ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ ΣΤΟN "ΚΕΔΡΟ" ("ΚΕΝΤΡΟ") ΣΑΜΟΥ- β΄μισό 5ου αιώνα

 

ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ-ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ - 2022

 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ  ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ  ΣΤΟN "ΚΕΔΡΟ" ("ΚΕΝΤΡΟ") ΣΑΜΟΥ- β΄μισό 5ου αιώνα

"Επιγραφή ουδεμία προς το παρόν ευρέθη. Δεν αποκλείεται όμως δια βαθυτέρων και ευρυτέρων ερευνών να εξαχθώσι και άλλα διάφορα αντικείμενα καί επιγραφή τις". 

                                                                                                                    Εμμ.Βαμβουδάκης  1932

Η περιοχή τού Κέδρου- Στη δεξιά "γλώσσα" τού μικρού κόλπου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος-  Στον μικρό παράδρομο, πριν το οίκημα  στο ύψωμα, μόλις διακρίνεται το παρεκκλήσι τής  Αγίας  Παρασκευής, κτισμένο στη θέση τής παλαιοχριστιανικής βασιλικής τού β΄μισού τού 5ου αιώνα.

Η τοποθεσία "Κέντρο" (γνωστή ως "Κέδρος" λόγω των αρκεύθων , λέγεται, που υπήρχαν σε αφθονία) βρίσκεται στις βόρειες ακτές τού νησιού, σε απόσταση έξη περίπου χιλιομέτρων από την Πρωτεύουσα, μετά το Μαλαγάρι, δίπλα στη Φλώκα και πριν τον οικισμό "Κοκκάρι". Ήταν μια καθαρά αγροτική περιφέρεια.  

Εκεί διακρίνονταν ακόμα και στις αρχές τού 20ου αιώνα ανάμεσα σε θάμνους, τοίχοι ερειπίων και αψιδωτό Ιερό εκκλησίας. Περί το 1887, σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συγκέντρωσε εκ των υστέρων ο Εμμ. Βαμβουδάκης (1884-1959), γεωργοί που είχαν εκεί "καλύβια" (αγροτικά, θερινά καταλύματα) επιχείρησαν μια εκσκαφή στο σημείο εκείνο, με σκοπό να κτίσουν ένα εκκλησάκι. Τότε αποκαλύφθηκε ένα μικρό, σταυροειδούς σχήματος χριστιανικό βαπτιστήριο. Οι εργασίες όμως ματαιώθηκαν και ο τόπος εκείνος καλύφθηκε εκ νέου από θάμνους μέχρι το 1931. Τότε οι σκαπτικές εργασίες, που επαναλήφθηκαν στον  χώρο για την ανέγερση εκκλησιδίου, έφεραν στο φως περισσότερα τού ενός κτίσματα, διάφορα μαρμάρινα  μέλη, κεραμικά αντικείμενα και τάφους. Ωστόσο, κατά την τοποθέτηση τού θεμελίου λίθου (11 Οκτωβρίου 1931)  προτιμήθηκε τελικά ένας άλλος παρακείμενος χώρος, όπου κατά την εκσκαφή του βρέθηκαν λείψανα παλαιοχριστιανικού ναού. Φαίνεται μάλιστα, σύμφωνα με τον Εμμ. Βαμβουδάκη, ότι τα σκαπτικά έργα τού 1931 ανέδειξαν την ύπαρξη και δύο μικρότερων ναών που είχαν διαδοχικά κτιστεί, ο ένας μικρότερος από τον προηγούμενο, πάνω στον μεγαλύτερο παλαιοχριστιανικό ναό. 

(2) Παρεκκλήσι Αγίας Παρασκευής

(1) Φ.1931/2- Ο μικρός κόλπος τού Κέδρου- Αριστερά στο ύψωμα το παρεκκλήσι.

