Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΠΑΘΑΡΑΙΩΝ ΣΑΜΟΥ

 

ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1996 ΚΑΙ 2017
Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ
  
                                                   Α΄ - Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ  "ΣΠΑΘΑΡΑΙΟΙ"

Σπαθαραίοι (1902-4) "Σάμος 1862-1920" (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ), Ντίνος Θ.Κόγιας

Ο ναός που εξετάζουμε βρίσκεται στη νότιο Σάμο στην περιοχή τού ορεινού χωριού  Σπαθαραίων   δυτικά τού όρους Μπουρνιά (Πεύκας)  στη θέση "Πυργάκι". Είναι στον δρόμο που κατηφορίζει στη μεγάλη πλαγιά από το χωριό προς το ακρωτήρι τού "Παύλου", απέναντι από το νησάκι Σαμιοπούλα. 

Η περιοχή φαίνεται πως κατοικούνταν από την αρχαιότητα και κατά τούς βυζαντινούς χρόνους. Ίχνη αρχαίου οικισμού φαίνονται δυτικά των Σπαθαραίων, εκεί όπου χτίστηκε πριν την "ερήμωση" το ήδη ερειπωμένο Μετόχι "Παλαιοκλησιές" και δίπλα του το ναϋδριο των Αγίων Αποστόλων.(1)

Πάνω από την πόρτα τού τελευταίου υπάρχει επιγραφή: "δήμου..στεφανηφόρο..εδόθηξενία..τοιήδε..εβρηνις..ουδέ..κατάφθιμεν"

 

Ερείπια επίσης βυζαντινού ναού υπάρχουν στον ενοριακό ναό τού Αγίου Ταξιάρχου Μιχαήλ. Δυτικότερα, στην τοποθεσία Περή, διαπιστώθηκαν λείψανα αρχαίου λιμένα από κάτοικο τής περιοχής καθώς και βυζαντινή πυκνοκατοικημένη εγκατάσταση νότια τού χωριού Σκουραίικα που τα αναφέρει και ο Ε.Σταματιάδης. Εκεί υπάρχει και τοποθεσία με την επωνυμία "Βενέτικα".

ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΠΑΘΑΡΑΙΩΝ

Πρώτος οικιστής, γράφει ο Εμμ. Ι. Κρητικίδης ήταν ο επονομαζόμενος Σπαθάρης εξόριστος από την Κωνσταντινούπολη,πριν από ενάμιση αιώνα (δηλαδή κατά το 1710-15)

 

Πρώτος κάτοικος αυτού, γράφει ο Ε. Σταματιάδης, ήταν ένας ιερέας, ο Πέτρος Σπάθας, ο οποίος κατοίκησε εδώ περί τα τέλη τού 17ου αιώνα. Ο Σπάθας, εκ παραδόσεως, απέκτησε 18 παιδιά και πολλούς απογόνους. Παπά Πέτρο Σπαθάριο τον αναγράφει ο Ι. Λεκάτης στην Περιγραφή τής Νήσου Σάμου. Το όνομα Σπαθάρι παραπέμπει σε αλβανικής καταγωγής επώνυμο και τεκμηριώνει εποικισμό.(3)

 

Πράγματι, μεταξύ άλλων οικιστών συνοικίσθηκε η Σάμος  "μετά τήν αποχώρηση τών Γενουατών (1476), υπό νέου τινός ξενικού έθνους" (4)  Το έθνος αυτό είναι τών Αλβανών, οι οποίοι μετά τον θάνατο τού Σκενδέρμπεη είχαν σκορπιστεί στήν Πελοπόννησο και αναγκάστηκαν, προκειμένου να διαφύγουν τών τουρκικών καταδιώξεων, να μετοικήσουν στα νησιά τού Ελληνικού Πελάγους  και να συστήσουν αποικίες σ΄αυτά.(5) 

  Ο Ι. Γεωργειρήνης το 1677 μνημονεύει στο έργο του δύο χωριά, των Αρβανιτών και τής Λέκκας (καλούμενη "Αρβανιτοχώρι) στην οποία σώζονται ερείπια  αρχαίας κώμης και ναϋδριο τής "Παναγίας των Αρβανιτών". Οι κάτοικοι "ελάλουν γλώσσαν ιδίαν, υπό τών περιοίκων μή νοουμένην".

