Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΠΑΘΑΡΑΙΩΝ ΣΑΜΟΥ

 

ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1996 ΚΑΙ 2017
Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ
  
                                                   Α΄ - Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ  "ΣΠΑΘΑΡΑΙΟΙ"

Σπαθαραίοι (1902-4) "Σάμος 1862-1920" (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ), Ντίνος Θ.Κόγιας

Ο ναός που εξετάζουμε βρίσκεται στη νότιο Σάμο στην περιοχή τού ορεινού χωριού  Σπαθαραίων   δυτικά τού όρους Μπουρνιά (Πεύκας)  στη θέση "Πυργάκι". Είναι στον δρόμο που κατηφορίζει στη μεγάλη πλαγιά από το χωριό προς το ακρωτήρι τού "Παύλου", απέναντι από το νησάκι Σαμιοπούλα. 

Η περιοχή φαίνεται πως κατοικούνταν από την αρχαιότητα και κατά τούς βυζαντινούς χρόνους. Ίχνη αρχαίου οικισμού φαίνονται δυτικά των Σπαθαραίων, εκεί όπου χτίστηκε πριν την "ερήμωση" το ήδη ερειπωμένο Μετόχι "Παλαιοκλησιές" και δίπλα του το ναϋδριο των Αγίων Αποστόλων.(1)

Πάνω από την πόρτα τού τελευταίου υπάρχει επιγραφή: "δήμου..στεφανηφόρο..εδόθηξενία..τοιήδε..εβρηνις..ουδέ..κατάφθιμεν"

 

Ερείπια επίσης βυζαντινού ναού υπάρχουν στον ενοριακό ναό τού Αγίου Ταξιάρχου Μιχαήλ. Δυτικότερα, στην τοποθεσία Περή, διαπιστώθηκαν λείψανα αρχαίου λιμένα από κάτοικο τής περιοχής καθώς και βυζαντινή πυκνοκατοικημένη εγκατάσταση νότια τού χωριού Σκουραίικα που τα αναφέρει και ο Ε.Σταματιάδης. Εκεί υπάρχει και τοποθεσία με την επωνυμία "Βενέτικα".

ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΠΑΘΑΡΑΙΩΝ

Πρώτος οικιστής, γράφει ο Εμμ. Ι. Κρητικίδης ήταν ο επονομαζόμενος Σπαθάρης εξόριστος από την Κωνσταντινούπολη,πριν από ενάμιση αιώνα (δηλαδή κατά το 1710-15)

 

Πρώτος κάτοικος αυτού, γράφει ο Ε. Σταματιάδης, ήταν ένας ιερέας, ο Πέτρος Σπάθας, ο οποίος κατοίκησε εδώ περί τα τέλη τού 17ου αιώνα. Ο Σπάθας, εκ παραδόσεως, απέκτησε 18 παιδιά και πολλούς απογόνους. Παπά Πέτρο Σπαθάριο τον αναγράφει ο Ι. Λεκάτης στην Περιγραφή τής Νήσου Σάμου. Το όνομα Σπαθάρι παραπέμπει σε αλβανικής καταγωγής επώνυμο και τεκμηριώνει εποικισμό.(3)

 

Πράγματι, μεταξύ άλλων οικιστών συνοικίσθηκε η Σάμος  "μετά τήν αποχώρηση τών Γενουατών (1476), υπό νέου τινός ξενικού έθνους" (4)  Το έθνος αυτό είναι τών Αλβανών, οι οποίοι μετά τον θάνατο τού Σκενδέρμπεη είχαν σκορπιστεί στήν Πελοπόννησο και αναγκάστηκαν, προκειμένου να διαφύγουν τών τουρκικών καταδιώξεων, να μετοικήσουν στα νησιά τού Ελληνικού Πελάγους  και να συστήσουν αποικίες σ΄αυτά.(5) 

  Ο Ι. Γεωργειρήνης το 1677 μνημονεύει στο έργο του δύο χωριά, των Αρβανιτών και τής Λέκκας (καλούμενη "Αρβανιτοχώρι) στην οποία σώζονται ερείπια  αρχαίας κώμης και ναϋδριο τής "Παναγίας των Αρβανιτών". Οι κάτοικοι "ελάλουν γλώσσαν ιδίαν, υπό τών περιοίκων μή νοουμένην".

 

 Ανώνυμος ιεραπόστολος που επισκέφτηκε την Σάμο κατά τα τέλη τού 17ου αιώνα  ιστορεί ότι τα όρη τής Σάμου κατοικούνταν από Αλβανούς που μετανάστευσαν εδώ πριν από 100 χρόνια, από άγνωστη αιτία  και κερδίζουν τα προς το ζην  όπως σχεδόν και οι Άραβες, από τα ποίμνιά τους (6)   Ο Κ. Σιμόπουλος γράφει ότι γύρω στα 1340 σημειώθηκε κάθοδος των Αλβανών στη Θεσσαλία που αργότερα έφθασαν ως τον Μωριά και τα νησιά τού Αιγαίου.

Σώζονται κάποια αρβανίτικα τοπωνύμια όπως π.χ.  "Λάκκα τού Γκίκα", "Γκιναίοι", "Τούντα", "Γκιόκας", "Γκούμα", "Καπούση" πιθανότατα και  "Μαλίστρες" (από το  "mali"= βουνό - maje di male= κορυφές των βουνών). Ο K. Κόμης αναφέρει και πολλά άλλα τοπωνύμια. Εμείς παραθέτουμε τον ενδιαφέροντα χάρτη που συντάχθηκε με τις θέσεις αυτές.(7)

Κατά τον Ε.Σταματιάδη οι πρώτοι οικιστές των Σπαθαραίων εγκαταστάθηκαν  δυτικότερα αρχικά των Σπαθαραίων, στις θέσεις "Βλάσις" και "Κατζουρέϊκα", προ 200 χρόνων (μέσα δηλαδή στον 17ο αιώνα). Μαρτυρεί δε ότι στην εποχή του υπήρχαν εκεί ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων. Αργότερα για την ασφάλειά τους ή από άλλη αιτία μετοίκησαν  στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το χωριό. Διηγείται και την επίσκεψη τού τότε Αρχιερέα Σάμου (που περιηγούνταν στο νησί) στο μικρό χωριό   που είχε συστήσει ο ιερέας Πέτρος Σπάθας (ή Σπαθάριος) και για το μεγάλο πλήθος των ενοίκων που βρήκε εκεί, που δεν ήταν άλλοι από τούς απογόνους τού Ιερέα. Αν η πληροφορία για την επίσκεψη τού Αρχιερέα ευσταθεί, προσθέτουμε ότι: "Η Σάμος ανακηρύχθηκε περί τό 1590 αρχιεπισκοπή, μέ πρώτον ίσως αρχιεπίσκοπο τόν Συμεών". (8)

Ο 17ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ 

Θεωρούμε χρήσιμο να δώσουμε ένα μικρό ιστορικό στίγμα των ταραγμένων και επισφαλών εκείνων χρόνων που εξωθούσε τούς οικιστές να εγκαθίστανται σε ορεινές κυρίως θέσεις και όσο το δυνατόν αθέατες, ενόσω παράλληλα οργάνωναν σταδιακά τη ζωή τους σε όλα τα επίπεδα, αντιμετωπίζοντας  βαριά φορολογία από την οθωμανική Διοίκηση, την καταπίεση των Ελλήνων προεστών, τις εχθροπραξίες και τούς πολέμους που κυριαρχούσαν στο Αιγαίο, την πειρατεία Λατίνων, Oθωμανών και Ελλήνων χριστιανών, την αρπαγή νησιωτών και το δουλεμπόριο.
Κατά τον Τουρκοενετικό πόλεμο που ξέσπασε πάλι, μετά από μια σύντομη  ανακωχή, όλο το ελληνικό πέλαγος βρέθηκε εκτεθειμένο στις  επαναλαμβανόμενες καταστροφικές εχθροπραξίες. Από το 1649 και μετά τα νησιά υπέφεραν ιδιαίτερα από τις επιδρομές των Ενετών. Τη χρονιά αυτή η Σάμος υπέστη φρικτή διαρπαγή από τον Ιάκωβο Ρίβα, ενώ  ο Ιεράρχης Σάμου Χριστοφόρος, το 1652/3, υπέστη σκληρά βασανιστήρια από τούς Ενετούς, για το χρηματικό ποσό των 8.000 κορωνών που τού είχαν επιβάλει να πληρώσει στην διάρκεια μιας επιδρομής τους.(9)
Τα νησάκια και οι σκόπελοι τού Ικαρίου πελάγους, αναφέρει ο Σταματιάδης, κατέστησαν συγχρόνως ορμητήρια των πειρατών από τη Μελίτη, Λιβόρνο, Σαβαυδία... "..η δε Σάμος άνευ φρουρίων διατελούσα, έμενε εγκαταλελειμμένη εις τάς τών πειρατών διαθέσεις, εφ΄όσον άλλως τα δάση αυτής παρείχον ξυλείαν πολλήν προς κατασκευήν καταδρομικών πλοίων. Οθεν και πάσαι αι κωμοπόλεις τής νήσου κείνται επί υψηλών και δυσπροσίτων θέσεων και οι οίκοι αυτών είναι ως ειπείν επ΄αλλήλοις συνεσπειρωμένοι, ίνα και οι ένοικοι συναλλήλως αμύνωνται κατά τών προσβολών τών πειρατών". 
"...η Μάλτα και το Λιβόρνο είχαν μεταβληθεί σε κέντρα δουλεμπορίου...Τα μπεζεστένια τής Πόλης με τις σκλαβαγορές ωχριούσαν μπροστά στη δραστηριότητα τών χριστιανών δουλεμπόρων. Είχε μεταβληθεί σε θεσμό παραδεκτό από το κράτος και ευλογημένο από τόν Καθολικισμό. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ έγραφε στόν αρχιναύαρχο τού γαλλικού Στόλου: Μπορείτε, επίσης, να εξετάσετε τίς δυνατότητες μερικών αποβάσεων στίς ακτές τής Βορείου Αφρικής γιά τή συγκέντρωση σκλάβων".(10)
Το 1669  οι Βενετοί  παρέδωσαν την Κρήτη στους Τούρκους, γεγονός που έθεσε σε κίνδυνο τις υπόλοιπες κτήσεις τους. Οι Τούρκοι τώρα θέλουν να εκδιώξουν τούς Βενετούς απ΄όλο το Αιγαίο. Ξεκινά και πάλι πόλεμος,  νέα δεινά και νέες αιχμαλωσίες  για τούς νησιώτες, μέχρι τα τέλη τού 17ου αιώνα.

Μέσα στο 17ο αιώνα οι  Σπαθαραίοι (Κarye-i Ispatari) αναφέρονται σε οθωμανικά κατάστιχα  τού 1632/3 και 1642 (ΜΑD1416-ΜΑD14822), όπου καταγράφηκαν οι αρχηγοί των πιο εύπορων μάλλον οικογενειών των 20 χωριών τής Σάμου (που είχαν ήδη συσταθεί) και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν τον κεφαλικό φόρο (το χαράτσι) τής συγκεκριμένης χρονιάς, τη μοναδική φορολογική πρόσοδο που καρπούνταν ο Σουλτάνος, ενώ όλοι οι άλλοι φόροι εκχωρούνταν για τη συντήρηση τού τζαμιού τού Τόπχανε που είχε ιδρύσει ο καπουδάν πασάς Κιλίτς Αλή. Εμφανίζονται λοιπόν  14  οικογένειες (στην πραγματικότητα 14 φορολογικές μονάδες) μεταξύ των οποίων οι 2 αφορούν έναν ιερέα:  Pano Petri, Petri Papa (2), Nikoli Yanaki,  Yanaki Todor, Todor Petri, Petri Yani, Mihalo Beno (2), Vasil Yanaki, Yovan Todor, Todor Petri, Dimo Nikoli, Nikoli Petri.
(Τα επώνυμα είναι στην πραγματικότητα τα βαφτιστικά των πατεράδων αφού δεν υπήρχαν εθνικά επίθετα. Π.χ. Νικόλας τού Πέτρου).     
Το σύνολο δε των κεφαλοχάρατσων για όλο το νησί είναι για το 1632/3=1.065 οικογένειες, για το 1642=1230 οικογένειες,(11) για το 1702 σύμφωνα με τον Tournefort 1290 κεφαλοχάρατσα, (12) για το 1739 σύμφωνα με τον Pococke 1260 κεφαλοχάρατσα.

Ο πληθυσμός δε τής Σάμου τον 17ο αιώνα, σύμφωνα με τούς περιηγητές ανέρχονταν σε 10.000 ως 12.000 ψυχές. 

Περί το 1666 ο Γεωργειρήνης αναφερόμενος στο χωριό των Σπαθαραίων περιγράφει ένα μικρό χωριό με 50 περίπου σπίτια και μία εκκλησία, αλλά περίφημο για την πίσσα που από εκεί τη μεταφέρανε στη Χώρα και την πωλούσαν αντί τετάρτου τού τάληρου και πολλές φορές  αντί τάληρου το καντάρι. Ο τρόπος δε που παρασκευάζονταν αυτή ήταν αυτός που περιέγραψε ο Πλίνιος. Απέναντι από τούς Σπαθαραίους βρίσκεται το νησάκι τής Σαμιοπούλας με "ασφαλή κατά πάντων ανέμων λιμένα στραμμένο προς τήν μεγάλη Σάμο", όπου φύεται σε αφθονία κάποιο ευωδιαστό άνθος, τα "μουσκούλια" αλλιώς "κόρες". Το λουλούδι αυτό εκτιμάτο τόσο πολύ από τούς Τούρκους ώστε απεστέλετο στην Κωνσταντινούπολη και καλλιεργούνταν εκεί στους καλύτερους κήπους. Ο Σουλτάνος  το έφερε στο σαρίκι του  κι αυτό μιμούνταν οι μεγάλοι αυλικοί του.(13) Εκτιμάται και σήμερα από τούς Σαμιώτες για το άρωμά του που θυμίζει μπανάνα. Το επιστημονικό δε όνομά του είναι "muscari macrocarpum".

