υπέγραψε στην θέση τού αγράμματου Νικολάου Ιάκωμου από το "Παλαιό Καρλόβασι", το αφιερωματικό έγγραφο με το οποίο ο Νικόλαος δώρισε το ναϊδιο τού "Προφήτη Ηλιού"  με έναν οίκο, στην "Νέα Μονή Χίου": "..έβαλα τον παπά Γρηγόριον τόν ψάλλοντα τόν Αγιον Δημήτριον και υπέγραψε με τό θέλημά μου. Γρηγόριος Ιερομόναχος μαρτυρώ τά άνωθεν". (Ο παπα Γρηγόριος Χίος αναδείχθηκε το 1633 κτήτωρ τής Μονής τού Προφήτου Ηλιού, ο δε Νικόλαος Ιάκωμος, έγινε μοναχός το 1637 και μετωνομάσθηκε σε Νικόδημο)".   19- Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη- Σοφία Καλοπίση-Βέρτη  “Το Βυζάντιο τον 11ο αιώνα:εποχή κοινωνικών αλλαγών, εδαφικών ανακατατάξεων και άνθησης του πνευματικού βίου και της τέχνης”- ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ- ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΚΔΡΟΜΗ στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού διεπιστημονικού σεμιναρίου «Νίκος Οικονομίδης» -2009 20-  AΝΤΩΝΗ ΠΑΠΑΛΑ "ΑΡΧΑΙΑ ΙΚΑΡΙΑ" ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Κ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ- ΙΚΑΡΙΑ 2002- σελ.248  21- Σχετικά με την ιστορία τής Ικαρίας: "Για τον 16ο αιώνα έως και το 1912, η Πανικαριακή Αδελφότητα τής Αθήνας έχει στη διάθεσή της 5.000 παλαιά έγγραφα, κυρίως προικοσύμφωνα και άλλα περιουσιακά συμφωνητικά". Πολλά βρίσκονται μικροφωτογραφημένα στο Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας. AΝΤΩΝΗ ΠΑΠΑΛΑ "ΑΡΧΑΙΑ ΙΚΑΡΙΑ" ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Κ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ- ΙΚΑΡΙΑ 2002- σελ.248 Η Πανικαριακή Αδελφότητα τής Αθήνας δημοσίευσε ήδη τα "Δικαιοπρακτικά έγγραφα τού 16ου και 17ου αιώνα". 22- AΝΤΩΝΗ ΠΑΠΑΛΑ "ΑΡΧΑΙΑ ΙΚΑΡΙΑ" ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Κ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ- ΙΚΑΡΙΑ 2002- σελ.248 23- "Με απόφαση του πρώτου Δημοτικού Συμβουλίου Ραχών, η Λαγκάδα ανακηρύχθηκε ιστορική έδρα του Δήμου. Με δύο Προεδρικά Διατάγματα (Π.Δ. 19.10/13.11.1978 και Π.Δ 9.9/12.9.2003), ο οικισμός έχει χαρακτηρισθεί παραδοσιακός, ενώ με απόφαση του Υπουργείου Αιγαίου, η περιοχή έχει χαρακτηρισθεί σαν «τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους» (Αριθ.ΔΠΕ/4754/15.6.2002)". Φάκελος Λαγκάδα Ικαρίας – έρευνα του ikariamag https://www.ikariamag.gr 24- H  Αρχαιολογική σκαπάνη στην Ικαρία - Εβδομήντα χρόνια ανασκαφικής έρευνας και μελλοντικές προοπτικές- Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού Συνεδρίου Ικαρίας- Αρμενιστής 1-5 Σεπτεμβρίου 2006- Εκδόσεις Ικαρία -  Γιώργος Ν. Κόκκινος "ΧΥΤΟ: Το μονόσπιτο τής Ικαρίας. Μιας μοναδικής μορφής κατοικία στο Αιγαίο" σελ.219 25- Ιωσείφ Γεωργειρήνη “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος” 1677 26- Ο Κρητικιίδης στην "Τοπογραφία" σελ. 8,10,11  αναφέρεται στην πληροφορία που έλαβε από τον Γεώργιο Κλεάνθη  σχετικά με το χρονικό, τα γεγονότα δηλαδή που εκτυλίχθηκαν από την επανοίκηση μέχρι το 1834. Ότι ήταν αυτά καταγεγραμμένα σε "Κώδικα"  που φυλάσσονταν στο Κιβώτιο (κάσσα) στην "Χώρα", την τότε πρωτεύουσα τού νησιού. Περιέχονταν σπουδαιότατα έγγραφα γραμμένα στην τουρκική γλώσσα και μεταφρασμένων στην ελληνική: 1. "Χάττι-σσερίφ", ιερό αυτόγραφο με το οποίο δώρισε κατά το 1549 το έρημο νησί ο Αυτοκράτωρ της Τουρκίας Σουλεϊμάν Χαν Α΄ο Μεγαλοπρεπής στον νέο οικιστή τής νήσου και ναύαρχο τού στόλου Κχιλίτς-Αλή Πασσά, επικυρωμένου από τον γυιό και διάδοχό του Σελήμ Χαν Β΄το 1566 και από τον εγγονό του Αμουράτ. 2. "Χάττι-σσερίφ", με το οποίο ο ίδιος ο Σουλεϊμάν χορήγησε στον ναύαρχο την άδεια τού συνοικισμού τής νήσου με εξαιρετικά προνόμια για τους αποίκους χριστιανούς. 3. "Φιρμάνι" (Μπαμπ-υχουμαγιούν), δηλαδή διάταξη τού Διβανίου τής Υψηλής Πύλης, με την οποία διατάσσονται όλοι οι κατά τόπους Πασσάδες και Αγάδες να παράσχουν κάθε συνδρομή σε όσους Χριστιανούς θέλουν να μεταναστεύσουν στη Σάμο. 4."