Σάμος: Βυζαντινά, Μεταβυζαντινά και μνημεία νεοτέρων χρόνων: Νοεμβρίου 2020

ΜΕΛΕΤΗ -ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ -ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ 1996/98/ 2019

ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

Διατηρητέο Μνημείο 1997-Γ΄ Ε.Β.Α Χίου

Φωτ. 1996

Φωτ. 2019

Το εκκλησάκι τής "Ζωοδόχου Πηγής Πεταλούδα" βρίσκεται Β.Α τής "Υδρούσσας" ή "Φούρνων", ανάμεσα σ' αυτήν και τα "Κοντακαίικα", στην Β/Δ Σάμο και είναι ιδιοκτησία τής οικογενείας Βασιλείου. Βρίσκεται στις παρυφές τού όρους "Αμπελος" ή "Καρβούνης" στην τοποθεσία "Πεταλούδα". Το όνομα αυτό, άγνωστο πια στο νησί, "επιβίωνε" στα 1727, και το συναντάμε σε Κατάλογο (Κ. 1004, φ.21ν) τού Αρχείου τής Μ.Ι.Θεολόγου Πάτμου. "...Η Πεταλούδα χρεοστεί γρόσια 10 έχει αμανάτι ένα ζευγάρι σκουλαρίκια και ένα δακτιλίδι: είναι χρόνοι 3".

Το εξωκκλήσι αναγράφεται σε Συγγίλια τού 1776 μ.Χ και τού 1636/37 μ.Χ τού Σιναϊτικου Μετοχίου στη Σάμο τού Αγίου Γεωργίου τού 16ου αιώνα. (1)

Στην ευρύτερη περιφέρεια Υδρούσσας και Κοντακαιίκων υπήρξαν παλαιές κατοικήσεις. Σώζεται στην θέση "Κεραμίδα" τμήμα κυκλωπείου τείχους, όπως επίσης και παλιό λατομείο στα Κοντακαίικα.

Η "Πεταλούδα" λίγο απέχει από τον οχυρωματικό οικισμό "Καστροβούνι" τού 13ου αιώνα, που χτίστηκε και κατοικήθηκε από κατοίκους των Καρλοβασίων, μέχρι τη λεγόμενη "ερήμωση" τής Σάμου (1475 μ.Χ). Η παράδοση (ζωντανή ακόμα) θέλει τον αγιογράφο-μοναχό, που αγιογραφούσε κατά την διάρκεια τής ημέρας τον ναό τής "Πεταλούδας", να κατοικεί στο Καστροβούνι και να επιστρέφει εκεί το βράδυ για προστασία. Οι τοιχογραφίες προσδιορίζονται στον 16ο μάλλον αιώνα.

Ο ναός τής "Πεταλούδας" περιβάλλεται από αυλή διαφορετικών επιπέδων, λόγω τού επικλινούς εδάφους. Είναι χτισμένος στο χαμηλότερο "πλάτωμα". Είναι μικρός, μονόχωρος, δρομικός και θολωτός ναός εξωτερικών διαστάσεων 4,38μ.Χ6,56μ. και ύψους 3,70μ. (βυζαντινός τύπος μονόκλιτης, θολοσκεπούς βασιλικής). Το ιερό του, ημικυκλικής κάτοψης εσωτερικά, εγκιβωτίζεται εξωτερικά σε ένα μικρό ορθογωνισμένο όγκο.

Υπάρχει παντελής έλλειψη παραθύρων, εκτός τής μικρής φωτοθυρίδας στο ιερό πλάτους 17εκ εξωτερικά και 13εκ. εσωτερικά. Οι τοίχοι έχουν φάρδος 0,62μ.. Εξωτερικά οι λιθοδομές είναι επιχρισμένες και η επικάλυψη τού ναού σήμερα γίνεται με δίρριχτη "στέγη" από λεπτή στρώση τσιμέντου.

Παρατηρούμε ένα "φρουριακού" τύπου έργο μικρής κλίμακας, καθώς ο νότιος τοίχος τού ναού από κατασκευής του χτίστηκε επικλινής, με προεξέχουσα βάση πλάτους 0,57μ. και 0,15μ. στο επάνω στενότερο μέρος που λειτουργεί ως αντηρίδα (συνολικό φάρδος νοτίου τοίχου 0,96μ.).