 

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΑΠΟ ΠΗΓΕΣ

Το 1864  στη 2η απογραφή τού Ηγεμόνα τής Σάμου Μιλτιάδη Αρίσταρχου ο πληθυσμός των Σπαθαραίων ανέρχεται σε 325 άντρες και 320 γυναίκες= 645 ψυχές.

Περί το 1869 πού εκδίδει το έργο του ο Κρητικίδης περιλαμβάνει ο οικισμός 231 σπίτια, 1 ναό, 1 σχολείο, άντρες 325 (γεωργοί οι περισσότεροι, 6 έμποροι, 12 βιομήχανοι, 5 ιερείς) και γυναίκες 320=645 ψυχές. 
Περί το 1881  πού εκδίδει το έργο του ο Σταματιάδης έχει 1 εκκλησία. 300 σπίτια, 284 οικογένειες και 1144 κατοίκους (άνδρες 273, έγγαμοι 248, άγαμοι 11, χήροι 14). Παράγει δε λάδι, εσπεριδοειδή (ιδίως κίτρα) και κουκιά εξαιρετικού μεγέθους και γλυκύτητας. Σε μεγάλη αφθονία υπάρχει κι ο κοινώς αποκαλούμενος "βώλος" (balota acetabulosa) λευκοπράσινου χρώματος που το χρησιμοποιούν ως φυτίλι (θρυαλλίδα) λυχνίας και ως φάρμακο.

Οι κάτοικοι των Σπαθαραίων ήταν μακροβιότατοι. Το 1829 η Γενική εφημερίδα τής Ελλάδος Αρ.48- 6 Ιουλίου έγραψε για τη Γραμματική Χουσάδενα που διήνυε το 130ο έτος τής ηλικίας της και για τη Μαρία Παπαμανόλη 160 ετών. Είχε τόσους πολλούς απογόνους που παντρεύονταν μεταξύ τους. Ο Σταματιάδης από ιδίαν γνωριμία αναφέρει επίσης τον γέρο Νικόλαο Κρασομούρο που πέθανε το 1864 στα 145 χρόνια του και την Ειρήνη Ρίζου που είχε πρόσφατα πεθάνει στα 115.
Το όνομα τής οικογένειας Κρασομούρη απαντάται σε μελέτη τού Α.Σεβαστάκη στο παρακάτω έγγραφο:
Πηγή: Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, έγγραφο 1336
1810 μαρτίου α΄
τευτέρι εις όσους ντζερεμέδες συνάζει ο μουκατάς τής  σάμου 
"από ιω(ανην) κρασομούρην από σπαθαρέους  γρ(όσια) 8" (14)

Εδώ τέλος, γεννήθηκε ο Θεόδωρος Βαρδίκης, πρώτο θύμα κατά την επανάσταση των Σαμίων τού 1821.  Συνελήφθη καθώς έπλεε κοντά στη Σαμιοπούλα με τον πατέρα του Αλέξανδρο, τον γαμπρό του και κάποιον άλλο συγγενή από τούς Οθωμανούς και απαγχονίσθηκε μαζί με τον γαμπρό του στην κεραία (αντένα) τής ναυαρχίδας τού Καρά-Αλή Δουλτσινιώτου, προς παραδειγματισμό, γιατί   οι Σάμιοι δεν υποτάσσονταν στον ναύαρχο τού Οθωμανικού στόλου.


                                                  Β΄-  Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ 

Ο τόπος όπου χτίστηκε ο ναός είναι ένα πλάτωμα, ένας γήινος εξώστης και στέκεται ο ναός στην άκρη του, πάνω από το πέλαγος, χωρίς καμμία προσπάθεια να κρύψει την παρουσία του. Προς τα δυτικά του το βουνό Κέρκης, δυτικότερα ακόμα τα νησιά των Φούρνων και τής Ικαρίας, μπροστά του στα νότια η Πάτμος σχηματίζουν αυτή την  αιγαιοπελαγίτικη "γειτονιά".

Το 1996 που τον αναζητήσαμε  τον βρήκαμε σ΄ένα γυμνό τοπίο με λίγες ελιές εδώ κι εκεί, και με ό,τι δε είχε αγγίξει η μεγάλη φωτιά που θέρισε λίγο καιρό πριν, τη Σάμο.  Το Πυργάκι σώθηκε. Οι Σπαθαριώτικοι ελαιώνες και τα απέραντα πευκοδάση είχαν γίνει στάχτη. Οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν σε Συνέλευση τότε προκειμένου να αποφασίσουν αν θα εγκαταλείψουν το χωριό. Σκηνικό που εκτυλίχθηκε πολλές φορές στην ιστορία τού νησιού και για διάφορους λόγους. 

 

Ο ναός των Τριών Ιεραρχών και τα προσκτίσματά του, τα χαλάσματα και ο ναϊσκος δίπλα τής Αγίας Τριάδας μαρτυρούσαν δραστηριότητα στην περιοχή σε παλιότερους χρόνους. Ίσως κάποια εγκατάσταση ανθρώπων εκεί ή ένα μοναστηράκι που είχε για καθολικό του τον ναό των Τριών Ιεραρχών. Το 1699, ο περιηγητής  De la Moutreil  αναφέρεται στον κλήρο όλης τής Σάμου και γράφει σχετικά, ότι υπάρχουν περί τους εκατό ιερείς και διακόνους και 400 καλόγηροι και καλογραίες.(15) 

Αποτύπωση Ι.Παραφέστα- 1996

 

 

Ο ναός, εξωτερικών διαστάσεων πλάτους 4,40μ. και μήκους 7,20μ.(πλέον το μήκος τού ιερού) φαίνεται να ανήκει στον δρομικό θολοειδή μονόκλιτο τρουλαίο τύπο αλλά θα τολμούσαμε να τον κατατάξουμε στον αρχιτεκτονικό τύπο τού εγγεγραμμένου σταυροειδούς, συνεπτυγμένης μορφής. Ο τύπος αυτός εφαρμόστηκε πρώτη φορά κατά τούς μέσους βυζαντινούς χρόνους σε ναούς μικρών διαστάσεων. Τον ξαναβρίσκουμε όμως παραλλαγμένο κατά την εποχή τής Τουρκοκρατίας ή Βενετοκρατίας και στα νησιά τού Αιγαίου. 

Οι λιθοδομές φάρδους 0,66μ. (και 0,55μ ο δυτικός) χτίστηκαν από ποικιλία υλικών: πέτρα, σχιστόλιθο, μάρμαρο, κεραμικά και παρουσιάζουν κατά συνέπεια ποικιλία χρωμάτων. Ο τύπος κτισίματος είναι συνδυασμός κεραμικών και λαξευμένων λίθων σε συγκεκριμένη διάταξη. Το αποτέλεσμα είναι πολύ ιδιαίτερο και εναρμονισμένο με το τοπίο, αφού τα υλικά προέρχονται από την περιοχή. Χρησιμοποιήθηκε κονίαμα αναμεμιγμένο με θρυμματισμένη πέτρα (κουρασάνι) πού εξασφάλισε την κατασκευαστική αντοχή του, μια που ο ναός δείχνει να μην έχει φθορές. Κάποια διαφοροποίηση των τοίχων φαίνεται εξωτερικά, στη βόρεια έδρα τής κόγχης τού Ιερού. Σιδεροδεσίματα (μαντωσιές) επίσης τοποθετήθηκαν στην επάνω απόλιξη των τοίχων, κάτω από τις στέγες, στα καντούνια.. 

 

Οι στέγες, σχιστολιθόστρωτες, έχουν ένα τέλειο κυματισμό που επιτυγχάνεται  με  στενότερα κομμάτια τού υλικού και άρα με την πυκνότερη επίστρωσή του.

Εσωτερικά τού  ναού δημιουργούνται τόξα (ύψους 4,05μ. και γενικού ύψους τού ναού:6,35μ.) που στηρίζονται σε 4 πεσσούς. οι δύο από τούς οποίους δεν "καταλήγουν" στο έδαφος αλλά μ΄έναν ελαφρύ κυματισμό που απολήγει  σε μια διακοσμητική ροζέτα ενσωματώνονται στον βόρειο και νότιο τοίχο τού ναού, σε ύψος 1,20μ από το δάπεδο. Κάτω από τα τόξα των πλευρικών τοίχων σχηματίζονται αβαθείς καμάρες. Άλλα δύο τόξα δημιουργούνται δεξιά κι αριστερά τής εισόδου.



Ο τρούλος οξυκόρυφος εσωτερικά κι εξωτερικά φέρει οκταεδρικό τύμπανο με 4 μικρά ανοίγματα σε 4 έδρες του.

Η κόγχη τού Ιερού, τριεδρική εξωτερικά και  ημικυκλική εσωτερικά, έχει άνοιγμα πλάτους 2,00μ. και βάθους 1,15μ. Εκεί υπάρχουν τρεις μικρές κόγχες ανοίγματος 0,40μ., σε ύψος 0,84μ. από το δάπεδο. Αριστερά τού Ιερού είναι η κόγχη τής προσκομιδής ανοίγματος 0,62Χ0,70μ. και βάθους 0,44μ. Άλλη μια κόγχη υπάρχει στον βόρειο τοίχο (0,55μ. και βάθους 0,44μ.), ενώ ακριβώς απέναντι μια ακόμη, αυτή την φορά ορθογωνισμένη (0,78Χ0,71μ και βάθους 0,32μ.). Σ΄αυτό το σημείο βρίσκεται χτιστό χαμηλό κάθισμα. Ο χώρος τού Ιερού  είναι δυσανάλογα μεγάλος ως προς τον κυρίως  ναό που έχει μήκος 4,00μ. ως το τέμπλο. 

Ο ναός φωτίζεται από δύο μικρά τετράγωνα παράθυρα (0,52Χ0,88μ.) στην βόρεια και νότια  κόγχη τού κυρίως ναού. Τα σημεία των τοίχων όπου διανοίχθηκαν τα παράθυρα έχουν πεταλόμορφο σχήμα ύψους 1,31μ.. Πιο υψηλά στους τοίχους των κογχών βρίσκεται και από μια μικρή τετράγωνη φωτοθυρίδα  Ένα ακόμα ημικυκλικό παράθυρο υπάρχει πάνω από την πόρτα, στον δυτικό τοίχο. Εξωτερικά πάνω απ΄αυτό το παράθυρο υπάρχει οξυκόρυφη μικρή κόγχη που θα απεικόνιζε μάλλον τούς Τρεις Ιεράρχες. Τέλος ένα σημαντικό άνοιγμα που σφραγίστηκε με πέτρινη πλάκα υπάρχει στην κόγχη τού Ιερού, όπου διαφυλάσσεται μία κάρα. Εξωτερικά τού Ιερού τα ίχνη τού σφραγίσματος που διακρίνονται μαρτυρούν ένα στρογγυλό άνοιγμα με διακοσμητικό πλαίσιο. Όλα τα παράθυρα εξωτερικά πλαισιώνονται από πέτρινες φάσες και σταυρούς σκαλισμένους στην πέτρα. Η πόρτα τού ναού στα δυτικά έχει πλάτος εξωτερικά 0,83μ, εσωτερικά 1,15μ. και ύψος 2,00μ. Έχει τοξωτό τύμπανο στο υπέρθυρο, με ανάγλυφο σταυρό.

Το δάπεδο τού ναού είναι στρωμένο με μεγάλες ανοιχτόχρωμες πέτρινες πλάκες, ανάμεσά τους δε υπάρχουν γεμίσματα από βότσαλα. Στο κέντρο τού κυρίως ναού υπάρχει σκαλισμένη στην πέτρα, κυκλική παράσταση πλαισιωμένη από ρόμβους και βότσαλα.
Το τέμπλο ξύλινο (καινούργιο) χωρίς κάποιο ενδιαφέρον, φέρει  τρεις εικόνες: τού Χριστού, τής Παναγίας και των Τριών Ιεραρχών. Οι δύο πρώτες φαίνεται πως έγιναν από τον ίδιο ζωγράφο, ίσως και η τρίτη. Η εικόνα των Τριών Ιεραρχών έχει επιγραφή: "τή. χθ μαρτίου αωλ. χειρ Αλεξάνδρου" (1830). Είναι και οι τρεις  τής ίδιας περιόδου. 

 

Μέσα στο Ιερό στη μεσαία μικρή κόγχη υπήρχε μικρή φορητή εικόνα τής Αγίας Πελαγίας. Στον βόρειο τοίχο υπάρχει εικόνα τής Αγίας Τριάδος με φθορές κι επιζωγραφίσεις. Δεν υπογράφεται, αλλά στο πίσω μέρος της υπάρχει σύμβολο με σταυρό και παγώνι (σύμβολο τής Ανάστασης και τής αθανασίας), αναγράφεται δε κάτι που δεν είμαστε σε θέση να αναγνώσουμε.