 

 

 

 

 

 

  

 

Εκεί τελικά κτίστηκε το τέταρτο κατά σειρά εκκλησάκι τού 1931 και αφιερώθηκε στην Οσιομάρτυρα Παρασκευή (140μ.Χ.). Τα παλαιοχριστιανικά ευρήματα καταστράφηκαν τότε, όπως κι άλλα επίσης παρακείμενα (το αποδυτήριον ή κατηχουμενείον), στην προσπάθεια να διανοιχθεί η αυλή τού ναϋδρίου.  Λιγοστά μαρμάρινα μέλη εντοιχίστηκαν τότε μέσα στον νεόδμητο ναό, καθώς και οι πλάκες επίστρωσης τού δαπέδου  τού βαπτιστηρίου που είχαν ήδη αποξιλωθεί και χρησιμοποιηθεί παλαιότερα, για την επίστρωση τού δαπέδου μιας πυργοειδούς κατασκευής τού 1871, στα ανατολικά τού ναού. Το 1931  αποσπάστηκαν και πάλι  και τοποθετήθηκαν στα γείσα τού ναού τής Αγίας Παρασκευής. Σήμερα ωστόσο (2022) δεν σώζονται ούτε εκεί, αφού το τσιμεντένιο σενάζι αντικατέστησε τα παλαιά αυτά στοιχεία  κατά την τελευταία επισκευή τού ναϊσκου. Άλλα τέλος ευρήματα αφαιρέθηκαν από "επιτήδειους" και εξαφανίστηκαν. Σήμερα σώζονται ελάχιστα μόνον ίχνη: τής σταυρόσχημης κολυμβήθρας τού Βαπτιστηρίου  και κάποιοι λίθοι των τοιχοποιών αυτού τού κτίσματος.

 Ό,τι απέμεινε σήμερα, από την σταυρόσχημη κολυμβήθρα τού Βαπτιστηρίου

 

Την αποκάλυψη τού συγκροτήματος στα 1931, παρακολούθησε, μελέτησε και μας περιέγραψε ο Εμμ. Βαμβουδάκης (1884-1959)(1). Συνέλεξε επίσης πληροφορίες από εργάτες που γνώριζαν για τις πρώτες σκαπτικές εργασίες τού 1887 ή  συμμετείχαν σε αυτές. Αναφέρει ο ίδιος:"Δυστυχώς η άλλως θερμόζηλος σκαπάνη τού αφελούς ιδιώτου μέγιστον μέρος τού πολυτίμου ερειπιώνος τέλεον εξηφάνισεν, όπερ σωζόμενον θα απετέλει αυτόχρημα χριστιανικόν μουσείον από απόψεως αρχιτεκτονικής αρτιότητος και αυτοτελείας τού συγκροτήματος". Δημοσίευσε  την πολύτιμη μελέτη του για τα παλαιοχριστιανικά ευρήματα τού Κέδρου το 1932, διασώζοντας έτσι την ιστορική μνήμη τού αρχαιολογικού αυτού χώρου, η οποία μελέτη είναι για εμάς πηγή άντλησης στοιχείων(2). Επιγραφή δεν βρέθηκε ως τώρα, γράφει ο ίδιος, αλλά δεν αποκλείεται, διενεργώντας ευρύτερη και βαθύτερη έρευνα, να βρεθούν κι άλλα αντικείμενα και κάποια επιγραφή.

 

(3α) Το βάπτισμα στην παλαιοχριστιανική τέχνη.

 

Δεν πρόκειται λοιπόν μόνον για μια εκκλησία αλλά και για ένα θρησκευτικό συγκρότημα με βοηθητικά κτίσματα, απαραίτητων για την λατρευτική και κοινωνική ζωή τής Εκκλησίας την εποχή εκείνη. Ανάλογη κτιριακή οργάνωση παρουσιάζει και το συγκρότημα που ιδρύθηκε στο χώρο των ρωμαϊκών Θερμών, νοτιοδυτικά τής αρχαίας πόλης τής Σάμου στο β΄μισό 5ου αιώνα.  Αποτελούνταν από τρίκλιτη βασιλική, βαπτιστήριο, αίθριο και πολλά άλλα προσκτίσματα. Πέραν από τις εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης λαδιού και κρασιού υπήρχε  στα πρωτοβυζαντινά χρόνια και μικρός οικισμός. 

