Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΟΣΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΤΗΣ ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑΣ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΒΟΥΡΛΙΩΤΩΝ ΣΑΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ

ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ- ΜΕΛΕΤΗ- ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1997 

 Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ 

 

Ο Κάμπος τού Παλαιοχωρίου από τον Προφήτη Ηλία- Αριστερά διακρίνεται η Οσία Ματρώνα/ Φωτ. Ν.Χατζηϊακώβου

 

Στην βόρεια Σάμο, στους κατάφυτους και καλλιεργημένους πρόποδες τού βουνού τής Αμπέλου (Καρβούνης), βορειοδυτικά τού χωριού "Βουρλιώτες" και σε παραθαλάσσια θέση εκτείνεται ο Κάμπος από τον λόφο τού Προφήτη Ηλία μέχρι τον οικισμό τού  Αγίου Κωνσταντίνου.  Η ευρύτερη περιφέρεια αποτελεί μια ξεχωριστή ενότητα που σχετίζεται με το Παλαιοχώρι και την τοποθεσία "Πινακάς" (παλαιοί οικισμοί εγκατάστασης αποίκων στα μέσα τού 16ου αιώνα), καθώς και με Κάστρα τών παλαιοχριστιανικών και μεσοβυζαντινών χρόνων: το Κάστρο τού Προφήτη Ηλία (Σουβάλα - Σβάλα, ανατολικά τού Κάμπου) τής ιδίας περιόδου που κατοικήθηκε από το βυζαντινό πληθυσμό τού Κάμπου, ο οχυρωμένος οικισμός τού Λαζάρου (στα νότια των Βουρλιωτών και τού Κάμπου) που  κατοικήθηκε κατά τις αραβικές επιδρομές από τούς κατοίκους τής αρχαίας πόλης τής Σάμου  (από το α΄μισό ως τα τέλη τού 7ου),  και  αυτός τής Λουλούδας (νοτιοανατολικά τού Κάμπου και ανατολικά τού Λαζάρου) που κατοικήθηκε  (από τον 7ο αιώνα και κατά την διάρκεια των Μεσοβυζαντινών χρόνων) πιθανότατα από τούς κατοίκους τού Κοκκαρίου.

Η περιφέρεια σχετίζεται επίσης με το Παλιομονάστηρο, βορείως τού Λαζάρου και νοτίως τής Μονής Βροντά. Κατά τον Ιω. Σιδηροκάστρου ογκόλιθοι έπεσαν από το βουνό σε άγνωστη εποχή προ τής ερημώσεως τής Σάμου (προ τού 1476) καταστρέφοντας τα κελλιά. "Φοβηθέντες οι τότε μοναχοί θα εγκατέλειψαν τήν παλαιάν αυτήν μονήν και κατέφυγον εις άλλα ασφαλή μέρη". (1) Κατά τον αρχαιολόγο Κ.Τσάκο καταστράφηκε πιθανώς  κατά τις αραβικές επιδρομές από πυρκαγιά. (2)

Πολύ κοντά στο Παλιομονάστηρο ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα επί Οθωμανικής κυριαρχίας η Μονή τής Βροντιανής "επί ερειπίων αρχαίας Μονής αφιερωμένης στο Γεννέθλιο τής Θεοτόκου, που ανηγέρθη προ τής ερημώσεως". (3)

Ο Κάμπος με "αρχαίο και μεταγενέστερο βυζαντινό οικισμό", ίχνη τού οποίου αναφέρει ο Κρητικίδης τον 19ο αιώνα, εκτεινόταν  και δυτικότερα από τον γνωστό  οικισμό τού Παλαιοχωρίου.(4)
Σήμερα  σώζονται ακόμα ερείπια βυζαντινού ναού με  μέλη αρχαίας ύλης. Πρόκειται  για τον αρχαίο  ναό τής Αγίας Αναστασίας που αναφέρει ο Ιω. Σιδηροκάστρου όπου εντόπισε  ίχνη δεξαμενών καθώς και χριστιανικών τάφων; (5)
(Περισσότερα στοιχεία για την περιοχή θα βρείτε στο παρόν blog: "O "KAΜΠΟΣ" ΒΟΥΡΛΙΩΤΩΝ  ΣΑΜΟΥ - ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ  KΑΣΤΡΟ  ΣΟΥΒΑΛΑ  ΚΑΙ  ΤΑ  ΜΝΗΜΕΙΑ  ΑΓ. ΜΑΤΡΩΝΑ - ΑΓ. ΠΕΛΑΓΙΑ - ΙΩ. ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΠΙΝΑΚΑ")

                                             Η ΟΣΙΑ ΜΑΤΡΩΝΑ Η ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑ

 

Η Οσία Ματρώνα και η Δυτική όψη τού ναού-Φωτ.1997

Νότια τού Παλαιοχωρίου και στο υψηλότερο σημείο τού οικισμού ο ναός τής Οσίας Ματρώνας τού 17ου, ίσως, αιώνα, "αντικρίζει" από περίοπτη θέση τον Κάμπο και το Κάστρο τού Αϊ-Λιά. Ο αγροτικός δρόμος που οδηγεί στο παλιό Μετόχι διασχίζει τον οικισμό και περιβάλλει το ύψωμα από βορειοανατολικά. Η πρόσβαση στον ναό γίνεται από την νοτιοανατολική πλευρά μέσα από τούς αγρούς. Μονοπάτι επίσης τον συνδέει και με την πηγή Πνακά. Ανήκε στη Μονή τής Παναγίας Βροντιανής. Αναφέρεται σε Συγίλλιο τού Πατριάρχη Κυρίλλου τού 1745 που επικυρώνει άλλο προηγούμενο, συμπληρώνοντας τον κατάλογο των Μετοχίων κι εκκλησιδίων με νέα αφιερωμένα στην Μονή. Μνημονεύεται μάλιστα ως Μετόχι τής Μονής(6). Προσθέτουμε (την 12/6/2022) ένα νέο στοιχείο από τον ΚΩΔΙΚΑ ΑΡ. 90 ΤΗΣ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΑΜΟΥ τού 1741, με τα τότε σύνορα τού Μετοχίου: "Σημειώνομεν και τα μετόχια, την αγίαν Ματρώνα (19) με την τοποθεσία. (Σύν)ορον ρεύμα, σύνορον Καραγιάννη, σύνορον Δημήτρη Σταμούλου, (σύνορον) Κοντόρευμα"(7) 

 

 

Τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας έφεραν στη Σάμο οι Χιώτες οικιστές κατά την επανοίκηση τού νησιού από τούς Οθωμανούς περί το 1550-1560 μ.Χ.. Προς τιμήν της έκτισαν ναϋδρια  στις θέσεις που εγκαταστάθηκαν (Νέο Καρλόβασι, Βαθύ, Μυτιληνοί, Κουμέϊκα, Παλαιοχώρι κ.α.) ή αφιέρωσαν τη μία από τις δύο ή τρεις υποστάσεις ναών στην  Οσία ( Προφ. Ηλίας Μαραθοκάμπου, Αγ.Δημήτριος Υδρούσσας, Αγ.Αννα Χώρας,  Παλαιό Καρλόβασι κ.α.) και εναπόθεσαν εκεί τις εικόνες που έφεραν μαζί τους από τη Χίο. Αλλά και οι Ικάριοι, που κατέφυγαν στη Χίο στα χρόνια τής Γενουατικής κατάκτησης, επιστρέφοντας στο νησί τους καθιέρωσαν τη λατρεία τής Οσίας Ματρώνας και ανήγειραν ναούς στα χωριά Περδίκι, Οξέ, Μάραθο, Δάφνη και Βρακάδες.(8). Στα μέσα δε τού 16ου αιώνα Ικαριώτες μετοίκησαν στη Σάμο.

Η Οσία (matronae=δέσποινα) πέθανε στη Χίο περί το 1463 μ.Χ.. Οι Χίοι την αποκαλούν "Κυρά"  (ως Ηγουμένη που διετέλεσε σε Μονή τής Χίου) ή "Αγία Κιουρά", οι  δε Σάμιοι "Κυρά".