Εικόνα Κωνσταντίνου-Ελένης

Στον νότιο τοίχο, στο γωνιακό χτιστό κάθισμα, ο ιδιοκτήτης συγκέντρωσε διάφορες παλιές εικόνες. Κάποιες απ΄αυτές είναι τόσο φθαρμένες που μόνον τα ξύλα τους απομείνανε, μία έχει ίχνη χρωμάτων και μια άλλη παριστά τα Εισόδια τής Θεοτόκου. Υπάρχει και εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης μεγάλης εκφραστικότητας.



Τέλος δύο άλλες εικόνες φαίνεται να προέρχονται από τον ίδιο ζωγράφο: τού Αγίου Νικολάου στον βόρειο τοίχο καθώς και τού Αρχιερέα Χριστού (0,60Χ0,30μ.) που ζωγραφίστηκε σε κομμάτι λαμαρίνας με προετοιμασία γκέσου. Και οι δύο καταδεικνύουν ζωγράφο με γνώσεις στην αγιογραφία. Τα χρώματα είναι βαθιά, κάπως σκούρα και τα πρόσωπα είναι ιδιαιτέρως εκφραστικά. Ίσως να φιλοτεχνήθηκαν περί το 1800.

Όταν επισκεφθήκαμε τους Τρεις Ιεράρχες (1996) μόλις είχε γίνει αντικατάσταση των παραθύρων. Τα παλιά ξύλα ήταν πεταμένα δίπλα στον ναό. Εκεί βρήκαμε τή γραπτή επιγραφή τού προηγούμενου μάστορα που είχε κατασκευάσει  τα νέα τότε παράθυρα τού ναού: "Γεώργιος Γρηγοριάδης  1861 Ιουλίου 30"



Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι κοντά στο χωριό Μύλοι, Β/ανατολικά των Σπαθαραίων, υπάρχει ναϊσκος προς τιμήν τού Αγίου Μακαρίου τού Νοταρά. Το επισημαίνουμε λόγω τής εντυπωσιακής ομοιότητας που έχει με τον ναϊσκο των Τριών Ιεραρχών που εξετάζουμε.

 Αγ.Μακάριος Μύλων -Φωτ..Α.Θεοδωρόπουλος

Από τον Α.Θεοδωρόπουλο πληροφορούμαστε ότι ανεγέρθηκε ο ναϊσκος τού Αγίου Μακαρίου των Μύλων γύρω στα 1820   από τον  Θεσσαλό μοναχό Κωνστάντιο, πνευματικό τέκνο τού Αγίου Μακαρίου. Ο Κωνστάντιος έκτισε ναϊσκο επίσης στο χωριό Ελάτα Χίου το 1815, προς τιμήν τού Δασκάλου του. Η Σάμος, η Πάτμος, οι Λειψοί, η Ικαρία, η Χίος  υπήρξαν σταθμοί τής ιεραποστολικής  πορείας τού Αγίου Μακαρίου στο Αιγαίο. Στην Πάτμο ασκήτευσε από το 1778, κατόπιν πήγε στους Λειψούς και μετά στην Σάμο, όπου διέμεινε  στην περιοχή τού  χωριού Μύλοι  για κάποιο χρονικό διάστημα. Το 1782 επιστρέφει από τη Σμύρνη στη Χίο, όπου και πέθανε  το 1805. Ο Μακάριος υπήρξε   ένας από τούς αρχηγέτες τού Πνευματικού  Κολλυβαδικού  Κινήματος. Η  παρουσία του στη Σάμο και στην Ικαρία, αλλά και οι επιρροές τού Κινήματος  από τα γειτονικά νησιά τής Πάτμου και τής Χίου, δημιούργησαν στη Σάμο, στην Ικαρία και στους Φούρνους μια πλούσια κολλυβαδική παράδοση.(16)

Από τα παραπάνω χρονολογικά στοιχεία καταλήγουμε ότι ο Αγιος Μακάριος επισκέφτηκε τη Σάμο ανάμεσα στα 1778 και 1782 και μάλλον κατά το 1780. Μια γενικότερη δε έρευνα πιστεύουμε ότι θα μας έδινε επιπλέον στοιχεία για μια πιθανή ιστορική σχέση των δύο ναΪσκων των Τριών Ιεραρχών και αυτού τού Αγίου Μακαρίου στους Μύλους.

Ανάγλυφο στον ναϊσκο τής Αγίας Τριάδας-

Τέλος, δίπλα στον ναό των Τριών Ιεραρχών υπάρχει το παλιό παρεκκλήσι τής Αγίας Τριάδας έναντι τής Σαμιοπούλας. "Ταύτην αφιέρωσε εις τήν Μονήν τής Αγίας Ζώνης τήν 1ην Ιουλίου 1793 ο αδελφός αυτής  παπα-Διονύσιος Καραμανώλης εκ Παγώνδου".(17)  Πάνω από την είσοδο τού μικρού παρεκκλησιδίου υπάρχει μαρμάρινο βυζαντινό ανάγλυφο τοποθετημένο όπως δείχνει μετά την κατασκευή τού ναϊσκου.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
(2) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σ.43 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.
(3) Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
(4) Jerosme Iustiniani, "La description et histoire de l΄ isle de Scios" 1606, p.166
(5) F.C.H.L Pouqueville, “Voyage de la Grece” T. Paris Chez Firmin Didot Pere et fils T.3. p.212
(6) M.L.Aime-Martin, “Lettres edifiantes et curieuses concernant l΄Asie, l΄Afrique et l΄Αmerique” 1817, Paris Auguste Desrez - T.1 p.
(7) Κώστας Κόμης “Ιστορικοδημογραφικά, Μελέτες ιστορίας και ιστορικής δημογραφίας τού ελληνικού χώρου” εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1999 και “Aλβανικά τοπωνύμια στην Σάμο”: Λάζαρης Γιάννης
(8) Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου "Εκκλησιαστικές πηγές για τη Σάμο τού 16ου αιώνα"
(9) Ε.Σταματιάδου, "Σαμιακά", Δοσιθέου, Νομική Συναγωγή, Τ.Δ΄, σ.208,
(10) Κυριακού Σιμοπούλου “Ξένοι ταξιδιώτες στήν Ελλάδα 330 μ.Χ – 1700, Τ.Α΄, Αθήνα 1990
(11) Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
(12) Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699
(13) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677
(14) Αλέξης Σεβαστάκης "Το κίνημα τών Καρμανιόλων στη Σάμο" 1805-1812- Με ανέκδοτα έγγραφα- Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων-Αθήνα 1966
(15) De la Moutreil (Ε. Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος)
(16) Αριστείδης Γ. Θεοδωρόπουλος "Ο Αγιος Μακάριος ο Νοταράς Αρχιεπίσκοπος Κορίνθου (1731-1805). Ο ευκλεής ιεράρχης τής Κορίνθου και Γενάρχης τού Φιλοκαλισμού" Σύνδεσμος Κληρικών τής Ιεράς Μηροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών, έτος ιδρύσεως 2007
syndesmosKlch.blogspot.gr/2011/04/1731-1805.html
(17) Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967

 

O "KAΜΠΟΣ" ΒΟΥΡΛΙΩΤΩΝ ΣΑΜΟΥ - ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ KΑΣΤΡΟ ΣΟΥΒΑΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ: ΑΓ.ΜΑΤΡΩΝΑ-ΑΓ.ΠΕΛΑΓΙΑ-ΙΩ.ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΠΙΝΑΚΑ

 ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΜΕΛΕΤΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 
 Ι. Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ                    
                                   
                                 ΣΥΝΤΟΜΗ  ΙΣΤΟΡΙΚΗ  ΑΝΑΦΟΡΑ 

 

ΠΑΛΙΕΣ  ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ   ΣΤΟΝ  ΚΑΜΠΟ

 Κάμπος - Κάστρο Σουβάλα από τούς Νενέδες

Στην βόρεια Σάμο, στους κατάφυτους και καλλιεργημένους πρόποδες τού βουνού τής Αμπέλου (Καρβούνης), βορειοδυτικά τού χωριού "Βουρλιώτες" και σε παραθαλάσσια θέση εκτείνεται ο Κάμπος από τον λόφο του Αϊ-Λιά μέχρι το χωριό τού  Αγίου Κωνσταντίνου.  Η ευρύτερη περιφέρεια αποτελεί μια ξεχωριστή ενότητα που σχετίζεται με παλαιότερους οικισμούς και  Κάστρα των παλαιοχριστιανικών και μεσοβυζαντινών χρόνων: 

 

Το Κάστρο τού Προφήτη Ηλία (Σουβάλα - Σβάλα, ανατολικά τού Κάμπου) τής ιδίας περιόδου, κατοικήθηκε από τον πληθυσμό τού Κάμπου, ο οχυρωμένος οικισμός τού Λαζάρου (νότια των Βουρλιωτών και τού Κάμπου)  κατοικήθηκε κατά τις αραβικές επιδρομές από τούς κατοίκους τής αρχαίας πόλης τής Σάμου  από το α΄μισό ως τα τέλη τού 7ου,  και  αυτός τής Λουλούδας (νοτιοανατολικά τού Κάμπου και ανατολικά τού Λαζάρου)  κατοικήθηκε πιθανότατα από τούς κατοίκους τού Κοκκαρίου από τον 7ο αιώνα και κατά την διάρκεια των Μεσοβυζαντινών χρόνων

.

Η περιφέρεια σχετίζεται επίσης με το Παλιομονάστηρο, βορείως τού Λαζάρου και νοτίως τής Μονής Βροντά. Κατά τον Ιω. Σιδηροκάστρου (1) ογκόλιθοι έπεσαν από το βουνό, σε άγνωστη εποχή προ τής ερημώσεως τής Σάμου (1476), καταστρέφοντας τα κελλιά. "Φοβηθέντες οι τότε μοναχοί θα εγκατέλειψαν τήν παλαιάν αυτήν μονήν και κατέφυγον εις άλλα ασφαλή μέρη".  

Λείψανα  παρατηρεί  ο  Αρχαιολόγος Κ.Τσάκος, ερείπια τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας, τον τοίχο τής αψίδας, ίχνη σύνθρονου μέσα στο ιερό καθώς και ευρήματα όμοια με άλλα τού 5ου-6ου αιώνα. Κατά τα  χρόνια αυτά παρατηρείται μια τάση οικιστικής εξάπλωσης προς τα βόρεια τής Σάμου που μαρτυρείται από λείψανα μνημείων και πολισμάτων, λόγω τής ειρήνης που επικράτησε στις θάλασσες υπό την προστασία τού Βυζαντινού στόλου. Αυτή η κατάσταση όμως ανατράπηκε με τις αραβικές επιδρομές που ακολούθησαν την κατάλυση της βυζαντινής θαλασσοκρατίας κατά τα μέσα τού 7ου αιώνα.(2) 

Μονή Βροντιανής 1730 *

Το Παλιομονάστηρο καταστράφηκε μάλλον  από πυρκαγιά και προσθέτει ο Αρχαιολόγος: "Παρόμοιο πρέπει να ήταν το κοινόβιο τού Χαριξένους  που επισκέφθηκε στή Σάμο ο Ιω.Μόσχος, στις αρχές τού 7ου αιώνα". Ευρήματα τής Μεσοβυζαντινής περιόδου δεν παρατήρησε και ίσως να καταστράφηκε η Μονή κατά τις αραβικές επιδρομές. Πάντως φαίνεται να σχετίζεται και με την οριστική μάλλον εγκατάλειψη τού Κάστρου τού Λαζάρου την ίδια  περίοδο, αφού κι εκεί δεν εντόπισε ίχνη μεσοβυζαντινής ζωής μέσα στο Κάστρο.
Πολύ κοντά στο Παλιομονάστηρο ιδρύθηκε το 1593, επί Οθωμανικής κυριαρχίας, η Μονή τής Βροντιανής επί ερειπίων αρχαίας Μονής αφιερωμένης στο Γενέθλιον τής Θεοτόκου, που ανηγέρθη προ τής ερημώσεως. (3)

Ο Κάμπος με "αρχαίο και μεταγενέστερο βυζαντινό οικισμό", ίχνη τού οποίου αναφέρει ο Κρητικίδης τον 19ο αιώνα, εκτεινόταν  και δυτικότερα από τον γνωστό  οικισμό τού Παλαιοχωρίου.

Σήμερα  σώζονται ακόμα ερείπια βυζαντινού ναού με  μέλη αρχαίας ύλης. Πρόκειται  για τον αρχαίο  ναό τής Αγίας Αναστασίας που αναφέρει ο Ιω. Σιδηροκάστρου με ίχνη δεξαμενών επίσης, και χριστιανικών τάφων; (4)







Νοτιότερα κατοικήθηκε και η θέση τής πηγής Πινακά όπου βρίσκεται το ερειπωμένο εκκλησάκι τού Αποστόλου Θωμά,  εκείνο τής "Αποτομής Ιωάννου Προδρόμου" και τού Αγίου Κωνσταντίνου. Πάνω στα ερείπια  τού παλαιού χωριού (Παλαιοχώρι) που βρήκαν εκεί, εγκαταστάθηκαν οι χιοσάμιοι άποικοι κατά την επανοίκηση τού β΄μισού τού 16ου αιώνα και κτίσανε το ναϋδριο τής Αγ. Ματρώνας.(5)  Ο Κρητικίδης υποστήριξε οτι οι Σάμιοι που μετοίκησαν στην Χίο το 1476 μ.Χ , εγκαταστάθηκαν στην βόρειο Χίο και σχημάτισαν μεταξύ άλλων και τα χωριά: Αγιον Γάλα, Μέλανα, Πιτυό, Παρπαριά, ονόματα που προέρχονταν από τα χωριά που εγκατέλειψαν στην πατρίδα τους ή από θέσεις που επιλέξανε στη Χίο. Ο Χ. Μπούρας όμως γράφει ότι τα συγκεκριμένα χωριά "ήταν γνωστά στα 1379 σαν χωριά-κέντρα (μεταξύ άλλων) τής διοικητικής διαιρέσεως τής βορείας Χίου".(6) Χωρίς αυτό να αναιρεί βέβαια την εγκατάσταση Σαμιωτών στη Χίο.

