ΜΕΤΟΧΙ AΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΣΤΟ ΜΑΛΑΓΑΡΙ (προ 1797), EΞΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ Μ.ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ

Ι. Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ (ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ) 2022

 

(α) Εποψη από τα νοτιοανατολικά περί το 1957

(β) Έποψη από τo Mαλαγάρι- Φωτογρ. περί το 1963

 

 

 

 

 

 

 

Ο ναός βρίσκεται στο Μαλαγάρι (η ονομασία οφείλεται στον κτηματία Γεώργιο Μαλαγάρη), στα νοτιοδυτικά της πόλης τής Σάμου, σε μικρή απόσταση από αυτήν και δίπλα στην περιοχή "Κέδρος". Η τοποθεσία ήταν παράκτια και πευκόφυτη. Με τα λιμενικά ωστόσο και οδικά έργα  το Μετόχι έχασε την αμεσότητά του με τη θάλασσα. Η περιοχή λόγω τής τοπογραφίας της ήταν προσφιλής στους εκδρομείς. Στο Μαλαγάρι σώζονταν μέχρι το β΄μισό μάλλον τού 19ου αιώνα  ίχνη αρχαίου πολίσματος. 

Το 1854, όταν η πρωτεύουσα τού νησιού μεταφέρθηκε από τη Χώρα στον Λιμένα Βαθέος, το Μετόχι των Ταξιαρχών έγινε προσωρινά η έδρα Αρχιεπισκόπων. Αλλά και οι Ηγεμόνες Αδοσίδης (1873–1874 και 1879–1885), Κωνσταντίνος Φωτιάδης (1874-1879) και Αλέξανδρος Καραθεοδωρής (1885–1895) μετέτρεψαν το Μετόχι σε εξοχική τους έπαυλη, πραγματοποιώντας εξωραϊσμούς και μεταβολές σε ορισμένα  κελλιά. 

 

(γ) Το Μαλαγάρι περί το 1963

Στο Μαλαγάρι, στο μοναστήρι των Ταξιαρχών εγκαταστάθηκαν επίσης: η Ιερατική Σχολή, η Μαυρογένειος Επαγγελματική Σχολή και το Ιεροδιδασκαλείο "Ανατολή".

Η Ιερατική Σχολή ιδρύθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Σάμου Γαβριήλ για τη  μόρφωση τού κατωτέρου κλήρου, υποχρεώνοντας τις Μονές σε ετήσιο χρηματικό έρανο. Η Μονή Αγίας Ζώνης στην οποία ανήκε το Μετόχι των Ταξιαρχών,  προσέφερε 80 τουρκικές λίρες ετησίως για τη συντήρηση τής Ιερατικής Σχολής. Η Σχολή  λειτούργησε από το 1875 ως το 1879 και πάλι το 1925/1926,  όταν κενώθηκαν αίθουσες από την μετεγκατάσταση των προσφύγων σε άλλα οικήματα της περιοχής. Όταν η Σχολή διαλύθηκε και ο Ηγεμόνας Αλέξανδρος Μαυρογένης αποφάσισε με τον Ν. 1164 τής 17ης Ιουνίου 1902 την ίδρυση τής Επαγγελματικής Σχολής, το Μετόχι των Ταξιαρχών  βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση. Αποπεράτωσε  ο Μαυρογένης το έργο "καταρρίψας τα κατερειπωμένα κελλία..." (1)

 

(δ) Μαθητές τής Ιερατικής Σχολής

Έχει προηγηθεί ο Ν.1151 τής 6ης Ιουνίου 1902,  σύμφωνα με τον οποίο επιτρέπεται η απαλλοτρίωση των κτημάτων τής Μονής ώστε να ανεγερθεί η Σχολή: "Περί καταλήψεως των Μοναστηριακών οικοπέδων λόγω δημοσίας ανάγκης κ.λ.π. Άρθρον μοναδικόν. Δύνανται να καταληφθώσι υπό τού Δημοσίου τα εν Μαλαγαρίω οικόπεδα των Μονών λόγω δημοσίας ανάγκης εάν η υπηρεσία τής Επαγγελματικής Σχολής απαιτήση τούτα". 