 

 Ανώνυμος ιεραπόστολος που επισκέφτηκε την Σάμο κατά τα τέλη τού 17ου αιώνα  ιστορεί ότι τα όρη τής Σάμου κατοικούνταν από Αλβανούς που μετανάστευσαν εδώ πριν από 100 χρόνια, από άγνωστη αιτία  και κερδίζουν τα προς το ζην  όπως σχεδόν και οι Άραβες, από τα ποίμνιά τους (6)   Ο Κ. Σιμόπουλος γράφει ότι γύρω στα 1340 σημειώθηκε κάθοδος των Αλβανών στη Θεσσαλία που αργότερα έφθασαν ως τον Μωριά και τα νησιά τού Αιγαίου.

Σώζονται κάποια αρβανίτικα τοπωνύμια όπως π.χ.  "Λάκκα τού Γκίκα", "Γκιναίοι", "Τούντα", "Γκιόκας", "Γκούμα", "Καπούση" πιθανότατα και  "Μαλίστρες" (από το  "mali"= βουνό - maje di male= κορυφές των βουνών). Ο K. Κόμης αναφέρει και πολλά άλλα τοπωνύμια. Εμείς παραθέτουμε τον ενδιαφέροντα χάρτη που συντάχθηκε με τις θέσεις αυτές.(7)

Κατά τον Ε.Σταματιάδη οι πρώτοι οικιστές των Σπαθαραίων εγκαταστάθηκαν  δυτικότερα αρχικά των Σπαθαραίων, στις θέσεις "Βλάσις" και "Κατζουρέϊκα", προ 200 χρόνων (μέσα δηλαδή στον 17ο αιώνα). Μαρτυρεί δε ότι στην εποχή του υπήρχαν εκεί ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων. Αργότερα για την ασφάλειά τους ή από άλλη αιτία μετοίκησαν  στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το χωριό. Διηγείται και την επίσκεψη τού τότε Αρχιερέα Σάμου (που περιηγούνταν στο νησί) στο μικρό χωριό   που είχε συστήσει ο ιερέας Πέτρος Σπάθας (ή Σπαθάριος) και για το μεγάλο πλήθος των ενοίκων που βρήκε εκεί, που δεν ήταν άλλοι από τούς απογόνους τού Ιερέα. Αν η πληροφορία για την επίσκεψη τού Αρχιερέα ευσταθεί, προσθέτουμε ότι: "Η Σάμος ανακηρύχθηκε περί τό 1590 αρχιεπισκοπή, μέ πρώτον ίσως αρχιεπίσκοπο τόν Συμεών". (8)