Κατά τον Ι.Σιδηροκάστρου, στο Παλαιοχώρι εγκαταστάθηκαν κατά πρώτον άποικοι από τα Βουρλά τής Ερυθραίας  τής  Μ. Ασίας πριν την ερήμωση  τού 1476 μ.Χ (7)
 

Ο ΔΙΠΛΟΣ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΜΠΟΥ

Βάση των παραπάνω πηγών λοιπόν (Κρητικίδη και Σταματιάδη), άποικοι από τα Βουρλά τής Ερυθραίας  συγκρότησαν πριν το 1476 μ.Χ, οικισμό στον Κάμπο Βουρλιωτών. Στα ερείπια αυτού τού εγκαταλελειμμένου οικισμού (Παλαιοχώρι) εγκαταστάθηκαν μετά το 1550 μ.Χ και άποικοι Χιοσάμιοι(;). Από νεώτερες πηγές επιβεβαιώνεται γενικά η παραπάνω εκδοχή τού διπλού εποικισμού. Βάση κι αυτών των στοιχείων, θα προτείνουμε κατά την αντίληψή μας, μια χρονολογική σειρά εποικίσεων τού "Κάμπου" Βουρλιωτών και τού Παλαιοχωρίου:

Το 1387 έχουμε την τελευταία αναφορά για την πόλη των Κλαζομενών (αρχαίες Κλαζομενές- Τουρκικά Urla) που γίνεται με πράξη τού Πατριάρχη Νείλου (για την επαναφορά τής Επισκοπής Κλαζομενών υπό την  Εφεσο).

Τα Βουρλά (οι Κλαζομενές ), κατακτήθηκαν πρώτη φορά από τούς Οθωμανούς στα τέλη του 14ου αιώνα, από τον Βαγιαζήτ Α΄, και έως το 1402 μ.Χ. Το 1400, ο Μογγόλος κατακτητής Ταμερλάνος (Τιμούρ Λάνγκ- Τιμούρ ο Χωλός), εισέβαλε στη Γεωργία και προχώρησε προς τη Μεσόγειο καταλαμβάνοντας τη Βαγδάτη (1401) και τη Δαμασκό.  Το 1402 μ.Χ,  συνέτριψε στην Αγκυρα τις δυνάμεις τού Σουλτάνου Βαγιαζήτ Α'  που έσπευσε να ανακόψει την πορεία του.

Ο πρώτος εποικισμός τού Κάμπου έγινε ίσως κατά τα τέλη τού 14ου αιώνα μετά την κατάκτηση των "Βουρλών" από τους Οθωμανούς και κατά το 1402μ.Χ (επί Γενουατών στη Σάμο), μετά την ήττα των Οθωμανών από τα στρατεύματα τού Ταμερλάνου, οπότε μετακινήθηκαν προς τη Σάμο  και Οθωμανοί. Ο Μουράτ Β' ανακατέλαβε τα Urla (Βουρλά) και την ευρύτερη περιοχή το 1426. Από τα πρώτα χρόνια τής επανάκτησης, στη μικρασιατική αυτή περιοχή  εγκαταστάθηκαν και πάλι Τούρκοι. Επρόκειτο ίσως για τους Τούρκους τού Κάμπου και τού Παλαιοχωρίου.

Στην καταγραφή του 1451 τα Βουρλά αναφέρονται ως χωριό. Στην επόμενη καταγραφή τού 1467 ο πληθυσμός ανέρχεται μόνο σε 42 νοικοκυριά ενώ στην ίδια καταγραφή καθώς και στις μετέπειτα τού 1478 και 1528 δεν αναφέρονται ορθόδοξοι χριστιανοί. Οι καταγραφές τού β΄ μισού τού 16ου αιώνα παρουσιάζουν στα Βουρλά 1.500 φορολογούμενους χριστιανούς που είχαν εγκατασταθεί σε δύο συνοικίες. (Την ίδια περίοδο δε, ο πληθυσμός των μουσουλμάνων ανερχόταν σε 3.500)  (8)

Επρόκειτο για χιώτικο πληθυσμό που είχε εξαναγκαστεί από τούς Οθωμανούς (μετά την κατάκτηση τής Χίου το 1566) σε υποχρεωτική μετανάστευση στα Βουρλά (μέθοδος surgun). Ο δεύτερος εποικισμός τού "Κάμπου" πιστεύουμε λοιπόν ότι έγινε μετά το 1566 από αυτούς τούς Χιώτες μετανάστες των  Βουρλών.

Στο Β.Α Αιγαίο είχαν ήδη επικρατήσει οι Γενουάτες με διοικητικό κέντρο τη Χίο.  Η Σάμος περιήλθε  (και πάλι) στην εξουσία των Γενουητών  Ιουστιάνι τής Μαόνας, από το 1367 ως το 1476.
Ο Βαγιαζήτ Α΄το 1390 συνέσφιξε τις σχέσεις του με τούς Γενοβέζους, αλλά αφάνησε  και ερήμωσε τα νησιά. Το ανθρώπινο δυναμικό στη Σάμο ακαθόριστο φυλετικά και θρησκευτικά,  προέρχονταν από καθεστώς αιχμαλωσίας ή εξανδραποδισμού, καθώς μεγάλη μάζα σκλάβων διακινούνταν στα σκλαβοπάζαρα τής Ανατολής.  Γενοβέζοι και Καταλανοί  εμπορεύονταν σκλάβους μέσω Σάμου. Ήδη στα κατάστιχα τού Γενοβέζου Massaria de Caffa (1410) αναφέρεται πλήθος σκλάβων από τη Σινώπη και Simisso (Σαμψούντα) προς την Προύσα και τη Σάμο, ενώ πίνακες των ετών 1380-1406 ανεβάζουν τον αριθμό τους περίπου σε 5.000 άτομα, μετά την  κατάληψη των παραθαλάσσιων εμιράτων τού Αϊδινίου και Σαρουχάν από τον Βαγιαζήτ Α΄, τον  Κεραυνό, τον χειμώνα τού 1389. έτσι ώστε τρομοκρατημένοι οι Βενετοί οργανώνουν το στόλο τους και προετοιμάζουν "σταυροφορία" το 1392 εναντίον τους. (9)


ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥ

Ο συνοικισμός τής Σάμου που ξεκίνησε στα μέσα τού 16ου αιώνα (και οπωσδήποτε πριν το 1565), βρήκε την περιοχή ενδιαφέροντός μας  με τα Κάστρα τού Αϊ- Λιά και τού Λαζάρου (μάλλον και τής Λουλούδας) καθώς και τον βυζαντινό οικισμό της κατεστραμμένα  λόγω των πολέμων, τής πειρατείας,  τής πολύχρονης εγκατάλειψής τους από τούς κατοίκους το 1476, καθώς και τού σεισμού  τού 1476. "Φαίνεται πως ο σεισμός αυτός που χτύπησε τη Σάμο ήταν ο λόγος που ανάγκασε τούς Γενουάτες και τούς κατοίκους τού νησιού να το εγκαταλείψουν". (10) Αλλά και σε όλο το νησί, πόλεις για τις οποίες είχαμε  λείψανα, ιστορικές μαρτυρίες ή και αρχαιολογικά ευρήματα εξαφανίστηκαν και  έγιναν οικοδομική ύλη για τούς νέους οικισμούς των εποίκων. 

Κάστρο Λαζάρου-Αποτύπωση Κ.Τσάκου

Κάστρο Λαζάρου-Αποτύπωση Κ.Τσάκου

 

Τα κάστρα λόγω  των δυσπρόσιτων θέσεών τους, εκτεθειμένων και στις καιρικές συνθήκες, δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια  οικιστική λύση για τούς εποίκους, έστω και προσωρινή,  παρά τη συνεχιζόμενη ανασφάλεια και σε αντίθεση με τα περισσότερα νησιά τού Αιγαίου. Το πιθανότερο όμως είναι ότι  είχαν υποστεί καταστροφές από επιθέσεις,   πιθανότατα και από  μεγάλο σεισμό περί το 1476, χάνοντας έτσι την αμυντική τους δύναμη. Πάντως  οι περισσότερες εγκαταστάσεις των οικιστών στο νησί συγκεντρώθηκαν σε ορεινές θέσεις, κάποιες κοντά στα Κάστρα, ενώ οι οικισμοί που διαμορφώθηκαν μέχρι τα μέσα περίπου τού 17ου αιώνα μ.Χ., ήταν κατ΄εξοχήν ορεινοί ή απομακρυσμένοι και αθέατοι από τη θάλασσα.
Οι επαναλαμβανόμενοι βενετοτουρκικοί πόλεμοι μέχρι τα τέλη τού 17ου αιώνα, οι ανταγωνισμοί των ευρωπαϊκών ναυτικών/εμπορικών δυνάμεων που διέρχονταν με τα πλοία τους από το Αιγαίο και διακινούσαν τα εμπορεύματά τους από και προς την Ανατολή, όπως βέβαια και το πλήθος των νομιμοποιημένων κουρσάρων ή και των εκτός νόμιμων πλαισίων που δρούσαν στα νερά του, επιβεβαιώνουν το χαρακτηρισμό "Αrchipelagus turbatus". (11)  
Το α΄μισό τού 17ου αιώνα 20 χωριά καταγράφονται για φορολογικούς λόγους από τη Διοίκηση των Οθωμανών, απομακρυσμένα από τη θάλασσα ή ορεινά με πρωτεύουσα  τη "Χώρα".  Ο J-P de Tournefort  κατά το 1702 μ.Χ. αναφέρει μετακίνηση των κατοίκων ενός παραθαλάσσιου οικισμού τής Σάμου στο εσωτερικό τού νησιού, εξ΄αιτίας πειρατικών επιδρομών.(12) Μόνον  κατά τα μέσα τού 18ου αιώνα οι οικισμοί επεκτάθηκαν και στα παράλια.
Επιθέσεις πειρατών και  συμμοριών από χριστιανούς μεταξύ άλλων τής Πελοποννήσου και τής Κρήτης  τυρρανούν κατ΄επανάληψη μέσα στον 18ο αιώνα τον πληθυσμό, με αρπαγές ακόμα και γυναικών και νέων κοριτσιών. Οι αμπελουργοί και άλλοι γεωργοί όσο δουλεύανε στα κτήματά τους, έβαζαν σκοπιές (βίγλες) συνήθως γυναίκες σε υψηλά σημεία για την εποπτεία των πειρατών.
Oχυροί πύργοι χτίστηκαν από πλουσιότερους κατοίκους, από τον φόβο των αιφνιδίων πειρατικών επιδρομών, στους οποίους κατέφευγαν για να προστατευθούν. Ο Ε.Σταματιάδης αναφέρει δύο οχυρούς πύργους που έχτισε ο Αγάς Χριστόδουλος  Παπαχατζής  στο Βαθύ το 1717 και στη Χώρα. Άλλοι δύο πύργοι χτίστηκαν επίσης στο Βαθύ και στη Χώρα το 1735 και το 1749 αντίστοιχα. Σπίτια με πυργοειδή μορφή επίσης, σώζονται και σήμερα στο νησί.


Η  ΜΕΤΟΙΚΗΣΗ  ΣΤΑ  ΟΡΕΙΝΑ

Προκειμένου να προφυλαχτούν από τούς αλλεπάλληλους κινδύνους, οι κάτοικοι άφησαν το Παλαιοχώρι και τον Κάμπο περί το 1605(;) και έχτισαν το ορεινό χωριό Βουρλιώτες σε υψόμετρο 360μ. από τη θάλασσα όπου και εγκαταστάθηκαν, κοντά στο εγκαταλελειμμένο Κάστρο τού Λαζάρου.

Κατά το 1632/3 και 1642, 34 κεφαλοχάρατσα φόρου μοιράζονται από την τουρκική εξουσία σε 4 αρχηγούς οικογενειών (είναι προφανώς οι πιό "εύποροι" τού χωριού) και σε 4 παπάδες (ή και καλογήρους τής Μονής Βροντά): Στον Γιώργο Περή, στον Δημήτρη Περή, στον Αντρέα Περή, και στον Γιαννάκη (τού) Γιάννη, στον παπά Θεόδωρο, στον παπά Παρασχούλη, στον παπά Κωνσταντάρα και στον παπά Μιχελίδα.(13)

Ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης, Αρχιερέας Σάμου μεταξύ 1666-1671μ.Χ αναφέρει ότι είναι αποικία των Βουρλών τής Σμύρνης, έχει 100 περίπου σπίτια, 1 εκκλησία και ότι η κύρια ασχολία των  κατοίκων είναι η υλοτομία και η παρασκευή φυτικής πίσσας.** Κοντά δε χτίστηκε η Μονή τής Παναγίας Βροντιανής με δωδεκάδα μοναχών.(14)  Το 1702 αναφέρεται επίσης από τον περιηγητή Tournefort σαν αποικία των  Βουρλών τής Μ.Ασίας

Φωτ. wikipedia

Το 1869 οι  Βουρλιώτες διαθέτουν ήδη το Μετόχι τού Ιωάννου Θεολόγου (χτίστηκε το 1703), υπαγόμενο στη Μονή Βροντά, 2 ναούς, 337 σπίτια, 2 σχολεία, Ειρηνοδικείο, 830 άνδρες (γεωργούς 274, εμπόρους 21, ναύτες 17, κτηματίες 10, βιομήχανους 129, ιερείς 8) και γυναίκες 855, δηλαδή 1.685 συνολικά κατοίκους. Όσον αφορά στο Παλαιοχώρι, το 1869 διαθέτει 30 σπίτια, και κατ΄αναλογία κατοίκους γεωργούς...την Αγία Ματρώνα, το Μετόχι τής Οσίας Πελαγίας και εγκαταλελειμμένο τρισυπόστατο χριστιανικό ναό στον αγρό τού Ιωάννη παπά Κωνσταντίνου. (15) 


Των Βουρλιωτών παραθαλάσσιος οκισμός είναι  τα "Αυλάκια" που υδρεύονταν παλιά με αυλάκι από την Πηγή Πινακά-Πνακά.