 

(3β) Βαπτιστήριο -Πυθαγόρειο

  

 

 

Το παλαιοχριστιανικό θρησκευτικό συγκρότημα τού Κέδρου, τού β΄μισού τού 5ου αιώνα κι αυτό, περιλάμβανε διάφορα κτίσματα: 

1) Ναό τού τύπου τής τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα, 2) Αποδυτήριο ή και κατηχουμενείο, 3) Βαπτιστήριο σε παρεκκλήσι, 4) Στοά (;) μεταξύ βαπτιστηρίου και ναού, 5) Διάδρομο περιτοιχισμένο που οδηγούσε από τη θάλασσα στην είσοδο τού νάρθηκα τής Βασιλικής. 'Αλλα βοηθητικά κτίσματα βρίσκονταν εδώ κι εκεί, νοτιοανατολικά τού όλου συγκροτήματος ήτοι: "βασίλειοι οίκοι" για τη διαμονή τού κλήρου, "ανακαμπτήρια" (ξενώνες) για τη διαμονή των αλλοδαπών κατηχουμένων, των οποίων ο χρόνος δοκιμασίας μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και τρία χρόνια. Βρέθηκαν, τέλος,  πολυπληθείς τάφοι στα νότια τού ναού, άλλοι βρέθηκαν μέσα στο νότιο και κεντρικό κλίτος  καθώς και ένας στην "στοά" βόρεια τού νάρθηκα. ¨Ετσι, συνάγεται από τον μελετητή ότι συνολικά το Βαπτιστήριο τού Κέδρου παρ΄ότι βρίσκονταν "εν αγροπόλει και μάλιστα λίαν αποκέντρω παρουσίαζε πλούτον και αρτιότητα όχι ευκαταφρόνητον από απόψεως κτισμάτων δυναμένων να εξυπηρετήσωσιν όλας τας ανάγκας συστηματικού και τελείου βαπτιστηρίου". 

 

(4) Η βασιλική τού Ηραίου-β΄μισό 5ου αι.

Η ίδρυση τού συγκροτήματος συμβαδίζει χρονικά με άλλα παλαιοχριστιανικά τού Πυθαγορείου που διαθέτουν επίσης βασιλικές και προσκτίσματα. Μια περίπτωση είναι η τρίκλιτη βασιλική τού δεύτερου μισού τού 5ου αι. ,επίσης, στον χώρο όπου βρισκόταν το αρχαίο ιερό του Ηραίου, με νάρθηκα, βαπτιστήριο και διάφορα προσκτίσματα, για την οικοδόμηση τής οποίας έγινε πολύ μεγάλη χρήση αρχαίου υλικού (spolia).

 

(5) Λείψανα τής βασιλικής Hραίου

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

Γύρω από τα θρησκευτικά συγκροτήματα αναπτύσσονταν μικροί οικισμοί, εκτός των τειχών τής αρχαίας πόλης, όπως συνέβη σε όλη την επικράτεια τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ένας τέτοιος υπήρχε γύρω από τη βασιλική τού Μισόκαμπου, ανατολικά τού Πυθαγορείου, τής ίδιας περιόδου. Πιθανότατα και στην περιοχή τού Κέδρου να αναπτύχθηκε κάποιο πόλισμα (αναφορές υπάρχουν από Σάμιους ιστορικούς τού 19ου αιώνα), γεγονός που θα δικαίωνε την ύπαρξη ενός, μάλλον τόσο σημαντικού , θρησκευτικού κέντρου στην περιοχή. Άλλωστε τον 5ο αιώνα, η Σάμος έχει αγροτικές κοινότητες και φαίνεται να ευημερεί από το εμπόριο που διεξάγεται (λάδι, κρασί και κεραμική). Βρέθηκε το νησί πάνω στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους που δημιουργήθηκαν για την μεταφορά των προϊόντων από την Αίγυπτο και την Συρία προς την Πρωτεύουσα, όταν αυτή μετατέθηκε το 324 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Παρατηρείται δε συγκέντρωση κατοίκων στις βόρειες ακτές, σε θέσεις αρχαίων πολισμάτων.