Ο 17ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ 

Θεωρούμε χρήσιμο να δώσουμε ένα μικρό ιστορικό στίγμα των ταραγμένων και επισφαλών εκείνων χρόνων που εξωθούσε τούς οικιστές να εγκαθίστανται σε ορεινές κυρίως θέσεις και όσο το δυνατόν αθέατες, ενόσω παράλληλα οργάνωναν σταδιακά τη ζωή τους σε όλα τα επίπεδα, αντιμετωπίζοντας  βαριά φορολογία από την οθωμανική Διοίκηση, την καταπίεση των Ελλήνων προεστών, τις εχθροπραξίες και τούς πολέμους που κυριαρχούσαν στο Αιγαίο, την πειρατεία Λατίνων, Oθωμανών και Ελλήνων χριστιανών, την αρπαγή νησιωτών και το δουλεμπόριο.
Κατά τον Τουρκοενετικό πόλεμο που ξέσπασε πάλι, μετά από μια σύντομη  ανακωχή, όλο το ελληνικό πέλαγος βρέθηκε εκτεθειμένο στις  επαναλαμβανόμενες καταστροφικές εχθροπραξίες. Από το 1649 και μετά τα νησιά υπέφεραν ιδιαίτερα από τις επιδρομές των Ενετών. Τη χρονιά αυτή η Σάμος υπέστη φρικτή διαρπαγή από τον Ιάκωβο Ρίβα, ενώ  ο Ιεράρχης Σάμου Χριστοφόρος, το 1652/3, υπέστη σκληρά βασανιστήρια από τούς Ενετούς, για το χρηματικό ποσό των 8.000 κορωνών που τού είχαν επιβάλει να πληρώσει στην διάρκεια μιας επιδρομής τους.(9)
Τα νησάκια και οι σκόπελοι τού Ικαρίου πελάγους, αναφέρει ο Σταματιάδης, κατέστησαν συγχρόνως ορμητήρια των πειρατών από τη Μελίτη, Λιβόρνο, Σαβαυδία... "..η δε Σάμος άνευ φρουρίων διατελούσα, έμενε εγκαταλελειμμένη εις τάς τών πειρατών διαθέσεις, εφ΄όσον άλλως τα δάση αυτής παρείχον ξυλείαν πολλήν προς κατασκευήν καταδρομικών πλοίων. Οθεν και πάσαι αι κωμοπόλεις τής νήσου κείνται επί υψηλών και δυσπροσίτων θέσεων και οι οίκοι αυτών είναι ως ειπείν επ΄αλλήλοις συνεσπειρωμένοι, ίνα και οι ένοικοι συναλλήλως αμύνωνται κατά τών προσβολών τών πειρατών". 
"...η Μάλτα και το Λιβόρνο είχαν μεταβληθεί σε κέντρα δουλεμπορίου...Τα μπεζεστένια τής Πόλης με τις σκλαβαγορές ωχριούσαν μπροστά στη δραστηριότητα τών χριστιανών δουλεμπόρων. Είχε μεταβληθεί σε θεσμό παραδεκτό από το κράτος και ευλογημένο από τόν Καθολικισμό. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ έγραφε στόν αρχιναύαρχο τού γαλλικού Στόλου: Μπορείτε, επίσης, να εξετάσετε τίς δυνατότητες μερικών αποβάσεων στίς ακτές τής Βορείου Αφρικής γιά τή συγκέντρωση σκλάβων".(10)
Το 1669  οι Βενετοί  παρέδωσαν την Κρήτη στους Τούρκους, γεγονός που έθεσε σε κίνδυνο τις υπόλοιπες κτήσεις τους. Οι Τούρκοι τώρα θέλουν να εκδιώξουν τούς Βενετούς απ΄όλο το Αιγαίο. Ξεκινά και πάλι πόλεμος,  νέα δεινά και νέες αιχμαλωσίες  για τούς νησιώτες, μέχρι τα τέλη τού 17ου αιώνα.

Μέσα στο 17ο αιώνα οι  Σπαθαραίοι (Κarye-i Ispatari) αναφέρονται σε οθωμανικά κατάστιχα  τού 1632/3 και 1642 (ΜΑD1416-ΜΑD14822), όπου καταγράφηκαν οι αρχηγοί των πιο εύπορων μάλλον οικογενειών των 20 χωριών τής Σάμου (που είχαν ήδη συσταθεί) και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν τον κεφαλικό φόρο (το χαράτσι) τής συγκεκριμένης χρονιάς, τη μοναδική φορολογική πρόσοδο που καρπούνταν ο Σουλτάνος, ενώ όλοι οι άλλοι φόροι εκχωρούνταν για τη συντήρηση τού τζαμιού τού Τόπχανε που είχε ιδρύσει ο καπουδάν πασάς Κιλίτς Αλή. Εμφανίζονται λοιπόν  14  οικογένειες (στην πραγματικότητα 14 φορολογικές μονάδες) μεταξύ των οποίων οι 2 αφορούν έναν ιερέα:  Pano Petri, Petri Papa (2), Nikoli Yanaki,  Yanaki Todor, Todor Petri, Petri Yani, Mihalo Beno (2), Vasil Yanaki, Yovan Todor, Todor Petri, Dimo Nikoli, Nikoli Petri.
(Τα επώνυμα είναι στην πραγματικότητα τα βαφτιστικά των πατεράδων αφού δεν υπήρχαν εθνικά επίθετα. Π.χ. Νικόλας τού Πέτρου).     
Το σύνολο δε των κεφαλοχάρατσων για όλο το νησί είναι για το 1632/3=1.065 οικογένειες, για το 1642=1230 οικογένειες,(11) για το 1702 σύμφωνα με τον Tournefort 1290 κεφαλοχάρατσα, (12) για το 1739 σύμφωνα με τον Pococke 1260 κεφαλοχάρατσα.

Ο πληθυσμός δε τής Σάμου τον 17ο αιώνα, σύμφωνα με τούς περιηγητές ανέρχονταν σε 10.000 ως 12.000 ψυχές. 