ΟΙ  ΕΞΗ  ΜΑΧΑΛΑΔΕΣ

H περιοχή τόυ Κάμπου-Μνημεία- Οικισμοί

Στην περιφέρεια κατοικήθηκαν και οι  "έξη μαχαλάδες". Θεωρούνται οικογενειακά χωριά και φέρουν κατά τον Κρητικίδη την επωνυμία τού πρώτου οικιστή, εκτός τού χωριού Αγίου Κωνσταντίνου. Αυτά είναι, ο Άγιος Κωνσταντίνος (Πάνω Άγιος), δυτικά τού Κάμπου, που φέρει το όνομά του από το Μετόχι τού Αγίου Κωνσταντίνου που προϋπήρχε. Στο τέμπλο τού ναού υπάρχει χρονολογία 1790. Αναφέρεται δε σε Συγίλλιο τού 1745 τής Μονής Βροντά. Σε πολύ κοντινό μετόχι (Ιω.Πρόδρομος ο Θερμαστής "Μοναστηράκι")  βρέθηκαν  μαρμάρινα μέλη το 1999, πεταμένα γύρω από τον ναό, για τα οποία ειδοποιήθηκε να μεριμνήσει η εδώ Υπεύθυνη φύλακας τής Εφορίας Βυζαντινών.
Οι Νενέδες (Δυτικά τού Κάμπου και τού Αγίου Κωνσταντίνου)  στην ορεινή "Αμπελο"( Καρβούνης) με τον ναό που φέρει επιγραφή 1672. Χτίστηκε δε από ύλη βυζαντινού ναού. Οι Σταυρινήδες στην ορεινή  Αμπελο (Ανατολικά των Νενέδων). Οι Μανωλάτες στην ορεινή Άμπελο (δυτικά τού Κάμπου και νοτίως τού Αγίου Κωνσταντίνου), οι Βαλεοντάδες στους πρόποδες τού βουνού, σε αθέατο σημείο από τη θάλασσα (βόρεια των Μανωλατών). Ένα τμήμα τού ναού του φέρει χρονολογία 1716. Τέλος,  οι Μαργαρίτες στην ορεινή Αμπελο, σε αθέατη θέση, μεταξύ Βαλεοντάδων και  Μανωλατών. Ο ναός φέρει δυσανάγνωστη επιγραφή  τού 1803).

Ο ναός τών Μαργαριτών

Στους  "έξη μαχαλάδες" ανήκουν και άλλες 4 οικογενειακές συνοικίες από 5-10-12 σπίτια, οι Σκοπελίτες και Γεωργάτες στην περιοχή Μανωλατών, οι Αλατζάδες στον Άγιο Κωνσταντίνο, και οι Κοσμαδάτες.
Ο Κρητικίδης τοποθετεί  την οίκηση των "έξη μαχαλάδων" στις αρχές τού 18ου αιώνα (εκτός των "Νενέδων"),  από Ηπειρώτες και Μικρασιανούς.
Ο Ε.Σταματιάδης το 1881 αναφέρει στο έργο του: "υπό κατοίκων τής κωμοπόλεως Βουρλιωτών αλλεπαλλήλως οικισθέντα και αποτελούντα ένα δήμον υπό το όνομα δήμου Εξ Γειτονιών... Παλιότερα ήταν διοικητικά ενωμένες με τον Δήμο Βουρλιωτών, τώρα έχουν έδρα τον Αγιο Κωνσταντίνο".Ο ίδιος καταγράφει τον αριθμό των σπιτιών και των κατοίκων:

Βουρλιώτες

Αγιος Κωνσταντίνος: 2 χωριά (Πάνω και Κάτω Αγιος)- Σύνολο 101 σπίτια και 550 κάτοικοι. Στη θέση "Πασπαλή" υπήρχε αρχαίο πόλισμα. Υπάρχουν ίχνη από παλαιά κτίρια. Νενέδες, 128 σπίτια και 507 κάτοικοι. Σταυρινήδες: 51 σπίτια και 190 κάτοικοι. Μανωλάτες: Η εγκατάσταση έγινε το 1794. Έχει 80 σπίτια και 300 κατοίκους. Βαλεοντάδες: 26 σπίτια και 106 κάτοικοι. Εγκαταλείπεται από τούς κατοίκους λόγω θερμότητας και κακής ποιότητας τής γης. Σταδιακά ερημώνεται. 
Μαργαρίτες: 20 σπίτια και 104 κάτοικοι. Σκοπελίτες: 13 σπίτια, Γεωργάτες: 4 σπίτια, Αλατζάδες: Ναός προ τού 1745. Έχει 15 σπίτια.

Τα προϊόντα που παράγονται και καλλιεργούνται στους  έξη Μαχαλάδες είναι το κρασί, τα κάστανα, καρύδια, πατάτες, μέλι, μέταξα, ξυλεία. Οι περισσότεροι κάτοικοι είναι γεωργοί, λίγοι ναυτικοί και μερικοί κτηνοτρόφοι. 

Όσο για τούς Βουρλιώτες, το 1881 έχουν 388 σπίτια και 1476 κατοίκους, 2 ναούς, 1 ελληνικό σχολείο και 1 δημοτικό. Οι κάτοικοί του παράγουν κρασί, καλλιεργούν σύκα (λεριά), εσπεριδοειδή, κεράσια, "περσικά μήλα"(=ροδάκινα) και άλλα φρούτα. Προσφιλείς είναι οι μουριές για την παρασκευή μετάξης. Συνοικισμός των Βουρλιωτών ήταν και το χωριό Αγιογδύτες που εγκαταλείφθηκε πριν από λίγα χρόνια και μόνον ερειπωμένα σπίτια και η εκκλησία τώρα φαίνονται. (16)

Σπίτι στον Κάμπο

Στον Κάμπο  συγκεντρώνονταν τα προϊόντα τής περιοχής και κυρίως τα σταφύλια και το κρασί, στις επονομαζόμενες "Ταβέρνες", όπου διημέρευαν οι αγρότες των χωριών που τα μετέφεραν με υποζύγια από παλιά μονοπάτια. Πέτρινα μεγάλα κτίρια, αρκετά σε αριθμό, κοντά στήν ακτή ή και ενδότερα, από τα οποία αρκετά σώζονται  γύρω από το εκκλησάκι τού Αγίου Γεωργίου. Εκεί πουλούσαν σε εξευτελιστικές τιμές τα προϊόντα τους σε εμπόρους και μεσίτες κατά τα χρόνια τής Ηγεμονίας τής Σάμου.  Στο πρώτο μισό τού 18ου αιώνα προσπάθησαν οι Προεστοί (Κοτζαμπάσηδες) να στρέψουν την αγροτική καλλιέργεια αποκλειστικά σε μονοκαλλιέργειες καπνού, αμπελιών και ελιάς αποβλέποντας στον δικό τους πλουτισμό από την  εμπορία των προϊόντων.
Δεν γνωρίζουμε αν γινόταν διακίνηση διά θαλάσσης των προϊόντων από εκεί, μια και ο όρμος αυτός είναι εκτεθειμένος στον βοριά και δεν προσφέρει ασφάλεια στα πλεούμενα. Κοντά όμως είναι  τα "Αυλάκια", καλά προστατευμένος όρμος για πιθανές μεταφορές.

Οι κάτοικοι των "Εξη Μαχαλάδων" στα χρόνια των αγώνων των Σαμιωτών για την απελευθέρωσή τους από τα δεσμά τής Οθωμανικής κυριαρχίας, των  Ελλήνων προεστών και άλλων τουρκολατρών, συνέταξαν την παρακάτω διακήρυξη:

"Ημείς οι κάτοικοι τού Αγίου Κωνσταντίνου και των πέριξ Μαχαλάδων, συναχθέντες άπαντες, ιερωμένοι και λαϊκοί αναγνώσαντες τάς ανακοινώσεις τών εν Κωνσταντινουπόλει τριών πρέσβεων τών συμμάχων Δυνάμεων πρός τούς εν Σάμω αντιπροξένους...αποφασίσαμεν ν΄αποθάνωμεν ελεύθεροι...

                                                              Τη 17 Μαϊου 1831 εν Αγίω Κωνσταντίνω"

                             TΡΙΑ  MNHMEIA  TOY  ΚΑΜΠΟΥ

 

                                        Α΄ -  ΤΟ  ΚΑΣΤΡΟ  "ΣΟΥΒΑΛΑ"  ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ  ΗΛΙΑ

 
                                                                                                   ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ  1999

Το Κάστρο τού Αϊ-Λιά από νότια, και μέρος τού Κάμπου Βουρλιωτών

                                                                                                
Βρίσκεται στον Κάμπο Βουρλιωτών, στο ακρωτήρι Σουβάλα-Σβάλα, στην διασταύρωση τής εθνικής οδού με τον δρόμο που ανεβαίνει στο χωριό Βουρλιώτες. Είναι ένας λόφος κοντά στην θάλασσα, ύψους 80μ. Εποπτεύει τον Κάμπο, τα Μικρασιατικά παράλια, το πέλαγος προς το Κοκκάρι-Βαθύ και προς το Καρλόβασι, έχει οπτική επαφή με το Κάστρο τού Λαζάρου  και με τα χωριά  Βουρλιώτες και Σταυρινήδες.

Τα τείχη τού Κάστρου Σουβάλα-Σβάλα

Τα ευρήματα στο φρούριο είναι Παλαιοχριστιανικά και πολλά τής Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Φαίνεται πως κατοικήθηκε ήδη από τα Παλαιοχριστιανικά χρόνια. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρήθηκε μια τάση οικιστικής εξάπλωσης προς τα βόρεια τής Σάμου, λόγω τής ειρήνης που επικρατούσε στις θάλασσες υπό την προστασία τού Βυζαντινού στόλου.(17) Η Σάμος άλλωστε σαν υπολογίσιμη  επαρχία της Αυτοκρατορίας λόγω της γεωγραφικής της θέσης, χρησίμευε σαν βάση  του  στόλου,   μέχρι την κατάλυση της βυζαντινής θαλασσοκρατίας κατά τα μέσα τού 7ου αιώνα με τις αραβικές επιδρομές. Από τον 7ο δε αιώνα έσπευσε  ο  πληθυσμός στην κατασκευή οχυρωμένων πόλεων προκειμένου να προστατευθεί από τις αραβικές επιδρομές. Ιδρύθηκαν  Κάστρα σε ορεινές και δυσπρόσιτες θέσεις, στις οποίες κατοίκησε επί μεγάλα χρονικά διαστήματα και σε μεταγενέστερες περιόδους, λόγω των πειρατικών -  τουρκικών - λατίνικων επιδρομών, των λεηλασιών και τού δουλεμπορίου.

Ένα στενό δρομάκι πετροφτιαγμένο οδηγεί στο θολωτό  εκκλησάκι τού Αϊ-Λιά,  στην κορυφή τού κωνικού λόφου. Καθ' οδόν σώζεται δεξαμενή νερού επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα.
 

Τμήματα ερειπωμένων κτισμάτων και σωροί από πέτρες είναι διάσπαρτες ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση.

Τείχος περιβάλλει τον λόφο ολόγυρα. Σε πολλά σημεία φαίνονται υδραυλικά κονιάματα.

Το ναϋδριο τού Προφήτη Ηλία (διαστάσεων 4,58Χ3,82μ,-καθαρών εσωτερικών 2,42Χ3,40μ και ύψους 2,90μ περίπου) είναι θολοειδές, με ημικυκλικό ιερό (εσωτερικού μετώπου 1,69μ - ακτίνας 0,82μ και ύψους 2,40μ) και επιστεγασμένο με σχιστόπλακες. Το φάρδος των τοίχων είναι από 0,60μ ως 0,70μ. Εσωτερικά υπάρχει στο βόρειο τοίχο τού ιερού μικρή κόγχη (0,49Χ0,54μ) και άλλη γωνιακή-πρόθεση, στην ακμή τού ανατολικού και τού βόρειου  τοίχου. Κατά μήκος (σε ένα τμήμα) τού βόρειου τοίχου υπάρχει πέτρινο κάθισμα. Η κόγχη τού ιερού έχει κτιστή πέτρινη Αγία Τράπεζα (ύψους 0,90μ από το δάπεδο) και  φωτοθυρίδα στο κέντρο τού ημικυκλίου, πλάτους 0,14μ και ύψους 0,50μ ως 0,60.                
Το δάπεδο επιστρώθηκε μεταγενέστερα από ασπρόμαυρα πλακίδια με σχέδια, τού 20ου μάλλον αιώνα. Στη βόρεια πλευρά του το ναϋδριο "ακουμπά" σε βράχο, ενώ στα νότια υπάρχει στενό πέρασμα.
Όλο το κτίσμα εδράζεται σε βάση 0,25μ πάχους (προεξέχουσα κατά 0,44μ) κι αυτή σε άλλη μεγαλύτερη στην όψη τού κτίσματος, περίπου 0,50μ πάχους. Βρίσκεται λοιπόν το ναϋδριο σε ύψος 0,75μ από το έδαφος.  Η είσοδος γίνεται από πόρτα φάρδους 0,90μ. Πάνω από την πόρτα υπάρχουν καθ' ύψος δύο κόγχες.
Ο χώρος τού Κάστρου είναι σχετικά περιορισμένος,  αλλά φαίνεται πως προσέφερε ασφάλεια στους κατοίκους τής περιοχής από τα Παλαιοχριστιανικά ακόμα χρόνια, όπως προείπαμε. Αναφέρονται στοιχεία και ίχνη παλαιότερης ζωής και στην ευρύτερη περιφέρεια  γύρω από τo Κάστρο.