 

Ο πρώτος εποικισμός τού Κάμπου έγινε πιθανότατα περί το 1402 μ.Χ. (επί Γενουατών στη Σάμο) από κατοίκους των "Βουρλών" τής Μικράς Ασίας μετά την ήττα των Οθωμανών από τα στρατεύματα τού Ταμερλάνου, οπότε κατέφυγαν στη Σάμο Χριστιανοί και Οθωμανοί.  Κατά τον δεύτερο εποικισμό τής περιοχής (στα μέσα τού 16ου αιώνα) εγκαταστάθηκε βασικά χιώτικος πληθυσμός χριστιανών (προερχόμενος και πάλι από τα Βουρλά) που είχε εξαναγκαστεί από τούς Οθωμανούς (μετά την κατάκτηση τής Χίου το 1566) σε υποχρεωτική μετανάστευση στα Βουρλά (surgun). Αργότερα, από τον φόβο των πειρατών και των διενέξεων στο Αιγαίο διαφόρων ανταγωνιστικών δυνάμεων πολλοί εγκατέλειψαν τον Κάμπο και ίδρυσαν τον ορεινό οικισμό "Βουρλιώτες" (σε υψόμετρο 320μ. περίπου) κοντά στο εγκαταλελειμμένο Κάστρο τού Λαζάρου. Αυτό συνέβη κατά τον Ιωσήφ Γεωργειρήνη περί το 1666, κατά τον Τουρνεφόρ το 1702. Νέα στοιχεία όμως τοποθετούν την ίδρυση τού χωριού στα 1599 ή στα 1602.

  

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ  ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ  ΤΟΥ  ΝΑΟΥ 

 

Ανήκει στον τύπο τού τρίκογχου τρουλαίου ναού τής βυζαντινής εκκλησιαστικής παράδοσης (εσωτερικών  διαστάσεων 3,25 Χ 7,23μ. και ύψους στους θόλους 3,95μ.), πού γίνεται όλο και πιο σπάνιος κατά την πρώτη περίοδο τής τουρκοκρατίας (15ος/16ος/αρχές 17ου).  Είναι εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένος.

 

Νότια όψη-Φ.1997

Ανατολική  όψη- Φ.1997

Είναι κτισμένος από στοιχειωδώς  λαξευμένη λιθοδομή ανεπίχριστη. Κατά διαστήματα γίνεται χρήση πλίνθων σε κάθετες σειρές ή και οριζόντιες με τυχαίο λίγο-πολύ σχεδιασμό. Υπάρχουν όμως και τμήματα των τοίχων με καλά διαμορφωμένες ισόπαχες ζώνες. Μερικοί μαρμάρινοι λίθοι (spolia) έχουν διάσπαρτα τοποθετηθεί στους τοίχους και κυρίως σαν "αγκωνάρια". Το  ύψος  των τοίχων διασπάται σε δύο  ζώνες λιθοδομής (στο ύψος των γενέσεων των θόλων), από τις οποίες η κατώτερη  έχει μεγαλύτερο πάχος και προεξέχει. Το  σύνολο τού  ναού περιβάλλεται  από προεξέχουσα  κρηπίδα ύψους 0,75μ.

Ο τρούλος τού ναού ύψους 2,20μ. περίπου, εξωτερικά οκταγωνικός, στηρίζεται στα τόξα μετώπου των θόλων (επί λοφίων) με τέσσερα τυφλά τόξα στις έδρες του. Φέρει σταυρωτά ξύλινους ελκυστήρες.

Η κόγχη τού ιερού εξωτερικά είναι ημιεξαγωνικής κάτοψης (τρίεδρη) και πεταλόμορφου σχήματος στην εσωτερική μετωπική της όψη με άνοιγμα 1,95μ. και ύψος 3,25μ. ΄Έχει κεντρική φωτοθυρίδα τύπου "πολεμίστρας", διευρυνόμενης εσωτερικά, με ελαφρώς οξυκόρυφο τόξο και τύμπανο με ζωγραφική παράσταση. Εξωτερικά το τόξο είναι έντονα οξυκόρυφο.
Στο μέσον κάθε μιας των πλευρικών κογχών (ανοίγματος 3,08μ. και βάθους 1,33μ.) υπάρχει από ένα παράθυρο που φέρει ανακουφιστικό τόξο. Οι θόλοι στις γενέσεις τους πατούν σε οριζόντια επίστεψη, έτσι ώστε να δημιουργείται η εντύπωση "εμφανών" πεσσών.
Η πόρτα τού ναού είναι χαμηλή (1,75μ.). Πάνω από το υπέρθυρο υπάρχει ανακουφιστικό πλίνθινο τόξο σε κόγχη και  σφραγισμένη φωτοθυρίδα ψηλότερα.  Με ημικυκλικά λίθινα τόξα πλαισιώνονται τα τυφλά ανακουφιστικά τόξα που κοσμούν εξωτερικά το πάνω μέρος των παραθύρων των πλευρικών κογχών. Οδοντωτός λίθινος διάκοσμος περιβάλλει τον ναό στο ύψος των στεγών  και στον τρούλο.