Σιγίλλια" τρία τού τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Διονυσίου Β΄ Νικομηδείας που αφορούσαν τα συμφέροντα των αποίκων και τον διορισμό τού πρώτου Αρχιερέως Αθανασίου. 5. "Φιρμάνι" τού Διβανίου μεταγενέστερο προς τους Σαμίους, με το οποίο διορίζεται Αγάς και Καδής κατά την αίτηση αυτών, αντί τού φονευθέντος χριστιανού επάρχου Χριστοδούλου Παπαχατσή στη "Χώρα" από αντίθετη φατρία κατά τα 1680-1682. Έτσι χάθηκε και το προνόμιο να κυβερνάται το νησί από ντόπιους χριστιανούς Επάρχους.   27- Ιωσείφ Γεωργειρήνη “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος”  28- ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΤΣΙΔΕΜΙΑΔΟΥ «Η ενσωμάτωση της Ικαρίας στην Ελλάδα: Πολιτικές συνέχειες και ανατροπές κατά τη διαδικασία ενσωμάτωσης του νησιού στην ελληνική επικράτεια και την εκλογική του ένταξη στο νομό Σάμου» ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012 ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΣΑΜΟΥ - ΣΑΜΟΣ 2014 "Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα παρατηρήθηκε εποχική και μόνιμη μετανάστευση ανδρών και γυναικών προς την Αλεξάνδρεια και τη Σμύρνη, ενώ στο τέλος του ίδιου αιώνα ξεκίνησε και το μεταναστευτικό ρεύμα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το οποίο μαζικοποιήθηκε έντονα, ιδίως στο ξεκίνημα του 20ού αιώνα, μέχρι να ανακοπεί το 1922 ...και να διακοπεί τελείως με τον Μεταναστευτικό Νόμο του 1924".   28α-  "Από το 2003 (ΦΕΚ 961/12-09-2003) ανακηρύχτηκε παραδοσιακός ο οικισμός της Ακαμάτρας, λόγω του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα που έχουν τα κτίσματά του, που αντιπροσωπεύουν την παραδοσιακή φυσιογνωμία του νησιού. Αποτελεί αρχιτεκτονικό κόσμημα για την Ικαρία! ..Το χωριό σήμερα, έχει πάνω από 150 μόνιμους κατοίκους. Λειτουργεί και μια λαογραφική έκθεση, όπου επισκέπτης έρχεται σε επαφή με στοιχεία από την καθημερινότητα των παλιών κατοίκων του χωριού. Στην ιστορική πλακόστρωτη πλατεία του χωριού βρίσκεται και η περίφημη βελανιδιά ηλικίας 500 ετών, όπου στο παρελθόν έγιναν πολλές εκτελέσεις ντόπιων κατοίκων. Όλο το χωριό έχει πλήθος παλιών αρχοντικών σπιτιών, ένα παλιό ελαιοτριβείο και ένα τοπικό καφενείο. Ένα μονοπάτι από το χωριό, οδηγεί σε μια καταπράσινη περιοχή με πολλά πλατάνια, πηγές, παλιούς νερόμυλους και ένα σπήλαιο, με σταλακτίτες και σταλαγμίτες που σου κόβουν την ανάσα!"   https://www.visitikaria.gr/gr/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%88%CE%B5/%CF%87%CF%89%CF%81%CE%B9%CE%A 29-Θεματολογιο Iκαρία, Στοιχεία προσωπικής μυθολογίας  http://rovithe.blogspot.com/search/label/%CE%99%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B9%CE%B1   30- "Η πρώτη αναφορά σε ύπαρξη Τούρκου διοικητικού υπαλλήλου στο νησί γίνεται το 1752".  ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΤΣΙΔΕΜΙΑΔΟΥ «Η ενσωμάτωση της Ικαρίας στην Ελλάδα: Πολιτικές συνέχειες και ανατροπές κατά τη διαδικασία ενσωμάτωσης του νησιού στην ελληνική επικράτεια και την εκλογική του ένταξη στο νομό Σάμου» ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012 -ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΣΑΜΟΥΣΑΜΟΣ 2014 31- Pierre Belon du Mans  “Observations de plusieurs singularites et choses memorables, trouvees en Grece, Asie, Judee Egypte, et autres pays etrangers redigees en trois livres ... ( Paris  1553 προλογίζεται η έκδοση) “source gallica.bnf.fr. Biblioteque nationale de france” σελ.67-68 31α-  Eμμανουήλ Ι.Κρητικίδου  “Πραγματεία περί τής ερημώσεως και τού συνοικισμού τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει Σύρου 1870 32-  Ευαγγελία Μπαλτά "Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999  32(α)- Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699      33- ΕΥΤΥΧΙΑΣ Δ. ΛIATA " ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ Τ' ΑΝΑΠΛΙΟΥ ΣΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ (9 ΙΟΥΛΗ 1715)" - έγγρ. 15, στ. 8 - 14. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/viewFile/8052/7930                                                        15 Γράφει ο Ανάργος Ψαρός (Ζάκυνθος) στο Γ. Μέλο (Βενετία). 15 Αυγούστου 1715. Πρωτότυπο (Ε.Ι.Β-Παλ. Αρχ., busta 148, φ. 291r-v), Διa την Βαινετίαν τον ανθεντός μου σιορ Γεωργάκι Άντονιου Μέλο. 1715 15, Ζάκιθο. Ευγενή και ακριβαί μου αυθέντη σιορ Γεωργάκι Άντονιου Μέλο, την αυθεντία σον δουλικός προσκινό. Με αλες μον της έγραφα εύτιχιαις· τόρα 5 με την παρόν έρχομαι νάν της φανεροσο της διστηχίες όπου μας εσινέβικαν, με το να ήλθαι της Άγαρ το γένος να πολεμίση το Άνάπλη. Με πόλήν αγνόσίαν τον κουμανταντηδό μας και με πολά τραδιμέντα επιραν το Κά­στρο48 και αλους μεν έκοψαν και αλους έσκλάβοσαν, από τους όπίους σκλά­βους ήμουν και έγο ένας δνστηχησμένος και εκα,αα σκλάβος 22 ημέρες. 10 Kai έρχαμενη εις τον κάμπο της Μσθόνης με το ορδή δια να πολεμίσο­μαι την Μοθόνη, μάζή και αλη σκλαβη και σκλάβες μικρί και μεγάλη — εος χιλιάδες 6 έσιρναν κοντά τους — και τους άπόδελιπους τους ήμπαρκαρι- σαν εις τα καράβια, αλους δια την Πόλην, αλους δια την Σμίρνην, άλους δια την Χίον και άλους δια την Μπαρ μπαρ /αν.49 ... 34- https://www.slang.gr/lemma/25002-galatas 35-  "Ευρετήριο και Συμπλήρωμα στα Λαογραφικά της Σάμου   του Νικόλαου Δημητρίου" http://www.alkisd.com/laografika/index.php 36- Μαρτυρία Ε.Δανούση 37-  Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677 38- Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699   39-  Ιησουίτης Ιεραπόστολος Ταριλλών "Lettres edifiantes et curieuses par Aime-Martin T.I. p.40" 1714  40- Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σελ.99 41- Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τόμος 4ος -  Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886. 42- Ντίνος Θ.Κόγιας "Σάμος 1862-1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) -1999 43- ΝΙΚΟΣ ΒΑΦΕΑΣ “Οικονομία και κοινωνία της Σάμου κατά τη μετάβαση στο εθνικό κράτος: συνέχειες και ασυνέχειες”- ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012-ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΣΑΜΟΥ-ΣΑΜΟΣ 2014 "Μεταναστευτικό ρεύμα παρατηρείται "καθ΄όλη την περίοδο της Ηγεμονίας περιορισμένης αλλά όχι ευκαταφρόνητης κλίμακας από τη Σάμο προς την Μικρά Ασία και την Αίγυπτο, όπου ιδρύονται αντίστοιχες παροικίες. Τα τελευταία χρόνια του Ηγεμονικού καθεστώτος, όμως, το μεταναστευτικό ρεύμα των Σαμιωτών θα αλλάξει κατεύθυνση και θα πάρει, σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, τον χαρακτήρα της υπερατλαντικής μετανάστευσης προς τις ΗΠΑ. Ο Άγγλος υποπρόξενος στο νησί θα κάνει την πρώτη του αναφορά στο μεταναστευτικό αυτό φαινόμενο στην έκθεσή του για το έτος 1905, ενώ λίγα χρόνια αργότερα θα δώσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του, γράφοντας ότι κατά τα προηγούμενα χρόνια ένα σταθερό ρεύμα μεταναστών κατευθύνθηκε προς τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής". 44- ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ:ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ https://docplayer.gr/3765262-Metavyzantini-tehni-zografiki-genika-haraktiristika-tis-metavyzantinis-tehnis.html 45- 46- 47- ΠΑΡΙΣ Δ.ΕΥΓΕΝιΚΟΣ "ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ ΤΕΜΠΛΑ ΤΟΥ 17ου ΑΙ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ" 2007- ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ http://ikee.lib.auth.gr/record/124687/files/GRI-2010-5867.pdf 48- 49 -50 -51- 52  Χαράλαμπος Θ. Mπούρας,  “Ιστορία τής Αρχιτεκτονικής” Τ.2ος “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τήν Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”, Εκδόσεις “Μέλισσα” Αθήνα 1994 53- Kωνσταντίνος Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997 54-  Η εποχή του μπαρόκ χωρίζεται σε τρεις φάσεις την πρώιμη (1600-1640), την υψηλή(1640-1680) και την όψιμη (1680-1750) ή ροκοκό μαζί με παραστάσεις πηγαίου γούστου και πάντα λαϊκού χαρακτήρα.                                                                    EIKONEΣ