                                          Β΄ -    ΟΣΙΑ  ΜΑΤΡΩΝΑ  Η   ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑ 

 ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ- ΜΕΛΕΤΗ- ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1997

Νότια τού παλαιοχωρίου και μέσα στο υψηλότερο όριο τού οικισμού, ο ναός τής Οσίας Ματρώνας τού 17ου μάλλον αιώνα, "αντικρίζει" από περίοπτη θέση τον Κάμπο και το Κάστρο τού Αϊ-Λιά. Ο αγροτικός δρόμος που οδηγεί στο παλιό Μετόχι, διασχίζει τον οικισμό και περιβάλλει το λοφάκι από βόρειο-ανατολικά. Η πρόσβαση στον ναό γίνεται από τη νοτιο-ανατολική πλευρά μέσα από τούς αγρούς. Μονοπάτι επίσης τον συνδέει και με την πηγή Πινακά.

Ανήκε από παλιά στην Μονή τής Παναγίας Βροντιανής. Αναφέρεται σε Συγίλλιο τού Πατριάρχη Κυρίλλου τού 1745 που επικυρώνει άλλο προηγούμενο, συμπληρώνοντας τον κατάλογο των Μετοχίων κι εκκλησιδίων με νέα αφιερωμένα στη Μονή. Μνημονεύεται μάλιστα ως Μετόχι τής Μονής. (18)

Η Αγ.Ματρώνα από το Κάστρο

Τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας έφεραν στη Σάμο οι Χιώτες (ή Χιοσάμιοι;) οικιστές κατά την επανοίκηση τού νησιού από τούς Οθωμανούς περί το 1550-1560 μ.Χ.. Προς τιμήν της έκτισαν ναϋδρια  στις θέσεις που εγκαταστάθηκαν (Νέο Καρλόβασι, Βαθύ, Μυτιληνοί, Κουμέικα, Παλαιοχώρι κ.α.) ή αφιέρωσαν τη μία από τις δύο ή τρείς υποστάσεις ναών στην  Οσία ( Προφ. Ηλίας Μαραθοκάμπου,  Αγ.Δημήτριος Υδρούσσας, Αγ.Αννα Χώρας κ.α.) και εναπόθεσαν εκεί τις εικόνες που έφεραν μαζί τους από τη Χίο. Αλλά και οι Ικάριοι που κατέφυγαν στη Χίο στα χρόνια τής Γενουατικής κατάκτησης, επιστρέφοντας στο νησί τους, καθιέρωσαν τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας και ανήγειραν ναούς στα χωριά Περδίκι, Οξέ, Μάραθο, Δάφνη και Βρακάδες.(19)
 

Η Οσία (matronae=δέσποινα) πέθανε στη Χίο περί το 1463 μ.Χ.. Οι Χιώτες την αποκαλούν "Κυρά"  (ως Ηγουμένη που διετέλεσε σε Μονή τής Χίου) ή "Αγία Κιουρά", οι  δε Σάμιοι "Κυρά".

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ  ΤΟΥ  ΝΑΟΥ

Ανήκει στον τύπο τού τρίκογχου τρουλαίου ναού τής βυζαντινής ναοδομικής παράδοσης (εσωτ. διαστ. 3,25 Χ 7,23μ. και ύψους στους θόλους 3,95μ.) πού γίνεται όλο και πιο σπάνιος την πρώτη περίοδο τής τουρκοκρατίας (15ος/16ος/αρχές 17ου).

 

Είναι κτισμένος από στοιχειωδώς  λαξευμένη λιθοδομή ανεπίχριστη. Κατά διαστήματα γίνεται χρήση πλίνθων σε κάθετες σειρές ή και οριζόντιες με τυχαίο λίγο-πολύ σχεδιασμό. Υπάρχουν όμως και τμήματα των τοίχων με καλοδιαμορφωμένες ισόπαχες ζώνες. Μερικοί μαρμάρινοι λίθοι έχουν διάσπαρτα τοποθετηθεί και κυρίως σαν "καντούνια". Το  ύψος  των τοίχων διασπάται σε δύο  ζώνες λιθοδομής (στο ύψος των γενέσεων των θόλων), από τις οποίες η κατώτερη  έχει μεγαλύτερο πάχος και προεξέχει. Το  σύνολο τού  ναού περιβάλλεται  από προεξέχουσα  κρηπίδα ύψους 0,75μ.

Ο τρούλος τού ναού ύψους 2,20μ. περίπου, εξωτερικά οκταγωνικός, στηρίζεται στα τόξα μετώπου των θόλων (επί λοφίων) με τέσσερα ανοίγματα στις έδρες του, που τώρα είναι σφραγισμένα.

Η κόγχη τού ιερού εξωτερικά είναι ημιεξαγωνικής κάτοψης (τρίεδρη) και πεταλόμορφου σχήματος στην εσωτερική μετωπική της όψη, με άνοιγμα 1,95μ. και ύψος 3,25μ. Έχει κεντρική φωτοθυρίδα τύπου "πολεμίστρας", διευρυνόμενης εσωτερικά, με ελαφρώς οξυκόρυφο τόξο και τύμπανο με ζωγραφική παράσταση.
Στο μέσον των πλευρικών κογχών (ανοίγματος 3,08μ. και βάθους 1,33μ.) υπάρχει από ένα παράθυρο που φέρει ανακουφιστικό τόξο. Οι θόλοι στις γενέσεις τους πατούν σε οριζόντια επίστεψη, έτσι ώστε να δημιουργείται η εντύπωση "εμφανών" πεσσών.
Η πόρτα τού ναού είναι χαμηλή (1,75μ.). Πάνω από το υπέρθυρο υπάρχει ανακουφιστικό πλίνθινο τόξο σε κόγχη και ψηλότερα φωτοθυρίδα, τώρα σφραγισμένη. Με ημικυκλικά λίθινα τόξα πλαισιώνονται τα τυφλά ανακουφιστικά τόξα, που κοσμούν εξωτερικά το πάνω μέρος των παραθύρων των πλευρικών κογχών. Οδοντωτός πλίνθινος διάκοσμος περιβάλλει τον ναό στο ύψος των στεγών  και στον τρούλο.

Λευκό μαρμάρινο θύρωμα κοσμεί την πόρτα, με σταυρό στο κέντρο, καθώς και μαρμάρινος κοσμήτης. Ορθογώνιες κορνίζες λευκού μαρμάρου ενσωματώθηκαν γύρω από τα παράθυρα των πλευρικών κογχών τού ναού. "Αναβίωση τής μαρμαρικής τέχνης στα νησιά τού Αιγαίου, παρατηρείται κατά τον 18ο αιώνα".(20) Σημειώνουμε δε ότι τα μάρμαρα είναι ατελή και χρησιμοποιήθηκαν  σε δεύτερη ίσως χρήση.

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΣΗ  ΤΟΥ  ΝΑΟΥ

Είναι εξ΄ολοκλήρου τοιχογραφημένος εκτός των χαμηλών ζωνών που καταστράφηκαν ή ασβεστώθηκαν. Οι παραστάσεις αναπτύσσονται κατά ζώνες.

Χαμηλότερα απεικονίζονται ολόσωμες φιγούρες αγίων, στον δυτικό τοίχο η Δευτέρα Παρουσία, στο θόλο παραστάσεις από τη Δημιουργία σε δύο ζώνες, στο νότιο και βόρειο τοίχο η εκδίωξη από τον παράδεισο και δύο μάλλον ασυνήθιστες παραστάσεις. στην πρώτη ο Αδάμ  που σκάβει τη γη ή κόβει ξύλα και η Εύα γνέθει, στην δεύτερη  ο Ιησούς Χριστός απεικονίζεται με γένια και μύστακα. Στον βόρειο επίσης τοίχο "οι παίδες εν τή καμίνω" κι η Αποτομή τού Ιω. Προδρόμου με κάθετο ζωγραφικό διάζωμα. Στο ύψος περίπου των γενέσεων των θόλων υπάρχει στενή ζωγραφική ζώνη με φυτικούς διάκοσμους, επίσης Αγίων, μεταξύ των οποίων η Αγία Πελαγία, η Αγία Ματρώνα, οι Τρείς Ιεράρχες κ.α., στην κόγχη δε τού Ιερού η Πλατυτέρα και άλλες απεικονίσεις. Ο ζωγράφος διαθέτει γνώσεις βυζαντινής ζωγραφικής την οποία προσπαθεί να ακολουθήσει.  Η ζωγραφική του είναι λαϊκού ύφους με ιδιαίτερα ευχάριστο αποτέλεσμα στο σύνολό της και στα χρώματα που χρησιμοποίησε. Μεγάλη δε προτίμηση φαίνεται πως είχε στα κυπαρίσσια, στις κερασιές και στα πλατάνια.

Η ΕΠΙΓΡΑΦΗ   ΤΟΥ  ΖΩΓΡΑΦΟΥ  ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΗ  ΠΕΡΗ

Επιγραφή με το ονομά του άφησε στα αριστερά τής κόγχης τού Ιερού. Πρόκειται για τον Γεώργιο Κωνσταντή Περή που μαζί με τον Κωνσταντίνο (γιός του;) ζωγράφισαν τον ενοριακό ναό τής Κοιμήσεως Θεοτόκου των Βουρλιωτών το 1778. Ο Γεώργιος ζωγράφισε επίσης τη Μονή Βροντά και τον ναϊσκο τής Αποτομής Ιωάννου Προδρόμου στη θέση "Πινακά"(σχετικά μ΄αυτό αναφερόμαστε παρακάτω). Το όνομα Περής μας είναι ήδη γνωστό από τα οθωμανικά κατάστιχα κεφαλικού φόρου τού 1632/3 και 1642, όπως προαναφέραμε. Πρόκειται αδιαμφισβήτητα για απόγονο  εκείνης τής οικογένειας Περή.
  
"ΑΝΗΣΤΟΡΗΘΟΙ/Ο/ΑΓΙΟΣ/ΝΑΟΣ
ΒΟΥΛΗΣ/ΚΕ/ΑΡΧΗΣ/ΚΕ/ΣΙΝΔΡΟΜΗΣ
ΗΠΕΡ/ΤΟΝ/ΔΟΥΛΟΝ/ΤΟΥ/ΘΕΟΥ/ΙΓΝΑ
ΤΗΟΥ/ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ/ΕΝ/ΑΓΙΟΙΣ
ΕΙΣ/ΤΟΥΣ/ΧΙΛΙΟΥΣ/ΕΠΤΑΚΟΣΙΑ/ΔΟΜΗΝΤΑ
ΕΝΕΑ/ΕΝ/ΜΗΝΙ/ΟΚΤΟΜΒΡΙΟΥ/19
ΗΠΟ/ΧΙΡΟΣ/ΓΕΟΡΓΙΟΥ/ΚΟΣΤΑΝΤΗ/ΠΕΡΙ"

"ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΑΓΙΟΣ ΝΑΟΣ ΒΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΑΡΧΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΥΠΕΡ ΤΟΝ ΔΟΥΛΟΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΧΙΛΙΟΥΣ ΕΠΤΑΚΟΣΙΑ (ΕΒ)ΔΟΜΗΝΤΑ ΕΝΝΕΑ ΕΝ ΜΗΝΙ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 19 ΥΠΟ ΧΕΙΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΗ ΠΕΡΗ"  

Το πρώτο που θα σημειώσουμε είναι ότι ο ναός "ανιστορήθη". Ίσως λοιπόν να υπήρχαν προγενέστερες τοιχογραφίες που καταστράφηκαν ή επικαλύφτηκαν κάτω από κάποιες συνθήκες. Μπορεί επίσης να σημαίνει η "ανιστόρηση" στην προκειμένη περίπτωση, την αποκατάσταση  των φθαρμένων τοιχογραφιών; Έχουμε την εντύπωση ότι υπάρχουν διαφορές τεχνοτροπίας στις απεικονίσεις κάποιων μορφών και στα χρώματα που επιλέχθηκαν. Τέλος, αν συσχετίσουμε τη γραφή τής επιγραφής τού Περή με τη γραφή των αγιολογικών αποσπασμάτων στις περγαμηνές που κρατούν στα χέρια τους οι Αγιοι των τοιχογραφιών, δύσκολα θα βρίσκαμε ομοιότητες.

