ΜΕΛΕΤΗ -ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ -ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ 1998
ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ
 |
Το εκκλησάκι τού Αγίου Ιωάννη τού Θεολόγου και το κελλί- Φωτ. !998
|
Βρίσκεται στη βορειοδυτική Σάμο, νοτιοδυτικά των Κοσμαδαίων, στα ορεινά τού όρους "Κέρκης", σε δασώδη αθέατη περιοχή και σε υψόμετρο περίπου 650μ. Κοντά του βρίσκεται το Μετόχι τής Ζωοδόχου Πηγής και σε υψόμετρο 580 μ. το σπήλαιο τής Παναγίας τού Κακοπέρατου, στο μεγάλο ομώνυμο φαράγγι. Η περιοχή αυτή συνδέεται μέσω ορεινών διαδρομών με τον δυτικό Κέρκη, με τα ασκηταριά, τις αρχαίες Μονές και τα μικρά μετόχια που υπήρχαν εκεί και αρκετά διασώζονται και σήμερα.
Κατά τον 10ο αιώνα πολλοί μοναχοί και ασκητές κατέφυγαν από τη Μ.Ασία στη Σάμο στην ευρύτερη περιοχή τού όρους "Κέρκης",λόγω των διαφόρων ιστορικών γεγονότων και των καταστροφών που υπέστησαν οι περισσότερες λαύρες όπου διαβιούσαν. Σημειώθηκε τότε άνθηση τού ασκητισμού στη Σάμο, ανασύσταση (στα τέλη μάλλον τού 10ου αιώνα) των αρχαίων Μονών τού Κέρκη (μετά την καταστροφή τους από τούς Σαρακηνούς περί το 889 μ.Χ.). Ο ασκητισμός στη Σάμο συνδέεται με την άφιξη στο νησί τού Οσίου Παύλου τού Λατρηνού από τις Μικρασιατικές σκήτες τού όρους Λάτρος (στην Μίλητο), κατά το β΄μισό τού 10ου αιώνα (1).
Ασκητές διέμεναν στο σπήλαιο τού Κακοπέρατου και κοντά στο ναϋδριο τής Ζωοδόχου Πηγής τού ομώνυμου μετοχίου, καθώς και προς τα βορειοανατολικά κάτω από το αμυντικό βυζαντινό Φρούριο "Καστρί" των Κοσμαδαίων, στο Πατμιακό Μετόχι Αγίας Τριάδος και αλλού στην περιοχή. Ευρήματα, μαρτυρίες και θρύλοι δηλώνουν την έντονη παρουσία ασκητών σ΄ αυτόν τον τόπο.
Ασκητές ζούσαν και στην δασώδη περιοχή τού "Αγίου Ιωάννου τού Κατσικά". Σώζεται εκεί και ένα κελλί, δίπλα ακριβώς στο ναϋδριο. Ο Εμ.Κρητικίδης (στα μέσα περίπου τού 19ου αιώνα) στην "Τοπογραφία", αναφερόμενος στην "Τρύπα τού Πανάρετου" στην ίδια περιοχή, γράφει: "προς ανατολάς δε τής οπής ταύτης εν πευκήεντι δάσει σώζεται ναϊδιον θολοειδές εις τιμήν τού αγίου Ιωάννου τού Θεολόγου κεκοσμημένον έσωθεν δια ζωγραφιών αγίων" (2).
 |
Η επιγραφή σε κεραμική πλάκα στον Άγιο Ιωάννη-Φωτ. 1998
|
Ο ναός από φορητή επιγραφή που υπάρχει μέσα στο χώρο φαίνεται ότι κτίσθηκε το 1760 ή 1768.
Πιστεύουμε πως πρόκειται για τον κυρίως μόνον ναό και όχι και για τον εξωνάρθηκα. Αυτό προκύπτει από την πασιφανή διαφορά στο χτίσιμο των τοίχων, από την μετάβαση από μια ιδιαίτερη τεχνική ως προς τη χρήση των λίθων σε μια αργολιθοδομή πιο αμελή. Ίσως ο εξωνάρθηκας να έγινε μεταγενέστερα από διαφορετικό μάστορα. Άλλωστε αν είχε εξ αρχής σχεδιαστεί, το πιθανότερο θα ήταν να "κλειδωθεί" στους πλάγιους τοίχους τού ναού για καλύτερη ευστάθεια. Να υποθέσουμε τέλος ότι η επιγραφή (παρόλο που αναφέρεται στο τελείωμα τού ναού) αφορούσε την προσθήκη τού εξωνάρθηκα. Την εκδοχή αυτή την αποκλείουμε, γιατί η ποιότητα τής εργασίας δεν μπορεί να ταυτιστεί με το επίπεδο τής τεχνογνωσίας τού Γιώργη Παριανού, όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει από άλλα έργα του ( ο Αργύρης Πετρονώτης εντοπίζει έργα του μέσα στην πενταετία 1760/65. στον Άϊ-Γιάννη στα Καρέϊκα, στην Μονή Μεγάλης Παναγίας και στην Παναγία Μακρινή).