Περί το 1666 ο Γεωργειρήνης αναφερόμενος στο χωριό των Σπαθαραίων περιγράφει ένα μικρό χωριό με 50 περίπου σπίτια και μία εκκλησία, αλλά περίφημο για την πίσσα που από εκεί τη μεταφέρανε στη Χώρα και την πωλούσαν αντί τετάρτου τού τάληρου και πολλές φορές  αντί τάληρου το καντάρι. Ο τρόπος δε που παρασκευάζονταν αυτή ήταν αυτός που περιέγραψε ο Πλίνιος. Απέναντι από τούς Σπαθαραίους βρίσκεται το νησάκι τής Σαμιοπούλας με "ασφαλή κατά πάντων ανέμων λιμένα στραμμένο προς τήν μεγάλη Σάμο", όπου φύεται σε αφθονία κάποιο ευωδιαστό άνθος, τα "μουσκούλια" αλλιώς "κόρες". Το λουλούδι αυτό εκτιμάτο τόσο πολύ από τούς Τούρκους ώστε απεστέλετο στην Κωνσταντινούπολη και καλλιεργούνταν εκεί στους καλύτερους κήπους. Ο Σουλτάνος  το έφερε στο σαρίκι του  κι αυτό μιμούνταν οι μεγάλοι αυλικοί του.(13) Εκτιμάται και σήμερα από τούς Σαμιώτες για το άρωμά του που θυμίζει μπανάνα. Το επιστημονικό δε όνομά του είναι "muscari macrocarpum".

 

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΑΠΟ ΠΗΓΕΣ

Το 1864  στη 2η απογραφή τού Ηγεμόνα τής Σάμου Μιλτιάδη Αρίσταρχου ο πληθυσμός των Σπαθαραίων ανέρχεται σε 325 άντρες και 320 γυναίκες= 645 ψυχές.

Περί το 1869 πού εκδίδει το έργο του ο Κρητικίδης περιλαμβάνει ο οικισμός 231 σπίτια, 1 ναό, 1 σχολείο, άντρες 325 (γεωργοί οι περισσότεροι, 6 έμποροι, 12 βιομήχανοι, 5 ιερείς) και γυναίκες 320=645 ψυχές. 
Περί το 1881  πού εκδίδει το έργο του ο Σταματιάδης έχει 1 εκκλησία. 300 σπίτια, 284 οικογένειες και 1144 κατοίκους (άνδρες 273, έγγαμοι 248, άγαμοι 11, χήροι 14). Παράγει δε λάδι, εσπεριδοειδή (ιδίως κίτρα) και κουκιά εξαιρετικού μεγέθους και γλυκύτητας. Σε μεγάλη αφθονία υπάρχει κι ο κοινώς αποκαλούμενος "βώλος" (balota acetabulosa) λευκοπράσινου χρώματος που το χρησιμοποιούν ως φυτίλι (θρυαλλίδα) λυχνίας και ως φάρμακο.

Οι κάτοικοι των Σπαθαραίων ήταν μακροβιότατοι. Το 1829 η Γενική εφημερίδα τής Ελλάδος Αρ.48- 6 Ιουλίου έγραψε για τη Γραμματική Χουσάδενα που διήνυε το 130ο έτος τής ηλικίας της και για τη Μαρία Παπαμανόλη 160 ετών. Είχε τόσους πολλούς απογόνους που παντρεύονταν μεταξύ τους. Ο Σταματιάδης από ιδίαν γνωριμία αναφέρει επίσης τον γέρο Νικόλαο Κρασομούρο που πέθανε το 1864 στα 145 χρόνια του και την Ειρήνη Ρίζου που είχε πρόσφατα πεθάνει στα 115.
Το όνομα τής οικογένειας Κρασομούρη απαντάται σε μελέτη τού Α.Σεβαστάκη στο παρακάτω έγγραφο:
Πηγή: Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, έγγραφο 1336
1810 μαρτίου α΄
τευτέρι εις όσους ντζερεμέδες συνάζει ο μουκατάς τής  σάμου 
"από ιω(ανην) κρασομούρην από σπαθαρέους  γρ(όσια) 8" (14)

Εδώ τέλος, γεννήθηκε ο Θεόδωρος Βαρδίκης, πρώτο θύμα κατά την επανάσταση των Σαμίων τού 1821.  Συνελήφθη καθώς έπλεε κοντά στη Σαμιοπούλα με τον πατέρα του Αλέξανδρο, τον γαμπρό του και κάποιον άλλο συγγενή από τούς Οθωμανούς και απαγχονίσθηκε μαζί με τον γαμπρό του στην κεραία (αντένα) τής ναυαρχίδας τού Καρά-Αλή Δουλτσινιώτου, προς παραδειγματισμό, γιατί   οι Σάμιοι δεν υποτάσσονταν στον ναύαρχο τού Οθωμανικού στόλου.