 

Στο κτηματολόγιο τού 1861 τής Μονής Αγίας Ζώνης  περιγράφεται: "Ένα Μετόχι κείμενον εις τήν θέσιν Μαλαγάρη, ονομαζόμενον Ταξιάρχης, ως ευρισκόμενον μέ τά αμπελοχώραφα, μέ τόν Κισλάντου (κισλάς=πευκώνας), με το ταπί του, και με αφιερωματικόν έγγραφον"(2)

"Ταπί" ήταν τίτλος οθωμανικός τίτλος κυριότητας. για τον δε "κισλά" η επικρατούσα μάλλον σημασία στα τούρκικα είναι "στρατώνας".  Σε κάποιες βέβαια περιοχές στην Ελλάδα έχει και τη σημασία  τού βοσκότοπου ή τού σταύλου.  Ωστόσο όσον αφορά στο Μαλαγάρι υπήρχε κατάλυμα  τής ηγεμονικής χωροφυλακής Λιμένος Βαθέος, που συγκροτήθηκε κατά την περίοδο τής Ηγεμονίας για τη διατήρηση τής δημόσιας τάξης και ασφάλειας, την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων και των διαταγών τής κυβέρνησης,  (βλ. και επόμενη φωτ. Ντ. θ. Κόγια).

 

(ε)Έποψη τού Μετοχίου κατά το 1898-9 με τα κελλιά και τα προσκτίματα- Στα δεξιά βρίσκεται ο ναός - Σε πρώτο πλάνο ποζάρει το σώμα της ηγεμονικής χωροφυλακής. Στο κέντρο έφιππος (σύμφωνα με τον Ντ. Κόγια) είναι ο αρχηγός τής χωροφυλακής Κ. Ανδρεαδάκης

 

 

(στ)1915-Μαθητές και καθηγητές Ιεροδιδασκαλείου Ανατολής

Το Ιεροδιδασκαλείο "Ανατολή" (τού ομώνυμου Συλλόγου Μικρασιατών) μεταφέρθηκε από την Πάτμο στο Μαλαγάρι το 1906 υπό την πίεση  των Οθωμανών για καλύτερο έλεγχο και εποπτεία. Υπεγράφη δε σύμβαση στη Μονή Αγίας Ζώνης, στις 9 Αυγούστου 1906. Το Ιεροδιδασκαλείο, μέχρι να αποκτήσει δικό του κτίριο, λειτούργησε στο Μαλαγάρι μέχρι το 1929 στο κτίριο τής Μαυρογενείου Σχολής, η οποία προσωρινά και προς εξυπηρέτηση μετακόμισε στο Κάτω Βαθύ. Η ιδέα όμως που επικρατούσε ήταν να εγκατασταθεί  το Ιεροδιδασκαλείο "Ανατολή" στη Μονή Αγίας Ζώνης. Αργότερα η εγκατάσταση εκεί κρίθηκε ακατάλληλη και αποφασίστηκε η οικοδόμηση νέου κτιρίου. 

Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε ότι το Μετόχι  απαλλοτριώθηκε στις αρχές τού 20ου αιώνα από το Δημόσιο, ενώ κατεδαφίστηκαν τα κελλιά του προκειμένου να οικοδομηθεί η Μαυρογένειος Επαγγελματική Σχολή.

 

(η) Δίπλα στο παλαιό μετόχι, η οινοποιϊα "John N. Nicolareizis

 

(ζ) Η φόρτωση κρασιού κ.α. στο  Μαλαγάρι

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το Μαλαγάρι αποτελούσε κατά τον Επαμ. Σταματιάδη (3) το ασφαλέστερο μέρος για ναυλοχία, αν λάβουμε υπ΄όψιν ότι η πόλη τού Βαθέος δεν είχε προκυμαία ούτε λιμενοβραχίονα παρά μόνον μικρές αποβάθρες και μώλους, μέχρι το 1875-76, περίοδο  που άρχισε να κατασκευάζεται η προκυμαία από την τεχνική εταιρία των αδελφών Dussaud που μόλις είχαν ολοκληρώσει την κατασκευή της προκυμαίας της Σμύρνης.

