ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΣΠΑΘΑΡΑΙΩΝ - ΣΕ ΒΡΑΧΟ

 Παραφέστα Π. Ιωάννα - Αρχιτέκτων Μηχανικός -Καταγραφή 1996

 

(α)Το χωριό Σπαθαραίοι στα 1900  (Φωτ. C.Hadjigeorgiou Freres) Γιώργος Βαρβάκης

 

Το μικρό, ταπεινό εκκλησάκι τού Ιωάννου Θεολόγου βρίσκεται στο όρος "Μπουρνιάς" μέσα στον οικισμό Σπαθαραίων, στο νότιο άκρον αυτού. 

Η περιοχή φαίνεται πως κατοικούνταν από την αρχαιότητα και κατά τούς βυζαντινούς χρόνους. Ίχνη αρχαίου οικισμού φαίνονται δυτικά των Σπαθαραίων, εκεί όπου χτίστηκε πριν την "ερήμωση" το Μετόχι "Παλαιοκλησιές" και δίπλα του το ναϋδριο των Αγίων Αποστόλων, στην περιοχή Καλογερά. Ερείπια βυζαντινού ναού υπάρχουν στον ενοριακό ναό τού Αγίου Ταξιάρχου Μιχαήλ. Δυτικότερα, στην τοποθεσία Περή, διαπιστώθηκαν λείψανα αρχαίου λιμένα καθώς και βυζαντινή πυκνοκατοικημένη εγκατάσταση νότια τού χωριού Σκουραίικα που τα αναφέρει και ο Ε.Σταματιάδης. Εκεί υπάρχει και η τοποθεσία με την επωνυμία "Βενέτικα", σημείο, λέγεται, προσάραξης επίσης τού στόλου των Βενετών κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων αυτών στο Αιγαίο.

Κατά τον Εμμ. Ι. Κρητικίδη: "Πρώτος οικιστής, ήταν ο επονομαζόμενος Σπαθάρης εξόριστος από την Κωνσταντινούπολη, πριν από ενάμιση αιώνα (αρχές τού 18ου αιώνα). Πρώτος κάτοικος κατά τον Ε. Σταματιάδη  ήταν ένας ιερέας, ο Πέτρος Σπάθας, ο οποίος κατοίκησε εδώ περί τα τέλη τού 17ου αιώνα. Ο Σπάθας, εκ παραδόσεως, απέκτησε 18 παιδιά και πολλούς απογόνους. Παπά Πέτρο Σπαθάριο τον αναγράφει ο Ι. Λεκάτης στην "Περιγραφή τής Νήσου Σάμου''.  

Το όνομα Σπαθάρι παραπέμπει σε αλβανικής καταγωγής επώνυμο και τεκμηριώνει εποικισμό⁽¹⁾. Πράγματι, μεταξύ άλλων οικιστών συνοικίσθηκε η Σάμος  "μετά τήν αποχώρηση τών Γενουατών (1476), υπό νέου τινός ξενικού έθνους" ⁽²⁾.  Το έθνος αυτό είναι τών Αλβανών, οι οποίοι μετά τον θάνατο τού Σκενδέρμπεη είχαν σκορπιστεί στήν Πελοπόννησο και αναγκάστηκαν, προκειμένου να διαφύγουν τών τουρκικών καταδιώξεων, να μετοικήσουν στα νησιά τού Ελληνικού Πελάγους  και να συστήσουν αποικίες σ΄αυτά ⁽³⁾.  Ανώνυμος ιεραπόστολος που επισκέφτηκε την Σάμο κατά τα τέλη τού 17ου αιώνα  ιστορεί ότι τα όρη τής Σάμου κατοικούνταν από Αλβανούς που μετανάστευσαν εδώ πριν από 100 χρόνια, από άγνωστη αιτία  και κερδίζουν τα προς το ζην  όπως σχεδόν και οι Άραβες, από τα ποίμνιά τους ⁽⁴⁾. 