Ο ναός ενισχύθηκε από κατασκευής του ,επίσης ,στη βόρεια πλευρά με δύο τοίχους (καμπυλωμένες αντηρίδες) διαστάσεων 1,33μ.Χ0,88μ. και 1,09μ.Χ0,88μ. και ύψους 1,50μ.. Ανάμεσά τους και δυτικότερα χτίστηκε πέτρινο καθιστικό πλάτους 0,45μ. και ύψους 0,40μ..

Οι ίδιες αντηρίδες υπάρχουν και στη δυτική πλευρά, τής εισόδου στο ναό, διαστάσεων 1,21μ.Χ1,15μ. και ύψους 1,40μ. το Β.Δ, και 1,06μ.Χ1,30μ. και ύψους 1,80μ. το Ν.Δ.

Ενσωματωμένη κόγχη μέσα στη Β.Δ αντηρίδα φέρει μικρό μαρμάρινο κοίλο αγιάσματος, με χαραγμένο το σταυρό, διαστάσεων 0,45μ.Χ0,50μ..

Φωτ. 1998

Φωτ.2019

Εσωτερικά ο ναός έχει διαστάσεις 2,80μ.Χ5,32μ. και ύψος 3,20μ.. Το Ιερό τού ναού σχηματίζεται σχεδόν ημικυκλικό, διαμέτρου 0,88μ. και βάθους 0,55μ.. Αριστερά τού Ιερού βρίσκεται μικρή, ημικυκλικής κάτοψης, τοιχογραφημένη κόγχη (Αποκαθήλωση), πλάτους 0,55μ. και βάθους 0,37μ.. Ακριβώς δίπλα, στο βόρειο τοίχο υπάρχει άλλη τοιχογραφημένη κόγχη πλάτους 0,35μ. και βάθους 0,41μ.. Η Αγία Τράπεζα είναι ενσωματωμένη στο κοίλο τής κόγχης τού ιερού.

Φωτ. 2019

Ο ναός είναι "εκ βάθρων γης" τοιχογραφημένος όπως συνηθίζονταν κατά τα βυζαντινά χρόνια, ενώ κατά τα χρόνια τής τουρκοκρατίας απεικονίζονταν σκηνές από το Μαρτυρολόγιο και τα χρώματα έγιναν σκοτεινότερα. Στην "Πεταλούδα" απεικονίζονται θέματα τής Παλαιάς Διαθήκης, τής ζωής τού Χριστού και των Μαρτυρίων. Στο κάτω μέρος των τοίχων φιλοτεχνήθηκαν ολόσωμες φιγούρες Αγίων, ενώ πάνω από αυτές δημιουργούνται θεματικές ζώνες. Στο κέντρο τού θόλου απεικονίζεται ο Παντοκράτωρ.

Κατά σειρά, η πρώτη ζώνη δεξιά κι αριστερά τού Παντοκράτορα περιέχει τούς Προφήτες τής Παλαιάς Διαθήκης. Η αμέσως κάτω ζώνη περιέχει περιστατικά από τη ζωή τού Χριστού, από τη Γέννηση, τούς Μάγους, τούς Αποστόλους, την Ανάσταση τού Λαζάρου, μέχρι την Ανάσταση τού Κυρίου. Τέλος, η τελευταία ζώνη προς το δάπεδο τού ναού απεικονίζει τούς Αγίους, μεταξύ των οποίων οι Κωνσταντίνος και Ελένη με αυτοκρατορικές ενδυμασίες, ο Θεόδωρος Στρατηλάτης, ο Άγιος Γεώργιος και αριστερά τού χτιστού τέμπλου η Παναγία. Το τέμπλο όταν χτίστηκε μεταγενέστερα, "διέκοψε" την τοιχογραφία καλύπτοντας ένα μέρος αυτής. Στο νότιο τοίχο απεικονίζεται η Αγία Αικατερίνη, ο Αγιος Αντώνιος κ.λ.π .. Είναι εξαιρετικής τέχνης και εκφραστικότητας τοιχογραφίες, τού 16ου μάλλον αιώνα.

Της Ζωοδόχου Πηγής Πεταλούδας η ανακήρυξη ως διατηρητέο μνημείο - κατόπιν πρωτοβουλία μας- πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο 1997 από τη Γ' Ε.Β.Α Χίου. Είναι ιδιαίτερης σημασίας μνημείο, λόγω των τοιχογραφιών του που χρήζουν εξειδικευμένης συντήρησης.

ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 1996/1998