 

Φωτοθυρίδα στο Ιερό

Η είσοδος & το  θύρωμα

Το παράθυρο στην κόγχη

 

Λευκό μαρμάρινο  πεταλόσχημο θύρωμα κοσμεί την πόρτα, με σταυρό στο κέντρο, καθώς και μαρμάρινος κοσμήτης. Ορθογώνιες κορνίζες λευκού μαρμάρου ενσωματώθηκαν γύρω από τα παράθυρα των πλευρικών κογχών τού ναού. O ναός  καλύπτονταν πιθανότατα από σχιστόπλακες, όπως άλλωστε και η γειτονική Αγία Πελαγία με την οποία έχει αρκετές ομοιότητες. Σήμερα καλύπτεται από τσιμέντα.

 

Η Πρόθεση

Κοσμήτης στο υπέρθυρο τής πόρτας

Το Ιερό

  

 

Τα διάφορα στοιχεία τού ναού, ήτοι:

 

η αργολιθοδομή με ακατέργαστες πέτρες, όπου παρεμβάλλονται και πλίνθοι σε τυχαίες θέσεις, ενίοτε και σε σειρές, 

η "διάσπαση" εξωτερικά των λιθοδομών,

το εμφανές πλίνθινο τόξο στο υπέρθυρο τής πόρτας,
τα ανακουφιστικά τόξα στα υπέρθυρα των ανοιγμάτων,
οι ξύλινοι ελκυστήρες στον τρούλο αλλά και η έλλειψη ξυλοδεσιάς στους τοίχους,
το μικρό μέγεθος των παραθύρων με τη μορφή πολεμίστρας,
η χαμηλή πόρτα με ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο, στο τύμπανο τού οποίου μπορούσε να υπάρχει τοιχογραφημένη παράσταση,
ο οδοντωτός λίνθινος διάκοσμος στη στέγη,
η μορφή πολεμίστρας και το έντονα οξυκόρυφο τόξο τής φωτοθυρίδας τού Ιερού, με τύμπανο εσωτερικά και ζωγραφιστή απεικόνιση, 

τα μαρμάρινα θυρώματα και το πεταλόμορφο σχήμα τού θυρώματος τής πόρτας,

οι τοιχογραφίες που καλύπτουν το σύνολο των τοίχων ανιστορήθηκαν το 1779,

 

παραπέμπουν στην ίδρυση τού ναού στα όψιμα χρόνια τής α΄περιόδου τής Τουρκοκρατίας και ίσως στον 17ο αιώνα.  ΄Αλλωστε αναφέρεται με την περιοχή του, όπως προείπαμε, στον Κώδικα 90 τής Ι.Μ.Σάμου τού 1741 ως διαμορφωμένο ήδη Μετόχι, καθώς και σε Συγγίλιο τού 1745 όπου ο Κύριλλος Β΄επικυρώνει το προηγούμενο τού 1694 και συμπληρώνει τον κατάλογο με νέα αφιερωθέντα στην Μ.Βροντά.

΄

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΣΗ  ΤΟΥ  ΝΑΟΥ ΚΑΙ  Η    ΕΠΙΓΡΑΦΗ   ΤΟΥ  ΖΩΓΡΑΦΟΥ  

 

Είναι εξ΄ολοκλήρου τοιχογραφημένος, εκτός των χαμηλών ζωνών σήμερα, που καταστράφηκαν ή ασβεστώθηκαν. Οι παραστάσεις αναπτύσσονται κατά ζώνες και περικλείονται από έντονα περιγράμματα ή από διάκοσμο με φυτικές παραστάσεις.