                                                  Β΄-  Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ 

Ο τόπος όπου χτίστηκε ο ναός είναι ένα πλάτωμα, ένας γήινος εξώστης και στέκεται ο ναός στην άκρη του, πάνω από το πέλαγος, χωρίς καμμία προσπάθεια να κρύψει την παρουσία του. Προς τα δυτικά του το βουνό Κέρκης, δυτικότερα ακόμα τα νησιά των Φούρνων και τής Ικαρίας, μπροστά του στα νότια η Πάτμος σχηματίζουν αυτή την  αιγαιοπελαγίτικη "γειτονιά".

Το 1996 που τον αναζητήσαμε  τον βρήκαμε σ΄ένα γυμνό τοπίο με λίγες ελιές εδώ κι εκεί, και με ό,τι δε είχε αγγίξει η μεγάλη φωτιά που θέρισε λίγο καιρό πριν, τη Σάμο.  Το Πυργάκι σώθηκε. Οι Σπαθαριώτικοι ελαιώνες και τα απέραντα πευκοδάση είχαν γίνει στάχτη. Οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν σε Συνέλευση τότε προκειμένου να αποφασίσουν αν θα εγκαταλείψουν το χωριό. Σκηνικό που εκτυλίχθηκε πολλές φορές στην ιστορία τού νησιού και για διάφορους λόγους. 

 

Ο ναός των Τριών Ιεραρχών και τα προσκτίσματά του, τα χαλάσματα και ο ναϊσκος δίπλα τής Αγίας Τριάδας μαρτυρούσαν δραστηριότητα στην περιοχή σε παλιότερους χρόνους. Ίσως κάποια εγκατάσταση ανθρώπων εκεί ή ένα μοναστηράκι που είχε για καθολικό του τον ναό των Τριών Ιεραρχών. Το 1699, ο περιηγητής  De la Moutreil  αναφέρεται στον κλήρο όλης τής Σάμου και γράφει σχετικά, ότι υπάρχουν περί τους εκατό ιερείς και διακόνους και 400 καλόγηροι και καλογραίες.(15) 

Αποτύπωση Ι.Παραφέστα- 1996

 

 

Ο ναός, εξωτερικών διαστάσεων πλάτους 4,40μ. και μήκους 7,20μ.(πλέον το μήκος τού ιερού) φαίνεται να ανήκει στον δρομικό θολοειδή μονόκλιτο τρουλαίο τύπο αλλά θα τολμούσαμε να τον κατατάξουμε στον αρχιτεκτονικό τύπο τού εγγεγραμμένου σταυροειδούς, συνεπτυγμένης μορφής. Ο τύπος αυτός εφαρμόστηκε πρώτη φορά κατά τούς μέσους βυζαντινούς χρόνους σε ναούς μικρών διαστάσεων. Τον ξαναβρίσκουμε όμως παραλλαγμένο κατά την εποχή τής Τουρκοκρατίας ή Βενετοκρατίας και στα νησιά τού Αιγαίου. 

Οι λιθοδομές φάρδους 0,66μ. (και 0,55μ ο δυτικός) χτίστηκαν από ποικιλία υλικών: πέτρα, σχιστόλιθο, μάρμαρο, κεραμικά και παρουσιάζουν κατά συνέπεια ποικιλία χρωμάτων. Ο τύπος κτισίματος είναι συνδυασμός κεραμικών και λαξευμένων λίθων σε συγκεκριμένη διάταξη. Το αποτέλεσμα είναι πολύ ιδιαίτερο και εναρμονισμένο με το τοπίο, αφού τα υλικά προέρχονται από την περιοχή. Χρησιμοποιήθηκε κονίαμα αναμεμιγμένο με θρυμματισμένη πέτρα (κουρασάνι) πού εξασφάλισε την κατασκευαστική αντοχή του, μια που ο ναός δείχνει να μην έχει φθορές. Κάποια διαφοροποίηση των τοίχων φαίνεται εξωτερικά, στη βόρεια έδρα τής κόγχης τού Ιερού. Σιδεροδεσίματα (μαντωσιές) επίσης τοποθετήθηκαν στην επάνω απόλιξη των τοίχων, κάτω από τις στέγες, στα καντούνια.. 