(θ) Το Βαθύ σε Φωτ. τού 1862- Η παλαιότερη ίσως φωτ. μέχρι σήμερα - Διακρίνονται οι αποβάθρες και οι μικροί μώλοι που υπήρχαν μέχρι το 1875/76

Ο ναός των Ταξιαρχών κτίστηκε από τον Γρηγόριο Ιωάννου Ατμανή από το Βαθύ προ τού 1797 με δικά του έξοδα και με πενιχρή βοήθεια από το Μοναστήρι τής Αγίας Ζώνης, στο οποίο και τον αφιέρωσε με ιδιόχειρο, ενυπόγραφο, αφιερωματικό έγγραφο. Η δωρεά όμως αυτή "εξ αφελείας και απορίας τον κατ΄εκείνον καιρόν εν αυτώ τώ ιερώ μοναστηρίω ασκουμένων πατέρων" δεν συμπεριλήφθηκε μετά των άλλων Μετοχίων, εκκλησιδίων και λοιπών ακινήτων στα περιουσιακά στοιχεία τής Μονής.  Στο θερμό αίτημα τού Ηγουμένου τής Μ. Τιμίας Ζώνης και των άλλων πατέρων προς τον  Πατριάρχη Κύριλλο  προκειμένου να ανανεωθεί το εκδοθέν προς αυτούς (υστερογενές τού αφιερωματικού εγγράφου τού Γρηγορίου Ατμανή) Συγγίλιο τού 1797,  ώστε να συμπεριληφθεί και το  Μετόχι των Ταξιαρχών, ο Πατριάρχης απάντησε με  το Συγγίλιο τού Νοεμβρίου 1816 παραλαμβάνοντας και το αφιερωτικό έγγραφο τού  Ατμανή. Τακτοποιήθηκε έτσι η παράλειψη που υπήρχε στο προηγούμενο (τουλάχιστον) Συγγίλιο τού 1797 τού Πατριάρχη   Γρηγορίου (Αρχιεπίσκοπος τότε Σάμου ήταν ο Δανιήλ Κομνηνός ο Πελοποννήσιος, κατά τα έτη 1783-1814). 

Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα τού Συγγιλίου τού 1816 (4):  

"Αλλ΄ επειδή εξ αφελείας και απορίας τον κατ΄εκείνον καιρόν εν αυτώ τώ ιερώ μοναστηρίω ασκουμένων πατέρων ουκ εμπεριείληπται εν τή απαριθμήσει τών κτημάτων των μοναστηριακών και έν έτερον μονύδριον, επ΄ονόματι τιμώμενον τών παμμεγίστων Ταξιαρχών και κατά τον λιμένα Βαθύ προς το Μαλαγάρι κείμενον, όπερ Γρηγόριός τις Ιωάννου Ατμανή, από τού χωρίου Βαθύ ορμώμενος και μέλος ών γνήσιον τού ιερού μοναστηρίου, δι΄ ιδίων αναλωμάτων και αποχρώσης μοναστηριακής βοηθείας οικοδομησάμενος, αφιέρωσε διά γράμματος ενυπογράφου και εμμαρτύρου, προσέδραμον διά  κοινής ενσφραγίστου αναφοράς ό τε έν αυτώ ηγουμενεύων τα νυν και οι συνασκούμενοι αυτώ λοιποί πατέρες και εξητήσαντο θερμώς τήν ανανέωσιν τού εκδοθέντος αυτοίς σιγγιλιώδους υστερογενούς εκείνου γράμματος μετά τής εν αυτώ προσθήκης και τού κτήματος και δικαιώματος τούτου και τών συνημμένων αυτώ ακινήτων υποστατικών, ως αναφαιρέτων και αναποσπάστων, εμφανίσαντες ημίν και το ιδιοχείρως ενυπόγραφον αφιερωτικόν τού Γρηγορίου εκείνου γράμμα προς πίστωσιν μείζονα και παράστασιν τής προβαλλομένης αληθείας..."