Η επιγραφή έχει διάσταση 0,30Χ23,50μ. Χαράχτηκε πάνω σε κεραμική πλάκα:
"176(8;) ΙΟΥΝΙΟΥ (..) ΕΤΕΛΗΟΘΗ/Ο ΝΑΟΣ/Τ(ΟΥ)/ΑΓΙ(ΟΥ)/ΙΩΑΝΝΗ/ΜΕ/ΕΞΟΔΑ/Τ(ΟΥ)/Τ(ΟΥ) Κ..../ΙΩΑΝΗ/Τ(ΟΥ)ΔΙΑΚΟΥ/Τ(ΟΥ)/ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΓΙΟΡΓΗΣ ΠΑΡΙΑΝΟΣ/ΜΑΣΤΟΡΗΣ ΕΚΤΗΣΕ"
Ο Μανόλης Βουρλιώτης μελετώντας επίσης την επιγραφή προσδιορίζει την χρονολογία στα 176(0) ΙΟΥΝΙΟΥ 30 και διαβάζει το κατ΄ εμάς δυσανάγνωστο "(ΤΟΥ) ΠΑΠΑ-(ΙΩΑΝΗ)":
"1760 ΙΟΥΝΙΟΥ 30 ΕΤΕΛΗΟΘΗ Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΜΕ ΕΞΟΔΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑ-ΙΩΑΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΚΟΥ ΤΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΓΙΟΡΓΗΣ ΠΑΡΙΑΝΟΣ ΜΑΣΤΟΡΗΣ ΕΚΤΥΣΕ"
Οι κεραμικές εικόνες- Φωτ.1998
Το 1998, που αποτυπώσαμε το ασκηταριό τού "Κατσικά", συγκεντρώσαμε αρκετές κεραμικές εικόνες διασκορπισμένες ολόγυρα στο δάσος και τις εναποθέσαμε στο Ιερό τού ναού, ενημερώνοντας σύμφωνα με την τακτική μας την αρμόδιο Φύλακα (τότε) στη Σάμο τής Εφορείας Βυζαντινών Μνημείων Χίου. Στις εικόνες φαίνονταν εγχάρακτες μορφές Αγίων και μάλιστα τής Θεοτόκου. Αναφέρουμε επίσης ότι στο ανατολικό (τουλάχιστον) τοίχωμα πολύ μικρής θυρίδας (0,24μ.) στον νότιο τοίχο τού Ιερού, δίπλα στο παράθυρο, έχει εντοιχιστεί κεραμική πλάκα.
 |
Η κεραμική πλάκα στη θυρίδα
|
 |
Κεραμικές εικόνες στο Ιερό - Φωτ.1998
|
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Ο ναός είναι μονόχωρος δρομικός και θολοσκεπής με εξωνάρθηκα. Καλύπτονταν από σχιστόπλακες. Το 1998 είχε ήδη αποκαλυφθεί και επιστρωθεί με τσιμέντο. Η κόγχη τού Ιερού, προεξέχουσα και μικρή, προσεγγίζει αρκετά το ημικύκλιο. Μέχρι το μισό σχεδόν τού ύψους τού Ιερού εσωτερικά ο τοίχος είναι φαρδύτερος.
 |
| Αποτύπωση Ι.Π.Παραφέστα 1998 |
Οι εσωτερικές διαστάσεις τού ορθογωνίου τού κυρίως ναού είναι 2,97Χ6,29μ., οι εξωτερικές δε διαστάσεις του (με πάχος τοίχων 0,66μ.) είναι 4,29Χ7,61μ.. Οι εξωτερικές διαστάσεις τού εξωνάρθηκα είναι 2,68Χ3,28μ.. Ο κυρίως ναός επιστεγάζεται με ημικυλινδρικό θόλο ενώ ο εξωνάρθηκας με ελαφρώς οξυκόρυφο. Η ημικυκλική κόγχη τού Ιερού έχει άνοιγμα 0,99μ. και ύψος 1,48μ.. Αριστερά η αψιδωτή Πρόθεση έχει πλάτος 0,55μ., βάθος 0,37μ. και ύψος 0,87μ., δίπλα δε σε αυτήν άλλη κόγχη ιδίων διαστάσεων. Δεξιά τού Ιερού βρίσκεται η κόγχη τού Διακονικού ιδίων επίσης διαστάσεων. Η γένεση των τόξων των κογχών βρίσκεται σε ύψος 0,55μ. τού δε Ιερού στο 0,43μ.. Το Ιερό δεν έχει φωτοθυρίδα και η Αγία Τράπεζα είναι κτιστή, μέσα στην κόγχη.