 

Οι στέγες, σχιστολιθόστρωτες, έχουν ένα τέλειο κυματισμό που επιτυγχάνεται  με  στενότερα κομμάτια τού υλικού και άρα με την πυκνότερη επίστρωσή του.

Εσωτερικά τού  ναού δημιουργούνται τόξα (ύψους 4,05μ. και γενικού ύψους τού ναού:6,35μ.) που στηρίζονται σε 4 πεσσούς. οι δύο από τούς οποίους δεν "καταλήγουν" στο έδαφος αλλά μ΄έναν ελαφρύ κυματισμό που απολήγει  σε μια διακοσμητική ροζέτα ενσωματώνονται στον βόρειο και νότιο τοίχο τού ναού, σε ύψος 1,20μ από το δάπεδο. Κάτω από τα τόξα των πλευρικών τοίχων σχηματίζονται αβαθείς καμάρες. Άλλα δύο τόξα δημιουργούνται δεξιά κι αριστερά τής εισόδου.



Ο τρούλος οξυκόρυφος εσωτερικά κι εξωτερικά φέρει οκταεδρικό τύμπανο με 4 μικρά ανοίγματα σε 4 έδρες του.

Η κόγχη τού Ιερού, τριεδρική εξωτερικά και  ημικυκλική εσωτερικά, έχει άνοιγμα πλάτους 2,00μ. και βάθους 1,15μ. Εκεί υπάρχουν τρεις μικρές κόγχες ανοίγματος 0,40μ., σε ύψος 0,84μ. από το δάπεδο. Αριστερά τού Ιερού είναι η κόγχη τής προσκομιδής ανοίγματος 0,62Χ0,70μ. και βάθους 0,44μ. Άλλη μια κόγχη υπάρχει στον βόρειο τοίχο (0,55μ. και βάθους 0,44μ.), ενώ ακριβώς απέναντι μια ακόμη, αυτή την φορά ορθογωνισμένη (0,78Χ0,71μ και βάθους 0,32μ.). Σ΄αυτό το σημείο βρίσκεται χτιστό χαμηλό κάθισμα. Ο χώρος τού Ιερού  είναι δυσανάλογα μεγάλος ως προς τον κυρίως  ναό που έχει μήκος 4,00μ. ως το τέμπλο. 

Ο ναός φωτίζεται από δύο μικρά τετράγωνα παράθυρα (0,52Χ0,88μ.) στην βόρεια και νότια  κόγχη τού κυρίως ναού. Τα σημεία των τοίχων όπου διανοίχθηκαν τα παράθυρα έχουν πεταλόμορφο σχήμα ύψους 1,31μ.. Πιο υψηλά στους τοίχους των κογχών βρίσκεται και από μια μικρή τετράγωνη φωτοθυρίδα  Ένα ακόμα ημικυκλικό παράθυρο υπάρχει πάνω από την πόρτα, στον δυτικό τοίχο. Εξωτερικά πάνω απ΄αυτό το παράθυρο υπάρχει οξυκόρυφη μικρή κόγχη που θα απεικόνιζε μάλλον τούς Τρεις Ιεράρχες. Τέλος ένα σημαντικό άνοιγμα που σφραγίστηκε με πέτρινη πλάκα υπάρχει στην κόγχη τού Ιερού, όπου διαφυλάσσεται μία κάρα. Εξωτερικά τού Ιερού τα ίχνη τού σφραγίσματος που διακρίνονται μαρτυρούν ένα στρογγυλό άνοιγμα με διακοσμητικό πλαίσιο. Όλα τα παράθυρα εξωτερικά πλαισιώνονται από πέτρινες φάσες και σταυρούς σκαλισμένους στην πέτρα. Η πόρτα τού ναού στα δυτικά έχει πλάτος εξωτερικά 0,83μ, εσωτερικά 1,15μ. και ύψος 2,00μ. Έχει τοξωτό τύμπανο στο υπέρθυρο, με ανάγλυφο σταυρό.