 

(6) Βασιλική Μισόκαμπου-β΄μισό 5ου αι.

Οι σαμιακές πόλεις και οικισμοί ιδρύθηκαν σε παράκτιες θέσεις που διέθεταν παράλληλα μικρούς μεν ,αλλά εύφορους κάμπους για καλλιέργειες.  Η πρόσβαση στη θάλασσα έπαιξε φυσικά πρωτεύοντα ρόλο για εμπορικούς και οικονομικούς λόγους,. Στην ίδρυση και ανάπτυξη διάσπαρτων πολισμάτων  ίσως να συνέβαλε και το γεωφυσικό ανάγλυφο των κυρίαρχων ορεινών όγκων , που "διαιρούν" το νησί σε επιμέρους ενότητες, ενώ καθιστούσαν δύσκολη τότε  την επικοινωνία με την αρχαία πόλη. Προφανώς θα επέδρασαν και πληθυσμιακοί λόγοι. Όσον αφορά στη συγκεκριμένη παράκτια περιοχή που μας ενδιαφέρει, είναι γνωστή η ύπαρξη και άλλων  οικισμών (αρχαίων και παλαιοχριστιανικών): στο Μαλαγάρι, στη Φλώκα, στο Κοκκάρι, στον Κάμπο Βουρλιωτών, στον Άγιο Κωνσταντίνο κ.ά., των οποίων τα αρχαιολογικά ευρήματα  περιέγραψαν στα έργα τους οι Σάμιοι Ιστορικοί Εμμ.Κρητικίδης και Επ. Σταματιάδης κατά τον 19ο αιώνα, μη εξαιρουμένης και της περιοχής τού Κέδρου (δίπλα στη Φλώκα και κοντά στο Μαλαγάρι), γεγονός που  δικαιώνει την ύπαρξη ενός σημαντικού μάλλον θρησκευτικού κέντρου στην περιοχή.

 

Οι βαρβαρικές επιδρομές των Γότθων, Ούνων, Αλανών κ.ά., τις οποίες και η Σάμος υπέστη, οι φοβεροί σεισμοί τού 5ου αιώνα (το 417 μ.Χ. και περί το 447 μ.Χ) που ερήμωσαν πολλές επαρχίες και νησιά των Μικρασιατικών ακτών, καθώς και οι σεισμοί τού 6ου αιώνα που επέφεραν μεγάλη καταστροφή σε πόλεις και αρχαιότητες δεν ανέστειλαν την ευημερία του Αιγαίου που διήρκεσε μέχρι τον 7ο αιώνα. Για τα οικιστικά κέντρα - οικισμούς τής Σάμου, διαπιστώνεται η ακμή τους κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, η παρακμή τους κατά τους "Σκοτεινούς χρόνους" (μέσα 7ου- α΄μισό 9ου αιώνα), η αγροτοποίησή τους, η καταστροφή και εγκατάλειψή τους, η ίδρυση οχυρωμένων πόλεων και φρουρίων.

 

(7) Η τρίκλιτη βασιλική στο Κάστρο-β΄μισό 5ου αι.  

Κατά τον 5ο αιώνα η Σάμος ως γειτνιάζουσα με την Έφεσσο και την Πάτμο (όπου εδίδαξαν ο Απόστολος Παύλος και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης) είχε ήδη εκχριστιανιστεί, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις βασιλικές που έχουν βρεθεί στο νησί, τού 4ου και 5ου αιώνα. Είχε και Επισκόπους: προ τού 390 μ.Χ., αναφέρεται η συμμετοχή Σαμίου Επισκόπου στην τοπική Σύνοδο (390 μ.Χ.) τής Αντιοχείας (Σίδης) κατά των αιρετικών Αδελφίου και Ευχιτών, επί Πατριάρχου Φλαβιανού Α΄Αντιοχείας (381-404 μ.Χ.). Άλλοι Επίσκοποι ήταν ο Μιχαήλ, στον 5ο αιώνα, ο Ισίδωρος Α΄ στο β΄μισό τού 6ου αιώνα (ηγούμενος τής Μονής Χαριξένου), ο Αναστάσιος Α΄και Β΄ στα τέλη τού 6ου αιώνα. Στη συνέχεια, οι: Ισίδωρος Β’, Ναρσής, Λέων, Γεώργιος και Αρσένιος, γνωστοί από μολυβδόβουλα ή πρακτικά Συνόδων.