Με βεβαιότητα λοιπόν συνάγεται ότι ο ναός των Ταξιαρχών κτίστηκε και αφιερώθηκε στην Μονή Αγίας Ζώνης πριν το 1797. Ωστόσο δεν παραβλέπουμε το γεγονός ότι το Συγγίλιο τού 1797 ήταν ανανεωτικό και επικύρωνε  τα προηγούμενα, συνεπώς η οικοδόμηση τού ναού θα μπορούσε να έγινε ακόμα βαθύτερα μέσα στο χρόνο. Το αφιερωματικό έγγραφο τού Γρηγορίου Ατμανή,  εάν διασώζεται, θα έδινε πιθανώς την ακριβή χρονολογία τής ίδρυσης τού ναού και τού μετοχίου, ή έστω την χρονολογία αφιέρωσης αυτού στην Μονή. O Γρηγόριος διετέλεσε (για ένα έτος) Ηγούμενος στη Μονή τής Αγίας Ζώνης στα 1837.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

(ι) Ο ναός από βορειοανατολικά

O ναός είναι δίκλιτη βασιλική με τρούλο και με εσωνάρθηκα Τα δύο κλίτη επικοινωνούν μεταξύ τους με δύο φαρδιά τοξωτά ανοίγματα, ημικυκλικά από την γένεση των τόξων. Στηρίζονται ενδιάμεσα σε πέτρινη, κυλινδρική κολόνα διακοσμημένη με κιονόκρανο. Ένα τρίτο στενό άνοιγμα, τοξωτό επίσης, υπάρχει στο χώρο των Ιερών  για την επικοινωνία μεταξύ τους.

Το βόρειο κλίτος είναι μεγαλύτερο (ως προς το πλάτος του)  κατά ένα μέτρο από το νότιο κλίτος και σύμφωνα με την αποτύπωση Παπαϊωάννου- Βασιλάκη έχει εσωτερικές διαστάσεις 3,70Χ7,50 μ., και ύψος ως την κορυφή τού θόλου 5,15 μ.. Πρόκειται για μια μονόδρομη, τρουλαία, θολοειδή βασιλική. Διαφέρει από άλλες ως προς τους πλάγιους τοίχους,  όπου οι παραστάδες μεταξύ των τυφλών τόξων έχουν αντικατασταθεί με φουρούσια, ψηλά στις γενέσεις των θόλων. Στο εξωράχιο των θόλων εδράζεται ο τρούλος που στεγάζει το κεντρικό τετράγωνο τού ναού.  Είναι οκτάεδρος εξωτερικά και φέρει μικρές τοξωτές φωτοθυρίδες στις τέσσερις έδρες του. Η επιστέγασή του είναι από κεραμίδια, οκτάριχτη και κωνική. 

(κ)Φ.2022- Ο ναός από τα βορειοανατολικά και προσκτίσματα

(λ)Φ.2022- Βόρεια όψη τού ναού

 

 

 

 

 

 

 

Η κόγχη τού Ιερού αψιδωτή, στο ύψος σχεδόν των θόλων τού ναού, είναι ημικυκλικής κάτοψης. Συμπληρώνεται γωνιακά με την κόγχη τής Πρόθεσης και με την κόγχη τού Διακονικού, που καταλαμβάνει το μισό φάρδος τού ανοίγματος προς το Ιερό τού νοτίου κλίτους (το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την Πρόθεση τού νοτίου κλίτους). Στο κέντρο τού Ιερού υπάρχει τοξωτή, επιμήκης φωτοθυρίδα, ενώ δίπλα στην Πρόθεση, στον βόρειο τοίχο, υπάρχει μικρό παράθυρο για τον φωτισμό τού χώρου αυτού. Δεξιά τής κεντρικής φωτοθυρίδας ανοίχθηκε, εκ των υστέρων προφανώς, στενή πόρτα. Εξωτερικά  η κόγχη τού Ιερού προεξέχει τού κυρίως σώματος τού ναού και είναι τρίεδρη όπως κι αυτή τού νοτίου κλίτους, η οποία όμως είναι μικρότερη. Το απλό, λιθόκτιστο κωδωνοστάσιο εδράζεται πάνω στην προεξέχουσα κόγχη τού Ιερού τού βορείου κλίτους. Η θέση του μαρτυρά ότι είναι μεταγενέστερο τής αρχικής κατασκευής τού ναού (ωστόσο, προ τού 1957). 