Το δάπεδο τού ναού είναι στρωμένο με μεγάλες ανοιχτόχρωμες πέτρινες πλάκες, ανάμεσά τους δε υπάρχουν γεμίσματα από βότσαλα. Στο κέντρο τού κυρίως ναού υπάρχει σκαλισμένη στην πέτρα, κυκλική παράσταση πλαισιωμένη από ρόμβους και βότσαλα.
Το τέμπλο ξύλινο (καινούργιο) χωρίς κάποιο ενδιαφέρον, φέρει  τρεις εικόνες: τού Χριστού, τής Παναγίας και των Τριών Ιεραρχών. Οι δύο πρώτες φαίνεται πως έγιναν από τον ίδιο ζωγράφο, ίσως και η τρίτη. Η εικόνα των Τριών Ιεραρχών έχει επιγραφή: "τή. χθ μαρτίου αωλ. χειρ Αλεξάνδρου" (1830). Είναι και οι τρεις  τής ίδιας περιόδου. 

 

Μέσα στο Ιερό στη μεσαία μικρή κόγχη υπήρχε μικρή φορητή εικόνα τής Αγίας Πελαγίας. Στον βόρειο τοίχο υπάρχει εικόνα τής Αγίας Τριάδος με φθορές κι επιζωγραφίσεις. Δεν υπογράφεται, αλλά στο πίσω μέρος της υπάρχει σύμβολο με σταυρό και παγώνι (σύμβολο τής Ανάστασης και τής αθανασίας), αναγράφεται δε κάτι που δεν είμαστε σε θέση να αναγνώσουμε.

Εικόνα Κωνσταντίνου-Ελένης

Στον νότιο τοίχο, στο γωνιακό χτιστό κάθισμα, ο ιδιοκτήτης συγκέντρωσε διάφορες παλιές εικόνες. Κάποιες απ΄αυτές είναι τόσο φθαρμένες που μόνον τα ξύλα τους απομείνανε, μία έχει ίχνη χρωμάτων και μια άλλη παριστά τα Εισόδια τής Θεοτόκου. Υπάρχει και εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης μεγάλης εκφραστικότητας.



Τέλος δύο άλλες εικόνες φαίνεται να προέρχονται από τον ίδιο ζωγράφο: τού Αγίου Νικολάου στον βόρειο τοίχο καθώς και τού Αρχιερέα Χριστού (0,60Χ0,30μ.) που ζωγραφίστηκε σε κομμάτι λαμαρίνας με προετοιμασία γκέσου. Και οι δύο καταδεικνύουν ζωγράφο με γνώσεις στην αγιογραφία. Τα χρώματα είναι βαθιά, κάπως σκούρα και τα πρόσωπα είναι ιδιαιτέρως εκφραστικά. Ίσως να φιλοτεχνήθηκαν περί το 1800.

Όταν επισκεφθήκαμε τους Τρεις Ιεράρχες (1996) μόλις είχε γίνει αντικατάσταση των παραθύρων. Τα παλιά ξύλα ήταν πεταμένα δίπλα στον ναό. Εκεί βρήκαμε τή γραπτή επιγραφή τού προηγούμενου μάστορα που είχε κατασκευάσει  τα νέα τότε παράθυρα τού ναού: "Γεώργιος Γρηγοριάδης  1861 Ιουλίου 30"



Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι κοντά στο χωριό Μύλοι, Β/ανατολικά των Σπαθαραίων, υπάρχει ναϊσκος προς τιμήν τού Αγίου Μακαρίου τού Νοταρά. Το επισημαίνουμε λόγω τής εντυπωσιακής ομοιότητας που έχει με τον ναϊσκο των Τριών Ιεραρχών που εξετάζουμε.