Ο ναός "ανιστορήθη" στα 1779 (ένα χρόνο μετά τόν ενοριακό ναό των Βουρλιωτών), "βουλής αρχής και συνδρομής Ιγνατίου εν Αγίοις" (αποθανόντος). Δεν γνωρίζουμε αν ο Ιγνάτιος ήταν υπεύθυνος για το Μετόχι τής Οσίας Ματρώνας ή είχε κάποια σχέση "Αρχής" με τη Μονή Βροντιανής. Πάντως δεν αναφέρεται μεταξύ των Ηγουμένων τής Μονής.  Βέβαια, παρατηρείται ένα κενό 11 χρόνων (μεταξύ Δαμασκηνού που ήταν Ηγούμενος πριν το 1778 και τού Μελετίου το 1789) κατά το οποίο η Μονή αντιμετώπισε έκρυθμες καταστάσεις: αντιθέσεις με τούς κατοίκους των Βουρλιωτών για την κυριότητα τού Μετοχίου Ιω.Θεολόγου, απ΄όπου αφαιρέθηκαν διάφορα αντικείμενα και χρειάστηκε η μεσολάβηση τού Οικουμενικού Πατριάρχη Σωφρονίου, διένεξη μεταξύ Μονής και Αρχιεπισκόπου Σάμου Ακακίου για την κυριότητα τού προειρημένου Μετοχίου και  το 1780 η δολοφονία τού  Ακακίου.

Τέλος, για τον ναό τής Οσίας Ματρώνας τής Χιοπολίτιδας  θα σημειώσουμε ότι είναι άλλο ένα μνημείο τής Σάμου που οι τοιχογραφίες του τουλάχιστον, χρήζουν προστασίας και εξειδικευμένης συντήρησης.

 

 
                        
                                                        Γ΄ -  Η  ΑΓΙΑ  ΠΕΛΑΓΙΑ 

 ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΜΕΛΕΤΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1997

Δυτικά τού δρόμου που διασχίζει τον μικρό οικισμό τού Παλαιοχωρίου και οδηγεί στην Οσία Ματρώνα, βρίσκεται το παλιό Μετόχι τής Αγίας Πελαγίας σε τοποθεσία με εμφανή σημάδια παλαιότερης εγκατάστασης  πάνω από τον αμπελώνα.
Το Μετόχι αναφέρεται σε Πατριαρχικό έγγραφο τού 1798, αλλά ο ναός χτίστηκε πριν το 1792. Αυτό διαπιστώνεται από το χειρόγραφο πωλητήριο των Πατέρων τής Μονής Τιμίου Σταυρού, στην οποία ανήκε η Αγία Πελαγία, όταν το πούλησαν στον παπά-Δαβίδ. (21) Στην είσοδο δε τού ναού υπάρχει χρονολογία 177(5;). Από τη μελέτη που κάναμε πιστεύουμε ότι πρόκειται για χρονολογία ανακαινιστικών εργασιών ή και εργασιών εξωραϊσμού τού ναού.


ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ 

Ανήκει στον τύπο τού τρίκογχου τρουλαίου ναού με εσωτερικές διαστάσεις 3,35Χ6,60μ.. Οι τοιχοποιίες του (φάρδους 0,70μ.) είναι χτισμένες από σχετικώς επιμελημένη λιθοδομή και είναι ανεπίχριστες.
Ο δυτικός τοίχος εξωτερικά μειώνεται σε φάρδος από το σημείο τής γένεσης τού θόλου και πάνω, δημιουργώντας έτσι  μια προεξοχή που διασπά καθ΄ύψος την ευθεία μορφή τής λιθοδομής και τον βαρύ όγκο και εκφράζοντας έτσι μια διακοσμητική διάθεση. Υψηλότερα διακρίνονται τα ίχνη τού θόλου, σαν τόξο (από τη διαφοροποίηση εκεί τής τοιχοποιίας) και πάνω του μόλις φαίνεται κάποιο αέτωμα που το πλαισιώνει με λεπτή σειρά  πλίνθων.

Ο τρούλος στηρίζεται κατά το γνωστό τρόπο σε τέσσερα  γωνιακά λοφία επί των διασταυρώσεων των θόλων (ύψους 4,35μ.) και φέρει πέτρινο κοσμήτη στην βάση του. Είναι οκταγωνικός εξωτερικά, με στενά τοξωτά ανοίγματα στις τέσσερις από τις οκτώ έδρες τού τυμπάνου του.
Οι πλάγιες κόγχες (ανοίγματος 3,15μ.) είναι αβαθείς (0,90μ.). Συγκριτικά με τον ναό τής Οσίας Ματρώνας διαφέρουν κατά 0,43μ., ενώ το ίδιο ισχύει ως προς το ύψος των θόλων των δύο ναών.
Το τμήμα τού Ιερού είναι των ιδίων διαστάσεων, ενώ παρατηρείται ομοιότητα στη διάταξη των κογχών πρόθεσης και διακονικού. Διαφορά υπάρχει μόνον ως προς τη μικρή τυφλή κόγχη τής Αγ.Πελαγίας (αντί τής φωτοθυρίδας τής Οσίας Ματρώνας), προφανώς λόγω τού πρανούς τού εδάφους που ανατολικά καλύπτει τα 2/3 περίπου τού ύψους τού Ιερού.  Εξωτερικά το Ιερό είναι ημιεξαγωνικής κάτοψης (τρίεδρο).

Τελικά η διαφορά που προκύπτει ως προς τις διαστάσεις μήκους των δύο ναών εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στο δυτικό τμήμα όπου η Αγία Πελαγία παρουσιάζει  μικρότερη διάσταση κατά 1,75μ..
Ο ναός φωτίζεται από δύο σχετικά μεγαλύτερα παράθυρα, ένα σε κάθε πλευρική κόγχη, που φέρουν στο επάνω μέρος ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο εσωτερικά και εξωτερικά.
Υπάρχει ξυλόγλυπτο παλιό τέμπλο λιτού ύφους με λίγες καλοδουλεμένες ανάγλυφες λεπτομέρειες.

Η δυτική όψη τής Αγίας Πελαγίας

Ο ναός επιστεγάζεται με ανισοϋψή διάταξη των στεγών των πλευρικών κογχών του και εξ΄ολοκλήρου από σχιστόπλακες. Ναούς από σχιστόπλακες  έχουμε και αλλού συναντήσει: στην Αγία Αικατερίνη Καλλιθέας ("οικοδομή τού γέροντος Σιμεώνος Σιναϊτου"), στην Παναγία Μακρινή Καλλιθέας (ασκηταριό τού Παύλου Λατρινού), στην Ευαγγελίστρια Καλλιθέας (δίπλα στην αρχαία Μονή τού Αγίου.Χαραλάμπους), στον Άγιο Κωνσταντίνο στο ομώνυμο χωριό, στην Πατμιακή Μονή Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου,στο ναϋδριο τού Κάστρου Σουβάλα τού Κάμπου κ.α..
Για λόγους μορφολογίας τού εδάφους, ο ναός είναι υπερυψωμένος κατά 0,70μ. από το έδαφος στη δυτική πλευρά. Η είσοδος, εναρμονισμένη με τις γενικότερες αναλογίες τού κτιρίου, πλαισιώνεται από μαρμάρινα θυρώματα, με ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο και τέλος πάνω απ΄αυτό φωτοθυρίδα.

Το δάπεδο είναι πλακόστρωτο και κοσμείται με ένα ωραίο ανάγλυφο που απεικονίζει δικέφαλο αετό ανάμεσα σε δύο κυπαρίσσια. Πλαισιώνεται δε από φυτικά θέματα. Στις γωνίες επαναλαμβάνεται ένας μικρός στρογγυλός εξάφυλλος ρόδακας με ανάγλυφους "κόμπους" (γνωστός διάκοσμος τον 17ο αιώνα). Το ίδιο σε μεγαλύτερο μέγεθος, υπάρχει στο δάπεδο μπροστά στην Ωραία Πύλη, καθώς και στα δύο άκρα τού υπέρθυρου, ενώ στο κέντρο υπάρχει  Σταυρός και  χρονολογία 177(5;).

                                             

Σε επιγραφή που φυλάσσεται  σε αίθουσα τής Μονής Παναγίας Βροντιανής μαζί με άλλα μαρμάρινα μέλη και αντικείμενα, απεικονίζεται ο ίδιος ρόδακας τής Αγίας Πελαγίας. Ο σταυρός επίσης έχει το όμοιό του εκεί και φαίνεται να είναι από τον ίδιο μαρμαρογλυφέα. Τέλος ένας παρόμοιος ρόδακας βρίσκεται σε μαρμάρινο μέλος στο γειτονικό  ναϋδριο τού Αγίου Τρύφωνα- Σταυρού, βορείως τού Παλαιοχωρίου. 

Η ΕΠΙΓΡΑΦΗ  ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ  ΠΑΝΑΓΙΑΣ  ΒΡΟΝΤΙΑΝΗΣ

" ΕΝΝΕΑ  ΜΑΡΤΙΟΥ  1776  (Ε)ΔΟΥΛΕΨΕ  ΤΟ  ΜΑΡΜΑΡΟΝ  ΜΙΧΑΗΛ
...ΕΚΤΙΣΘΗΚΕ  ΚΑΙ  ΕΣΤΑΘΗΚΕ  ΠΑΝΟΥ  ΤΟΥ  ΝΑΟΥ.  ΓΕΩΡΓΙΟΥ  ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟ(Υ)  ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ  ΕΣΤΟΛΙΣΘΗΚΕ  ΣΥΝΔΡΟΜΑΣ  ΤΩΝ  ΕΞΟΔΩΝ  ΤΟΥ  ΑΓΙΟΥ  ΝΑΟΥ  ΤΩΝ  ΚΤΗΤΟΡΩΝ  ΤΗΣ  ΑΓΙΑΣ  ΜΟΝΗΣ  ΤΟΥ  ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ  ΤΟΥ  ΒΡΟΝΤΑ.  ΕΞΟΔΑ  ΚΑΙ  ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ  ΚΥΡ  ΙΑΚΩΒΟΥ  ΚΑΘΗΓΟΥΜΕΝΟΥ"

 

Φαίνεται λοιπόν πως πρόκειται για τον ίδιο μάστορα τον Μιχαήλ που δούλεψε κατά τις ανακαινιστικές εργασίες τής Μονής (1776), και στην Αγία Πελαγία  επαναλαμβάνοντας το ρόδακα κ.λ.π.  με μεγάλη δεξιοτεχνία. Στην ίδια επιγραφή αποκαλύπτεται και το όνομα τού ζωγράφου που τοιχογράφησε τη Μονή, τού "ιστοριογράφου" Γεωργίου. Θα πρόκειται ασφαλώς για τον γνωστό μας πια στην περιοχή  Γεώργιο Περή που  το 1776  τοιχογράφησε τη Μονή, το 1778 (μαζί με τον Κωνσταντίνο) τον ενοριακό ναό Βουρλιωτών, και το 1779 την Οσία Ματρώνα τού Κάμπου"(θα τον βρούμε βέβαια και παρακάτω στο ναϊσκο τής Αποτομής Ιωάννου Προδρόμου).

 

"Λείψανα του παλαιού ξυλόγλυπτου τέμπλου είναι ενσωματωμένα στο νεότερο σανιδένιο τέμπλο τού ναού, γύρω από την ωραία πύλη και στην επίστεψη των βημοθύρων. Πρόκειται για τμήματα με επιπεδόγλυφους  ακανθοειδείς πλοχμούς, μετάλλιο με ολόγλυφα πουλιά και στιλιζαρισμένα φίδια ή δράκοντες, που επιστέφουν τα βημόθυρα"(22).

 

 



Τέλος σημειώνουμε ότι ο ναός τής Αγίας Πελαγίας έχει τέσσερα ηχητικά αγγεία, ένα σε κάθε γωνιακό λοφίο στήριξης τού τρούλλου. 




 

 

 

 

Δ΄ -  ΕΝΑ  ΕΞΩΚΚΛΗΣΙ  ΣΤΗΝ  ΠΗΓΗ  ΠΝΑΚΑ -  "ΑΠΟΤΟΜΗ  ΙΩ. ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ" 

ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΜΕΛΕΤΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1996 ΚΑΙ 1998

 
Χτίστηκε

Η ανατολική πλευρά τού ναϊσκου

σε δεσπόζουσα θέση, μέσα στον μικρό οικισμό τού Πινακά-Πνακά, πάνω από την πηγή, σε εξαιρετικό φυσικό τοπίο με πυκνή βλάστηση και νερά. Γύρω κάποιες παλιές κατοικίες σώζονται σχεδόν αθέατες. Σώζεται επίσης και το παλιό μονοπάτι που οδηγούσε νότια στο χωριό Βουρλιώτες, ενώ βόρεια κατηφόριζε στο Παλαιοχώρι και στον Κάμπο. Από τη θέση αυτή υπάρχει οπτική επαφή με τον Κάμπο και το Κάστρο Σουβάλα. Ο Πινακάς ήταν μέρος τής ευρύτερης περιοχής τού Κάμπου και τής ιστορίας της.

 
Ανήκε ο ναϊσκος στη Μονή τής Παναγίας Βροντιανής. Αναφέρεται στο Συγγίλιο τού Πατριάρχη Κυρίλλου τού 1745 που επικύρωνε άλλο προηγούμενο με κατάλογο τών εκκλησιδίων και μετοχίων τής Μονής.
Δίπλα του στέκει ερειπωμένο το μονόκλιτο ναϊδιο τού Αποστόλου Θωμά που αναφέρεται επίσης στο Συγγίλιο τού 1745, καθώς κι ένα παλιό μισογκρεμισμένο κτίσμα.  Ενα άλλο επίσης παλιό κτίσμα με σύγχρονη χρήση, φαίνεται πως ηταν ελαιοτριβείο. Δεν αποκλείεται ο Ιω.Πρόδρομος να ήταν μετόχι τής Μονής, αν και δεν αναφέρεται ως τέτοιο στο Συγγίλιο τού 1745. 