Αποτύπωση τού 1957 - Ι. Σπ.Παπαϊωάννου- Π. Βασιλάκη

Ο ναός και στα δυο του κλίτη φωτίζεται από ένα μακρόστενο, τοξωτό παράθυρο στο βόρειο τοίχο κι  ένα στο νότιο. Άλλα δύο  παράθυρα βρίσκονται στον δυτικό τοίχο τού εσωνάρθηκα κι ένα τρίτο στο κέντρο τού νοτίου τοίχου αυτού. Η είσοδος στον ναό γίνεται από τα βορεινά, μέσω τού εσωνάρθηκα.

Το νότιο κλίτος είναι μικρότερο κατά πλάτος μόνον, εσωτερικών διαστάσεων 2,70Χ7,50 μ.. Ανήκει στον τύπο τής θολόσκεπης μονόκλιτης δρομικής βασιλικής. Το κεντρικό τμήμα τού νοτίου κλίτους που αντιστοιχεί στο τμήμα τού τρούλου τού βορείου κλίτους, είναι ελαφρά υπερυψωμένο, ενώ τα ακραία του τμήματα είναι πιο χαμηλά κατά 0,45 μ. περίπου. Στα δυτικά των δύο κλιτών προστέθηκε μεταγενέστερα ο ενιαίος νάρθηκας , που επικοινωνεί με τον κυρίως ναό μέσα από μεγάλες καμάρες, όσο περίπου και οι διαστάσεις των τοίχων. Ο νάρθηκας στεγάζεται από τους προεκτεινόμενους θόλους των κλιτών .Τούτοι στηρίζονται, στο κέντρο, πάνω σε μία οριζόντιο δοκό.  Τέλος, κάποια ασαφή ίχνη τοιχογραφιών διαπιστώθηκαν από τον Ι.Παπαϊωάννου(5), κατά την αποτύπωση τού ναού το 1957, πάνω από την κεντρική κολόνα, στη νότια επιφάνεια τού ενδιάμεσου τοίχου των κλιτών.

                                                                              📚 

Πηγές:

(1) ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ. «Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΙΕΡΑΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΣΑΜΟΥ (1875 -1929) » ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ της ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΡΩΣΣΙΟΥ file:///C:/Users/user/AppData/Local/Temp/Nimertis_Rossiou(ptde)-1.

(2) Νικολέτα Σουλιωτάκη "ΤΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ ΣΑΜΟΥ (1861) - ΣΑΜΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ- ΤΟΜΟΣ ΤΡΙΤΟΣ 1997-1998 - ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΑΜΟΥ "ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ" ΑΘΗΝΑ 1999, σελ.424

(3,4) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967

(5) Kωνσταντίνος Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997 

 Εικόνες:

 
(α) K. Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997 -

(β,γ) Από Συλλογή φωτογραφιών Νίκου Νόου -

(δ) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 – Ιωάννης Παπάλης (Διετέλεσε Επίσκοπος Σάμου από το 1948 ως 1967) Εγραψε το βιβλίο του μέχρι το 1964

(ε, στ, ζ, η) Nτίνος Θ. Κόγιας "ΣΑΜΟΣ 1862- 1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) -

(θ) www.isamos.grspanies-palies-fotografies-tis-samou

(ι) httpswww.greece.comphotosdestinationsNorth_AegeanSamosBeachMalagari 

(κ, λ) Ιωάννα Π. Παραφέστα