 Αγ.Μακάριος Μύλων -Φωτ..Α.Θεοδωρόπουλος

Από τον Α.Θεοδωρόπουλο πληροφορούμαστε ότι ανεγέρθηκε ο ναϊσκος τού Αγίου Μακαρίου των Μύλων γύρω στα 1820   από τον  Θεσσαλό μοναχό Κωνστάντιο, πνευματικό τέκνο τού Αγίου Μακαρίου. Ο Κωνστάντιος έκτισε ναϊσκο επίσης στο χωριό Ελάτα Χίου το 1815, προς τιμήν τού Δασκάλου του. Η Σάμος, η Πάτμος, οι Λειψοί, η Ικαρία, η Χίος  υπήρξαν σταθμοί τής ιεραποστολικής  πορείας τού Αγίου Μακαρίου στο Αιγαίο. Στην Πάτμο ασκήτευσε από το 1778, κατόπιν πήγε στους Λειψούς και μετά στην Σάμο, όπου διέμεινε  στην περιοχή τού  χωριού Μύλοι  για κάποιο χρονικό διάστημα. Το 1782 επιστρέφει από τη Σμύρνη στη Χίο, όπου και πέθανε  το 1805. Ο Μακάριος υπήρξε   ένας από τούς αρχηγέτες τού Πνευματικού  Κολλυβαδικού  Κινήματος. Η  παρουσία του στη Σάμο και στην Ικαρία, αλλά και οι επιρροές τού Κινήματος  από τα γειτονικά νησιά τής Πάτμου και τής Χίου, δημιούργησαν στη Σάμο, στην Ικαρία και στους Φούρνους μια πλούσια κολλυβαδική παράδοση.(16)

Από τα παραπάνω χρονολογικά στοιχεία καταλήγουμε ότι ο Αγιος Μακάριος επισκέφτηκε τη Σάμο ανάμεσα στα 1778 και 1782 και μάλλον κατά το 1780. Μια γενικότερη δε έρευνα πιστεύουμε ότι θα μας έδινε επιπλέον στοιχεία για μια πιθανή ιστορική σχέση των δύο ναΪσκων των Τριών Ιεραρχών και αυτού τού Αγίου Μακαρίου στους Μύλους.

Ανάγλυφο στον ναϊσκο τής Αγίας Τριάδας-

Τέλος, δίπλα στον ναό των Τριών Ιεραρχών υπάρχει το παλιό παρεκκλήσι τής Αγίας Τριάδας έναντι τής Σαμιοπούλας. "Ταύτην αφιέρωσε εις τήν Μονήν τής Αγίας Ζώνης τήν 1ην Ιουλίου 1793 ο αδελφός αυτής  παπα-Διονύσιος Καραμανώλης εκ Παγώνδου".(17)  Πάνω από την είσοδο τού μικρού παρεκκλησιδίου υπάρχει μαρμάρινο βυζαντινό ανάγλυφο τοποθετημένο όπως δείχνει μετά την κατασκευή τού ναϊσκου.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
(2) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σ.43 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.
(3) Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
(4) Jerosme Iustiniani, "La description et histoire de l΄ isle de Scios" 1606, p.166
(5) F.C.H.L Pouqueville, “Voyage de la Grece” T. Paris Chez Firmin Didot Pere et fils T.3. p.212
(6) M.L.Aime-Martin, “Lettres edifiantes et curieuses concernant l΄Asie, l΄Afrique et l΄Αmerique” 1817, Paris Auguste Desrez - T.1 p.
(7) Κώστας Κόμης “Ιστορικοδημογραφικά, Μελέτες ιστορίας και ιστορικής δημογραφίας τού ελληνικού χώρου” εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1999 και “Aλβανικά τοπωνύμια στην Σάμο”: Λάζαρης Γιάννης
(8) Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου "Εκκλησιαστικές πηγές για τη Σάμο τού 16ου αιώνα"
(9) Ε.Σταματιάδου, "Σαμιακά", Δοσιθέου, Νομική Συναγωγή, Τ.Δ΄, σ.208,
(10) Κυριακού Σιμοπούλου “Ξένοι ταξιδιώτες στήν Ελλάδα 330 μ.Χ – 1700, Τ.Α΄, Αθήνα 1990
(11) Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
(12) Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699
(13) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677
(14) Αλέξης Σεβαστάκης "Το κίνημα τών Καρμανιόλων στη Σάμο" 1805-1812- Με ανέκδοτα έγγραφα- Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων-Αθήνα 1966
(15) De la Moutreil (Ε. Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος)
(16) Αριστείδης Γ. Θεοδωρόπουλος "Ο Αγιος Μακάριος ο Νοταράς Αρχιεπίσκοπος Κορίνθου (1731-1805). Ο ευκλεής ιεράρχης τής Κορίνθου και Γενάρχης τού Φιλοκαλισμού" Σύνδεσμος Κληρικών τής Ιεράς Μηροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών, έτος ιδρύσεως 2007
syndesmosKlch.blogspot.gr/2011/04/1731-1805.html
(17) Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967