 

Επισκοπική έδρα τού νησιού και αρχιεπισκοπική εκκλησία θεωρείται ότι ήταν - λόγω του μεγάλου μεγέθους και της κεντρικής της θέσης- μία από τις τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές που χτίστηκαν στην ανατολική πλευρά του λόφου τού Πυθαγορείου. Οικοδομήθηκε με τα υλικά δυο πολυτελών εξοχικών κατοικιών των Ελληνιστικών χρόνων. Είναι η μεγαλύτερη βασιλική απ΄όσες βρέθηκαν στο νησί. Οικοδομήθηκε κατ΄αρχήν μικρή, μονόχωρη βασιλική, τον 5ο αιώνα, με ψηφιδωτό διάκοσμο, ενώ στο β΄μισό τού 5ου αιώνα οικοδομήθηκε μεγαλύτερη τρίκλιτη βασιλική στα βόρεια τής πρώτης. Στη νοτιοδυτική γωνία της υπάρχει μονόχωρο παρεκκλήσι με λείψανα ψηφιδωτού διακόσμου. Επρόκειτο ίσως, για την άγνωστη σήμερα Μονή  "Χαριξένου" με Ηγούμενο τον αββά Ισίδωρο (σύμφωνα με τον Ιωάννη Μόσχο στο βιβλίο του "Λειμών") που διαδέχθηκε τον Επίσκοπο Μιχαήλ, (κατά το σιγίλλιο τού 10/11ου αιώνα).

(8) Τρία Δόντια- Μονόκλιτη βασιλική β΄μισό 5ου αι.

 

Γενικότερα στη Σάμο παρατηρείται ίδρυση μνημείων κατά το β΄μισό τού 5ου αιώνα με χρήση αρχαίας ύλης και κυρίως πάνω στα ερείπια αρχαίων-εθνικών ναών,  κατεστραμμένων πιθανότατα από τούς μεγάλους σεισμούς (362-365-417-447)(3). Δεν παραβλέπουμε ασφαλώς, τη διαταγή τού 384 μ.Χ. τού Θεοδοσίου (λίγα χρόνια πριν την νομική αναγνώριση τού Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) για την κατεδάφιση εθνικών ναών, αλλά ούτε και τις βίαιες ενέργειες τού όχλου. Ήταν ναοί τού τύπου τής μονόχωρης ή τρίκλιτης βασιλικής, ρυθμού που επικράτησε από το 312-327 μ.Χ. σε όλη την βυζαντινή αυτοκρατορία. 

Τον  παλαιοχριστιανικό αυτόν τύπο ναού, τής βασιλικής, κληρονόμησαν οι χριστιανοί από την πλούσια αρχιτεκτονική παράδοση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Προήλθε από τα μεγάλα δημόσια πολύστυλα οικοδομήματα, από  δικαστήρια και ρωμαϊκές αγορές (basilicas forences) (4). Ο νέος αρχιτεκτονικός τύπος κυριάρχησε στην παλαιοχριστιανική ναοδομία σε τέσσερις βασικές παραλλαγές: την απλή δρομική και τη σταυρική που ήταν ξυλόστεγες, την καμαροσκέπαστη ή θολωτή και, από την εποχή του Ιουστινιανού, την τρουλαία.