Το χωριό  "Σπαθαραίοι" (Κarye-i Ispatari) αναφέρεται σε γραπτές πηγές  σε οθωμανικά κατάστιχα τού 1632/3 και 1642 (ΜΑD1416-ΜΑD14822) στο πρώτο μισό τού 17ου αιώνα. Εμφανίζονται εκεί 14 οικογένειες (στην πραγματικότητα 14 φορολογικές μονάδες) μεταξύ των οποίων οι 2 αφορούν έναν ιερέα: Pano Petri και Petri Papa ⁽⁵⁾. Περί το 1666 ο Γεωργειρήνης αναφερόμενος στο χωριό των Σπαθαραίων περιγράφει ένα μικρό χωριό με 50 περίπου σπίτια και μία εκκλησία, αλλά περίφημο για την παρασκευή πίσσας.

                                                                     ●

Το εκκλησάκι  τού Ιωάννου Θεολόγου είναι προσηλωμένο σε βράχο. Το Ιερό του τόσο προς την ανατολική πλευρά όσο και προς τη βόρεια ενσωματώνεται μέσα στον  βράχο. Στη βόρεια δε πλευρά  υπάρχει πηγή νερού.

                                                                   

Η βόρεια όψη- -Φ.1996

Το ναϋδριο -Φ.1996

Η δυτική όψη- Πίσω ο βράχος-Φ.1996

 

 

Είναι δρομικό, θολοσκεπές. Οι εσωτερικές διαστάσεις του είναι 2.35Χ3,96μ. και το ύψος του 3,00μ. περίπου μέχρι την κορυφή τού θόλου. Το πάχος των τοίχων είναι 0,60μ.. Σε ύψος 1,95μ. ο τοίχος εξωτερικά σχηματίζει "κρηπίδα" εκεί όπου ξεκινά η διαμόρφωση τού θόλου (γένεση). Είναι μια αρχιτεκτονική μορφή που μας θυμίζει πατμιακές ναοδομικές συνήθειες. Στις επιφάνειες των λιθοδομών διανοίχθηκαν (σε ύψος  1,05 από το δάπεδο) δύο όμοιες μικρές φωτοθυρίδες με τη μορφή πολεμίστρας - από μια στον βόρειο και στον νότιο τοίχο αντίστοιχα, πλάτους 0,40μ.(εσωτερικά) και ύψους 0,35μ. που απολήγουν εξωτερικά σε 0,15μ..  

Το απλό ξύλινο τέμπλο χωρίζει το εκκλησάκι στο μικρό χώρο τού Ιερού μήκους 1,30μ. και στον υπόλοιπο χώρο μήκους 2,66μ.. Η αψίδα τού Ιερού είναι ημικυκλικής κάτοψης με χορδή 0,95μ., βάθους 0,63μ. και ύψους  1,10μ.. Διαμορφώθηκε μέσα στο φάρδος τού τοίχου και εφάπτεται τού βράχου και τής αναβαθμίδας (πεζούλα) που υπερέχει στα ανατολικά τού ναϋδρίου. Η Αγία Τράπεζα είναι κτιστή μέσα στην κόγχη τού Ιερού, σε ύψος 0,75μ. από το δάπεδο. Στον βόρειο τοίχο (δίπλα στον βράχο που υπεισέρχεται στο Ιερό) υπάρχει τοξωτή, έντονα οξυκόρυφη θυρίδα τής Πρόθεσης, πλάτους 0,45μ. και ύψους 0,43μ.. Άλλη μία θυρίδα, ορθογωνισμένη αυτή, βρίσκεται στον νότιο τοίχο τού Ιερού.

Σε ύψος 1,45μ. από το δάπεδο υπάρχουν πέντε συνολικά (κατασκευαστικής μάλλον χροιάς) οπές (πλάτους 0,20μ., βάθους 0,60μ. και ύψους 0,20μ.), δύο στον βόρειο τοίχο και τρεις στον νότιο. Άλλες δύο μικρότερες και τετραγωνισμένες οπές πλαισιώνουν την πόρτα τού ναϋδρίου. Η πόρτα είναι αψιδωτή πλάτους 0,80μ. και ύψους 1,70μ.. Εσωτερικά πλαισιώνεται από περιθύρωμα φάρδους 0,10μ..