(1)-α  Λεπτομέρεια από φωτογραφία των C.Hadjigeorgiou Freres-Samos (Vathy), δημοσιευμένη από τον Ντίνο Θ.Κόγια "Σάμος 1862-1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) -1999

(2)&(3)&(5) Κ.Σ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια τής Σάμου"  Π.Ι.Σ.."Νικόλαος Δημητρίου"

(3α) Λεπτομέρεια από φωτογραφία Κ.Σ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια τής Σάμου"  Π.Ι.Σ.."Νικόλαος Δημητρίου"
(4) Πολιτιστικός και Εξωραϊστικός Σύλλογος Παλαιό Καρλόβασι  https://www.facebook.com/palaiokarlovasi/

(6)  httpsislgr.wordpress.comtagkavo-papas  
(7)  -httpswww.google.comsearchq=ΛΑΓΚΑΔΑ+ΙΚΑΡΙΑ&tbm=
(8-10) Architecture/Visit Ikaria https://www.visitikaria.gr/en/ikari//architecture# X0DyEH5S_IU  
(9)  Καμάρα (κατοικία) σε λούρο στην Ικαρία. Από το βιβλίο "Η παραδοσιακή κατοικία της Ικαρίας" - Γ.Ν.Κόκκινος.
(11) Λεπτομέρεια τού εσωτερικού σπιτιού τού 16ου αιώνα στον εγκαταλειμμένο οικισμό- "Στας-Σκάλας" κοντά στο χωριό Περδίκι (Φωτ. Χρ.Μαλαχίας).
(12)  https://www.visitikaria.gr/en/ikaria/architecture#.X1kPWtRS_IU

(12α) 
(13) https://umano.gr/afieroma-ston-ikariotiko-xoro/
(14) Δημήτρης Χ.Γεωργόπουλος--https://spondaize57.rssing.com/chan-30588460/latest.php
(15) Το Ναύπλιο κατά την Επανάσταση τού 1821-Σχέδιο τού Wolfrusberger (Συλλογή Μ. Καρδαμίτση -Αδάμη).https://ellinoistorin.gr/?p=20798
(16) Από ετήσιο ημερολόγιου τού Παλαιού Καρλοβασίου)
(17) Kωνσταντίνος Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997
(18) Λεπτομέρεια από φωτογραφία δημοσιευμένη από τον Ντίνο Θ.Κόγια "Σάμος 1862-1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) -1999
(19)  httpsamosold.blogspot.comsearchupdated-max=2012-04-20T110900-0700&max-results=7
(20)  Λεπτομέρεια από φωτ. Χατζηϊακώβου 

(21)  DAPPER, Olfert. Naukeurige Beschryving der Eilanden in de Archipel der Middelantsche Zee, , , Samos, Scio,.., Άμστερνταμ, Wolfgangh,., 1688- Album des ruines de Chio à la suite des tremblements de terre du 223 avril 1881.

(22)  Album des ruines de Chio à la suite des tremblements de terre du 223 avril 1881.

(23)  Χρίστος Στεργ. Μπελλές: Οι Γενοβέζοι κατακτητές – δυνάστες της Χίου Giustiniani (1346 – 1566) και το προϊόν της μαστίχας- (πηγή Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής»)

http://clioturbata.com/%ce%b1%cf%80%cf%8c%cf%88%ce%b5%ce%b9%cf%82/mpelesgenoua/

 

 

 

).