Το εκκλησάκι φωτίζεται από τρία τοξωτά παράθυρα ελαφρώς πεταλόσχημα και δύο μικρές φωτοθυρίδες, μία πάνω από την είσοδο και μία υψηλά στο θόλο, πάνω από το Ιερό.. Το παράθυρο τού νοτίου τοίχου βρίσκεται στο κέντρο τού κτίσματος και έχει πλάτος 1,06μ., ύψος 0,89μ., ποδιά 1,03μ., ενώ η γένεση τού τόξου του βρίσκεται στο 0,51μ.. Το παράθυρο τού βορείου τοίχου είναι ιδίου πλάτους. Έχει ύψος 0,96μ.και ποδιά παραθύρου 0,77μ.. Τέλος, στο νότιο τοίχο μέσα στο χώρο τού Ιερού υπάρχει το τρίτο μικρότερο παράθυρο πλάτους 0,49μ., ύψους 0,74μ., με ποδιά 1,01μ. και σημείο γένεσης τού τόξου στο 0,50μ..
Δυτική, νότια και ανατολική όψη τού εκκλησιδίου - Φωτ. 1998
Η είσοδος τού ναού βρίσκεται στα δυτικά, μέσα από τον εξωνάρθηκα. Είναι τοξωτή, σε σχήμα πεταλοειδές (εσωτερικά και εξωτερικά) κι έχει πλάτος 1,27μ., ύψος στο κλειδί τού θόλου 2,39μ. και σημείο γένεσης τού τόξου στο 0,85μ..Ένας πέτρινος κοσμήτης από μικρές ισόπαχες πέτρες περιτρέχει το τόξο τής εισόδου. Κοσμήτης, επίσης, περιτρέχει στο εσωτερικό τού ναού τις τοιχοποιίες πάνω από τα παράθυρα, σε ύψος 2,21μ. από το δάπεδο. Το τέμπλο είναι κτιστό (0,22μ.).
Ο εξωνάρθηκας έχει δίρριχτη επικάλυψη από σχιστόπλακες. Στον χώρο αυτό μπαίνουμε από μεγάλο τοξωτό, ελαφρώς οξυκόρυφο και πεταλοειδούς σχήματος άνοιγμα, με δύο μικρούς διακοσμητικούς κοσμήτες στις γενέσεις τού τόξου. To πλάτος τού ανοίγματος είναι 1,58μ.. Οι μικρότερες πλευρές τού εξωνάρθηκα είναι κτιστές. Στον νότιο τοίχο υπάρχει μικρό άνοιγμα εν είδει παραθύρου-πολεμίστρας πλάτους 0,38μ. εσωτερικά και 0,30μ. εξωτερικά, ύψους δε 0,33μ..
Ο Κρητικίδης, αναφερόμενος στο εκκλησάκι, το περιγράφει "κεκοσμημένον έσωθεν δια ζωγραφιών αγίων". Αυτό μάλλον σημαίνει ότι το ναϋδριο ήταν τοιχογραφημένο και ίσως να είναι ακόμα, κάτω από τις στρώσεις τού ασβέστη.
 |
O Aρχων Μιχαήλ στο τέμπλο
|
Τέλος, στην Ωραία Πύλη υπήρχε εικονογράφηση τού Άρχοντα Μιχαήλ (στα τέλη τού 19ου) από τον καλλιτέχνη Νικόλαο Γεωργίου Ζωγράφου, έργα τού οποίου συναντήσαμε σε διάφορους άλλους ναούς τής βορειοδυτικής κυρίως Σάμου. Φαίνεται πως έδρασε από τα μέσα (τουλάχιστον) τού 19ου αιώνα και μέχρι τις
αρχές μάλλον τού 20ου αιώνα (δράση επέδειξε και ο γιος του
Γεώργιος Νικολάου Ζωγράφου. που ασκούσε την ίδια τέχνη με τον πατέρα του)(3). Στην περιοχή ζωγράφισε το 1889 εικόνα τού τέμπλου τής Παναγίας τού Κακοπέρατου και νωρίτερα, το 1885, την εικόνα τής Αγίας Τριάδος στο ομώνυμο Πατμιακό Μετόχι Καστανέας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 |
Παρόμοιο έργο τού Ν.Ζωγράφου
|
(1)
Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ-"ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΚΡΥΝΗΣ Ή ΘΑΥΜΑΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΣΑΜΟΥ" - parafestareseatch.blogspot.gr
(2) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 (σελ.112)
(3) Ι.Π.Παραφέστα "Οικογένεια αγιογράφων Νικολάου Γεωργίου Ζωγράφου-Σύντομη μνεία” "parafestaresearch.blogspot.gr
ΕΙΚΟΝΕΣ: 1998 - Ιωάννα Π.Παραφέστα