Εξωτερικά, σε ύψος  1,95μ. από το έδαφος, το φάρδος τής  λιθοδομής τού θόλου μειώνεται κατά 0,20μ. καθώς εδράζεται κατά τα 2/3 επί των πλευρικών λιθοδομών τού κτίσματος, δημιουργώντας κατ΄αυτόν τον τρόπο μια κρηπίδα πλάτους 0,38μ. συμπεριλαμβανομένης και τής προεξέχουσας επίστρωσης από σχιστόπλακες στο σημείο αυτό. Με σχιστόπλακες θα επικαλύπτονταν και όλος ο θόλος, πριν την επίστρωσή του με τσιμέντο. Διατηρήθηκε ωστόσο ένα πέτρινο κορνίζωμα που περιτρέχει το εκκλησάκι.

Θυρίδα και ξύλινο κηροπήγιο-1996

Ο βόρειος τοίχος -Φ.1996

Εσωτερικό τού Ναϋδρίου-Φ.1996

Οι τοιχοποιϊες  είναι από αργούς και ημίξεστους -μεσαίου και μικρού μεγέθους- λίθους σε κανονική  διάταξη. Πολλοί είναι πλακοειδείς. Οι τοίχοι είναι ανεπίχριστοι εκτός ενός τμήματος τής κυρίας (δυτικής) όψης.  Στην όλη κατασκευή απουσιάζουν οποιαδήποτε άλλα μορφολογικά στοιχεία. Στο εσωτερικό οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες είναι ατελείς. 

Στον βόρειο τοίχο  τού κτίσματος υπάρχει πηγή νερού. Τα νερά που αναβρύζουν μέσα σε μια μικρή κτιστή γούβα, διασχίζουν με αυλάκι την δυτική όψη τού εκκλησιδίου, ακριβώς μπροστά στην πόρτα εισόδου σ΄αυτό. 

Η  "συνύπαρξη" τού ναϊσκου με την πηγή  θυμίζει το ασκηταριό τής Ζωοδόχου Πηγής Γερβάση στην Υδρούσσα, ενώ η προσήλωση τού Ιερού στον βράχο μας παραπέμπει σε αρκετά  άλλα ασκηταριά π.χ  στο Παλαιό Καρλόβασι, στην Αγία Τριάδα πάνω από την Παναγιά Σαραντασκαλιώτισσα, στις αρχαίες Μονές τού Αγίου Χαραλάμπους στην Καλλιθέα καθώς και τού Αγίου Γεωργίου στους Δρακαίους, στα εξωκκλήσια των Αγίων Αποστόλων τού Κάμπου Βουρλιωτών, τού Αγίου Γεωργίου Φανερωμένου Καρλοβασίου, στο Μοναστηράκι Ιω.Προδρόμου στον Πάνω Άγιο Κωνσταντίνο, στην Αγία Παρασκευή Γεροβάση Υδρούσσας, στην Αγία Πελαγία Παλαιοχωρίου Βουρλιωτών, στον Αϊ Λιά στο Κάστρο Σουβάλα τής ίδιας περιοχής, στην Παναγία Ποταμού Καρλοβασίου κ.λ.π. Κάποια επιπλέον στοιχεία όπως τα πολύ μικρά ανοίγματα σαν πολεμίστρες, η χαμηλή πόρτα, ο ημικυλινδρικός θόλος αλλά και η έντονη οξυκόρυφη κόγχη τής Πρόθεσης, μας κάνουν να σκεφτούμε ότι πρόκειται ίσως για ένα βυζαντινό εκκλησάκι προϋπάρχον τής ερήμωσης τού νησιού (1476 μ.Χ.) ή των πρώτων ίσως χρόνων τού συνοικισμού (περί το 1550 μ.Χ.). 

 

                                                                              ●

 

ΠΗΓΕΣ

(1) Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
(2) Jerosme Iustiniani, "La description et histoire de l΄ isle de Scios" 1606, p.166
(3) F.C.H.L Pouqueville, “Voyage de la Grece” T. Paris Chez Firmin Didot Pere et fils T.3. p.212
(4) M.L.Aime-Martin, “Lettres edifiantes et curieuses concernant l΄Asie, l΄Afrique et l΄Αmerique” 1817, Paris Auguste Desrez - T.1 p. 

(5)  Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999