Χαμηλότερα απεικονίζονται ολόσωμες φιγούρες αγίων, στον δυτικό τοίχο η Δευτέρα Παρουσία, στο θόλο παραστάσεις από τη Δημιουργία σε δύο ζώνες, στο νότιο και βόρειο τοίχο η εκδίωξη από τον παράδεισο και δύο μάλλον ασυνήθιστες παραστάσεις: στην πρώτη ο Αδάμ  σκάβει τη γη ή κόβει ξύλα ενώ η Εύα γνέθει, στη δεύτερη  ο Ιησούς Χριστός απεικονίζεται με γένια και μύστακα. Στον βόρειο επίσης τοίχο "οι παίδες εν τή καμίνω" και η Αποτομή τού Ιω. Προδρόμου με κάθετο ζωγραφικό διάζωμα. Στο ύψος περίπου των γενέσεων των θόλων υπάρχει στενή ζωγραφική ζώνη με φυτικούς διάκοσμους, καθώς και απεικονίσεις Αγίων, μεταξύ των οποίων η Αγία Πελαγία, η Οσία Ματρώνα, οι Τρεις Ιεράρχες κ.α., στην κόγχη δε τού Ιερού η Πλατυτέρα και άλλες απεικονίσεις. Ο ζωγράφος διαθέτει γνώσεις γύρω από τούς κανόνες τής βυζαντινής ζωγραφικής τούς οποίους προσπαθεί να ακολουθήσει.  Η ζωγραφική του είναι λαϊκού ύφους με ιδιαίτερα ευχάριστο αποτέλεσμα στο σύνολό της και λόγω των χρωμάτων που χρησιμοποίησε. Μεγάλη δε προτίμηση ως προς τα φυτικά θέματά του, φαίνεται πως είχε στα κυπαρίσσια, στις κερασιές και στα πλατάνια.

 

Επιγραφή με το όνομά του άφησε ο εικονογράφος στα αριστερά τής κόγχης τού Ιερού. Πρόκειται για τον Γεώργιο Κωνσταντή Περή που μαζί με τον Κωνσταντίνο (γιός του;) ζωγράφισαν τον ενοριακό ναό τής Κοιμήσεως Θεοτόκου των Βουρλιωτών το 1778.  Ο Γεώργιος ζωγράφισε επίσης τη Μονή Βροντά και τον ναϊσκο τής Αποτομής Ιωάννου Προδρόμου στη θέση "Πινακά". Το όνομα Περής  είναι ήδη γνωστό από τα οθωμανικά κατάστιχα κεφαλικού φόρου τού 1632/3 και 1642.(9) Πρόκειται αδιαμφισβήτητα για απόγονο  εκείνης τής οικογένειας Περή.

  

"ΑΝΗΣΤΟΡΗΘΟΙ/Ο/ΑΓΙΟΣ/ΝΑΟΣ
ΒΟΥΛΗΣ/ΚΕ/ΑΡΧΗΣ/ΚΕ/ΣΙΝΔΡΟΜΗΣ
ΗΠΕΡ/ΤΟΝ/ΔΟΥΛΟΝ/ΤΟΥ/ΘΕΟΥ/ΙΓΝΑ
ΤΗΟΥ/ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ/ΕΝ/ΑΓΙΟΙΣ
ΕΙΣ/ΤΟΥΣ/ΧΙΛΙΟΥΣ/ΕΠΤΑΚΟΣΙΑ/ΔΟΜΗΝΤΑ
ΕΝΕΑ/ΕΝ/ΜΗΝΙ/ΟΚΤΟΜΒΡΙΟΥ/19
ΗΠΟ/ΧΙΡΟΣ/ΓΕΟΡΓΙΟΥ/ΚΟΣΤΑΝΤΗ/ΠΕΡΙ"

"ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΑΓΙΟΣ ΝΑΟΣ ΒΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΑΡΧΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΥΠΕΡ ΤΟΝ ΔΟΥΛΟΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΧΙΛΙΟΥΣ ΕΠΤΑΚΟΣΙΑ (ΕΒ)ΔΟΜΗΝΤΑ ΕΝΝΕΑ ΕΝ ΜΗΝΙ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 19 ΥΠΟ ΧΕΙΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΗ ΠΕΡΗ"  (1779)