 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Ανήκει στον τύπο τού μονόχωρου δρομικού θολοσκεπούς ναού, με εξωτερικές διαστάσεις 7,60μΧ4,33μ. και με εσωτερικές διαστάσεις 2,90μ. και 6,13μ., πάχος τοίχων 0,74μ. και 0,82μ. (συμπεριλαμβανομένου και τού πάχους των αλλεπάλληλων στρώσεων  ασβέστη).
Εχει προστώο στα δυτικά, μάλλον μεταγενέστερο κατά προφορικές μαρτυρίες, με δίκλιτη στέγη που στηρίζεται σε δύο πέτρινους χοντρούς πεσσούς μετωπικών διαστάσεων 0,75μ. και 0,85μ. και  πλάτους 0,62μ. Ανάμεσά τους δημιουργείται πέτρινο κάθισμα.
Στο δυτικό τοίχο βρίσκεται η είσοδος τού ναού, χαμηλή και τοξοειδής με αβαθή κόγχη και ανάγλυφο σταυρό στο επάνω μέρος. Πλαισιώνεται από δύο μικρά και τοξοειδή επίσης παράθυρα.
Το ύψος τού θόλου στο κλειδί είναι 3,40μ., στη γένεσή του 2,25μ. και ορίζεται από ένα απλό, προεξέχοντα πέτρινο κοσμήτη.

Η κόγχη τού ιερού είναι ημικυκλικής κάτοψης εσωτερικά, με διάμετρο 1,22μ και βάθος 0,63μ, περιέχεται δε εξ ολοκλήρου στο πάχος τού ανατολικού τοίχου σχηματίζοντας έτσι την Αγία Τράπεζα τού ναού. Εξωτερικά εγγράφεται στο παραλληλόγραμμο.
Οι κόγχες τής προσκομιδής κι άλλων δύο στον βόρειο και νότιο τοίχο έχουν πλάτος 0,50μ., ενώ δεξιά τού Ιερού υπάρχει φωτοθυρίδα ιδίων διαστάσεων που απολήγει εξωτερικά στο 0,36μ.. Αλλη φωτοθυρίδα υπάρχει στο κέντρο τής κόγχης τού Ιερού που απολήγει εξωτερικά στο 0,14μ. Η μεν πρώτη φωτοθυρίδα έχει μορφή οξυκόρυφου τόξου εξωτερικά, η δε δεύτερη περιβάλλεται από ημικυκλικό κογχάριο πλαισιωμένο από όρθιους πλίνθους και διασπά την επιφάνεια τού τοίχου.

 Στο κυρίως τμήμα τού ναϊσκου υπάρχουν έξη αβαθείς κόγχες ύψους 2,25μ. από το δάπεδο που σχηματίζονται μέσα στο πάχος των τοίχων, τρεις στον βόρειο και τρεις στο νότιο τοίχο.
Στις τρεις κόγχες τού βορείου τοίχου υπάρχουν τρία  παράθυρα, εκ των οποίων τα δύο σφραγίστηκαν με λιθοδομή (άγνωστο πότε). Το παράθυρο  που διατηρήθηκε είναι μικρό (0,60Χ0,75μ.) και εξωτερικά οξυκόρυφο. Άλλα δύο μικρά παράθυρα υπάρχουν δεξιά και αριστερά τής εισόδου. Η ύπαρξη των έξη κογχών, εκτός από τον ενδιαφέροντα  αρχιτεκτονικά τρόπο που διασπούν τούς τοίχους και δημιουργούν ένα πολύ ευχάριστο αποτέλεσμα, εξασφαλίζει και μια σχετική ευρυχωρία σε ένα τόσο μικρών διαστάσεων ναό.
Το δάπεδο   είναι  τσιμεντοστρωμένο. Από κάτω όμως έχει παραμείνει η παλιά επίστρωση από σχιστόπλακες. Η επιστέγαση τού ναϊσκου τώρα είναι επίσης τσιμεντοστρωμένη.
Το 1998 υποστηρίχθηκε από τον ιδιοκτήτη (με θεμέλιο μέσα στο έδαφος) ο  βόρειος τοίχος που είχε αποκολληθεί. Σοβαρές ρωγμές στο Ιερό και στο θόλο έβαζαν σε κίνδυνο την υπόσταση τού ναϋδρίου. Εκεί βρέθηκαν δύο κενοί τάφοι (2,00μ. μήκους περίπου), σε παράλληλη διάταξη και σ΄επαφή με τον βόρειο τοίχο, όπου σύμφωνα με μαρτυρίες είχε ενταφιαστεί παλιά και κάποιος  κάτοικος τής "Πηγής Πνακά".

 

Τον αρχιτεκτονικό αυτόν τύπο δεν τον έχουμε συναντήσει αλλού στη Σάμο, ως σήμερα. Είναι ένας σπάνιος γιά το νησί δρομικός τύπος μονόχωρου θολοσκεπούς ναού, και μάλιστα με το Ιερό του εγεγραμμένο στον παραλληλόγραμμο όγκο. Ενας παρόμοιος  τύπος τολμούμε να πούμε, εφαρμόστηκε στις Βυζαντινές Επαρχίες τής Μεσοποταμίας, Συρίας, Ανατολίας  (διαφοροποιημένος όμως ως προς το Ιερό), και στο Τur Abdin, σε μεγάλη ομάδα μικρών επαρχιακών εκκλησιών, καθώς και σε καθολικά μοναστηριών και μαρτυρίων για μακρές περιόδους, που δυστυχώς δεν μπορούν ακόμα να προσδιοριστούν χρονικά.

ΟΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Το τέμπλο είναι ξύλινο, πολύ απλής κατασκευής και λαϊκής τεχνοτροπίας, με ξύλινα μάνταλα από πίσω για να συγκρατούν τις εικόνες τού τέμπλου. Η εικόνα τής Αποτομής τού Ιω.Προδρόμου έχει την παρακάτω επιγραφή τού αγιογράφου:

"Ιστορήθη η παρούσα.....(Ιω). Προδρόμου διά......(εξόδων) τής Ιεράς μονής τού Βροντά ηγουμενεύοντος...κύρ ιακώβου (Στεργίου;).... 18..." 

Η επιγραφή τού αγιογράφου

 

Ο Ιάκωβος Στεργίου ήταν Ηγούμενος στη Μονή τής Παναγίας Βροντιανής από το 1851 ως το 1871 περίπου). Αλλες δύο εικόνες υπάρχουν, τού Χριστού και τής Παναγίας, που φαίνεται να ανήκουν στην ίδια περίοδο. Οι εικόνες λοιπόν τοποθετούνται στην πρώτη εικοσαετία τού β΄μισού τού 19ου αιώνα. 

 
Πάνω από την είσοδο  (το 1999) αποκαλύψαμε την επιγραφή τού ναού κάτω από πολλές στρώσεις ασβέστη:

Η επιγραφή στην είσοδο τού ναϊσκου

"1747 Μαϊου 25
ΙΑΚΩΒΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ
ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ"

Το 1776 ο Ιάκωβος (31 χρόνια μετά) αναγράφηκε στην επιγραφή τής Μονής Βροντιανής όπως είδαμε,  σάν καθηγούμενος τής Μονής. Ισως να πρόκειται γιά τό ίδιο άτομο.

 

Οσο γιά τόν Γεώργιο τον ζωγράφο, είναι ο γνωστός μας Περής.  Η επιγραφή μας βεβαιώνει οτι το ναϋδριο (κάτω από τούς ασβέστες των τοίχων του) είναι τοιχογραφημένο από το 1747, από τον Γεώργιο Περή. Από τήν εξέταση δε των παραπάνω μνημείων προκύπτει εκτός άλλων και  μιά τάση ανακαινίσεων και εξωραϊσμού ναών τής περιοχής κατά το β΄μισό τού 18ου, πρωτοστατούντων των ιερομονάχων τής  Μονής Βροντά.

Παραθέτουμε τέλος, φωτογραφίες από το "Δίδυμο" παρεκκλήσι τού Αγ.Τρύφωνα-Σταυρού" στο Παλαιοχώρι  όπου (όπως προαναφέραμε)  συναντήσαμε έναν παρόμοιο ρόδακα με αυτόν τού Μιχαήλ.

                                                                 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967

2 - Κώστα Τσάκου- Συμβολή στήν μνημειογραφία τής Σάμου- "Παλαιοχριστιανικά μνημεία τής Σάμου- Β' Μνημεία τής βόρειας ακτής" -Σαμιακή Επιθεώρηση 1988- τόμος Θ'-τεύχος 35 

3 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967

4 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967, σ.371

5 - Εμμανουήλ Ι.Κρητικίδου-"Τοπογραφία αρχαία και σημερινή τής Σάμου"Ερμουπόλει-1869 

6 - Χαράλαμπος Θ. Mπούρας, “Ιστορία τής Αρχιτεκτονικής” Τ.2ος “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τήν Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”, Εκδόσεις “Μέλισσα” Αθήνα 1994

7 - Ιωάννου Σιδηροκάστρου "Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής ως σήμερον"1967

8 -  Shariat-Panahi S. Mohammad T. "Βουρλά" (9/9/2010)- Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ.Ασία-  URL: "http://www.ehw.gr/I.aspx?id=3958"

9 - Χάρης Κουτελάκης, “Ανέκδοτο χειρόγραφο τής Βιβλιοθήκης τού Παρισιού και η Σάμος”, “Σαμιακές Μελέτες”, Τ.3ος 1997-1998-Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου “Νικόλαος Δημητρίου” Αθήνα 1999

10 -Journal of the virtual exrlorer "Geomorphology and hologene uplift of northwestern Samos"2007

www.virtualexplorer.com.au/article/2007/180/excursions -on-samow/geomorphology.html

Το άρθρο αναφέρεται σε τρεις μεγάλους σεισμούς που έγιναν στη Σάμο το 200π.Χ, το 47μ.Χ και το 1751μ.Χ. Παραπέμπει δε σε μελέτη έγκυρων επιστημόνων που συμπέραναν οτι υπάρχει συσχέτιση σε γεωλογικά φαινόμενα που παρατηρήθηκαν στη Σάμο με άλλο σεισμό τού 1476. (Stiros, Laborel, Etal "Seismic coastal uplift in a region of subsidences holocene raised shorlaines of Samos island, Aegean sea, Greece" 2000).

11 - Δημήτρης Δημητρόπουλος ¨Τα νησιά τού Αιγαίου τήν εποχή τής μετάβασης από την λατινική στην οθωμανική κυριαρχία, 15ος-17ος αιώνας.
12 - Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699
13 - Ευαγγελίας Μπαλτά “Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 199

14 - Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677
15 - Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
16 - Επ Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ.4ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881
17 - Κώστα Τσάκου- Συμβολή στήν μνημειογραφία τής Σάμου- "Παλαιοχριστιανικά μνημεία τής Σάμου- Β' Μνημεία τής βόρειας ακτής" -Σαμιακή Επιθεώρηση 1988- τόμος Θ'-τεύχος 35
18 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967- Σιγγίλιο 1738 Νεοφύτου 

19 - Αριστείδης Γ .Θεοδωρόπουλος "Η ΑΓΙΑ ΜΑΤΡΩΝΑ Η ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑ Η ασκητικώς διαλάμψασα θαυματουργός αγία της Χίου 

20 - Χαράλαμπος Θ. Mπούρας, “Ιστορία τής Αρχιτεκτονικής” Τ.2ος “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τήν Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”, Εκδόσεις “Μέλισσα” Αθήνα 1994 

21 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967- Σιγγίλιο 1738 Νεοφύτου

22 - Μ. Γ. Βαρβούνης  Σαμιακές Μελέτες Τ.3^ος , σελ. 390  (1997-1998)- Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου»- Αθήνα 1999

* Σχέδιο Μονής Βροντιανής κατά το 1730 από το Barskij (Πηγή: "Τόπος και Εικόνα" Αθήνα 1979,

Τ.Α΄ 18ος αιώνας) Αναδημοσίευση: "Εκκλησίες και Μοναστήρια τής Σάμου" Κ.Σπ.Παπαϊωάννου, εκδόσεις Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου").

** Σύντομη απόδοση από το αγγλικό απόσπασμα στο έργο τού Ι. Γεωργειρήνη που αφορά στήν περιγραφή του για την παρασκευή τής φυτικής πίσσας: "Παίρνουν το βασικό κορμό των κωνοφόρων κυρίως δέντρων, τον καθαρίζουν από τα σκληρά του μέρη κρατώντας τα τμήματα που ονομάζουν "δαδί". Αυτά τα βάζουν σε καμίνι με τη φωτιά στο επάνω μέρος και από οπή που υπάρχει στο κάτω μέρος τού καμινιού, συγκεντρώνουν το ρετσίνι. Κατόπιν βάζουν φωτιά και το ανακατεύουν μέχρι να πήξει. Αφού σβήσει η φωτιά, προσθέτουν "κιμωλία" και χύνουν το παχύρρευστο υγρό σε καλούπια στη γη σε σχήμα ράβδων, ώστε να διευκολύνεται στη συνέχεια η μεταφορά τής φυτικής πίσσας".