Η θέση τής επιγραφής

Επισημαίνεται στην επιγραφή ότι ο ναός "ανιστορήθη". Υπήρχαν μήπως προγενέστερες τοιχογραφίες που καταστράφηκαν ή επικαλύφθηκαν και κάτω από κάποιες συνθήκες; Μπορεί η "ανιστόρηση" να σημαίνει στην προκειμένη περίπτωση την αποκατάσταση  των φθαρμένων τοιχογραφιών; Έχουμε την εντύπωση ότι υπάρχουν διαφορές στην τεχνοτροπία τής απεικόνισης κάποιων μορφών καθώς και στα χρώματα που επιλέχθηκαν. Επίσης, αν συγκρίνουμε τη γραφή  τού Περή με τη γραφή των αγιολογικών αποσπασμάτων στις περγαμηνές (που κρατούν στα χέρια τους οι ΄Αγιοι) των τοιχογραφιών, δύσκολα θα βρίσκαμε ομοιότητες.

 

Ο ναός συνεπώς "ανιστορήθη" στα 1779 (ένα χρόνο μετά τον ενοριακό ναό των Βουρλιωτών) "βουλής αρχής και συνδρομής Ιγνατίου εν Αγίοις" (δηλαδή τού αποθανόντος Ιγνατίου). Δεν γνωρίζουμε αν ο Ιγνάτιος ήταν υπεύθυνος για το Μετόχι τής Οσίας Ματρώνας  ή αν είχε κάποια σχέση "Αρχής" με την Μονή Βροντά. Πάντως δεν αναφέρεται μεταξύ των Ηγουμένων τής Μονής.  Βέβαια, παρατηρείται ένα κενό 11 χρόνων (μεταξύ Δαμασκηνού που ήταν Ηγούμενος πριν το 1778 και τού Μελετίου το 1789) κατά το οποίο η Μονή αντιμετώπισε έκρυθμες καταστάσεις: αντιθέσεις με τούς κατοίκους των Βουρλιωτών για την κυριότητα τού Μετοχίου Ιω.Θεολόγου (απ΄όπου αφαιρέθηκαν διάφορα αντικείμενα και χρειάστηκε η μεσολάβηση τού Οικουμενικού Πατριάρχη Σωφρονίου), διένεξη μεταξύ Μονής και Αρχιεπισκόπου Σάμου  Ακακίου γιά τήν κυριότητα τού προειρημένου Μετοχίου,  καθώς και  η δολοφονία τού  Ακακίου το 1780.

 

ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ

Γιά τον ναό τής Οσίας Ματρώνας τής Χιοπολίτιδας  θα σημειώσουμε ότι είναι άλλο ένα μνημείο τής Σάμου που τουλάχιστον οι τοιχογραφίες του χρήζουν προστασίας και εξειδικευμένης συντήρησης.

 

Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΝΑΓΕΤΑΙ ΣΤΑ 1997

 

Η επιγραφή στην κόγχη τού Ιερού-Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                        ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

1 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967

2 - Κώστα Τσάκου- Συμβολή στήν μνημειογραφία τής Σάμου- "Παλαιοχριστιανικά μνημεία τής Σάμου- Β' Μνημεία τής βόρειας ακτής" -Σαμιακή Επιθεώρηση 1988- τόμος Θ'-τεύχος 35 

3 - Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967

4 - Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869

5- Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967, σ.371

6- Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967- Σιγγίλιο 1738 Νεοφύτου 

7- Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ - ΠΑΝ. ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ "Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΑΡ. 90 ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΑΜΟΥ ΚΑΙ Η ΣΑΜΙΑΚ Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑ" https://www.researchgate.net/publication/341233819_O_KODIKAS_90_TES_MONES_PANAGIAS_BRONTA_SAMOU

8 - Αριστείδης Γ .Θεοδωρόπουλος "Η ΑΓΙΑ ΜΑΤΡΩΝΑ Η ΧΙΟΠΟΛΙΤΙΔΑ -Η ασκητικώς διαλάμψασα θαυματουργός αγία της Χίου" 

9 - Ευαγγελίας Μπαλτά "Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997/1998 -Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999