Επικράτησε κυρίως, περί το 312-527 και επανήλθε στην ύστερη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Είχε απλή, δρομική, ορθογωνισμένη κάτοψη με μεγάλες διαστάσεις που μπορούσε να επιμηκυνθεί ή να βραχυνθεί χωρίς προβλήματα και με κεραμοσκεπή. Διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη από τρία μέχρι και εννέα, τα οποία κυριάρχησαν τον 4ο αιώνα. Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το υψηλότερο. Καλύπτονταν από δίρρικτη ξύλινη στέγη, ενώ τα πλάγια κλίτη από μονόρρικτη. Τα κλίτη χωρίζονταν με σειρές κυλινδρικών κιόνων, συνήθως χωρίς ραβδώσεις, που κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα. Τα διαστήματα μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν συνήθως με τόξα. Οι τοίχοι από το δάπεδο μέχρι το ύψος των τόξων καλύπτονταν από πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις  και υψηλότερα από ψηφιδωτά. Τα δάπεδα επίσης κοσμούνταν συχνά με ψηφιδωτά. Πάνω από τα κλίτη σχηματίζονταν υπερώα, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες.

 

(11) Σύνθρονο Εκατονταπυλιανής

 

 

(9) Διαχωριστικό ικρίωμα στο ιερό Βήμα

(10)Tμήμα θωρακίου από τη βασιλική τού Δίον

 

Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το Ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο τού κυρίως ναού. Χωριζόταν αρχικά από τον υπόλοιπο ναό με χαμηλό, συνήθως μαρμάρινο ικρίωμα, το οποίο στη συνέχεια εξελίχθηκε στο γνωστό μας τέμπλο. Στο κέντρο βρισκόταν η Αγία Τράπεζα και πίσω της το σύνθρονο με βαθμιδωτές κτιστές θέσεις για τους κληρικούς. Η παρουσία του ανιχνεύεται μέχρι και την ύστερη βυζαντινή περίοδο , τουλάχιστον στους καθεδρικούς ναούς. Σε αρκετούς μικρούς ναούς σώθηκαν υποτυπώδεις κατασκευές  χωρίς λειτουργική σημασία. Από το Ιερό Βήμα υπήρχε πύλη που οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων. Αργότερα η τοποθέτηση ιερών λειψάνων γινόταν σε κρύπτη τής Αγίας τράπεζας, συνήθεια που διαρκεί ως τις μέρες μας.

Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών. Στο μέσον βρισκόταν ο άμβωνας για τα αναγνώσματα και το κήρυγμα. Η βασιλική φωτίζονταν από το υψηλότερο σημείο τού κτιρίου με σειρά μονόλοβων, δίλοβων, τρίλοβων κ.λ.π. παραθύρων. Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας και εκεί στέκονταν οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες για να παρακολουθήσουν τη λειτουργία. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το βαπτιστήριο (σταυροειδής κολυμβήθρα) και νότια το διακονικό. Τέλος στον εξωτερικό χώρο  δυτικά τού ναού, υπήρχε το αίθριο, στο οποίο γίνονταν οι υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε η "φιάλη", δεξαμενή με νερό, όπου "εξαγνίζονταν" Ιερείς και λαός.

 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ  ΣΤΟΝ  ΚΕΔΡΟ, ΟΠΩΣ ΔΙΑΣΩΖΟΝΤΑΝ ΚΑΤΑ ΤΟ 1931

 

 "Αναπαράστασις εν κατόψει υπό κλίμακα" - Εμμ.Βαμβουδάκη στα 1931

Ο ναός, με προσανατολισμό τού Ιερού του στα ανατολικά, κυριαρχεί των υπολοίπων κτισμάτων τού συγκροτήματος. Στα δυτικά τής κυρίας εισόδου τού ναού βρίσκεται το αποδυτήριον ή κατηχουμενείον. Αυτό  επικοινωνεί  σχεδόν άμεσα με την βορεινή πλάγια είσοδο τού νάρθηκα, αλλά και με το βαπτιστήριον που βρίσκεται ακόμα βορειότερα. Ένα καλοκτισμένο πέρασμα  συνέδεε το βαπτιστήριον  από κάποια πλάγια είσοδο στα νοτιοανατολικά του με τον νάρθηκα τής βασιλικής. Στην κυρία όψη (δυτική) τού ναού απολήγει από τη θάλασσα διάδρομος λιθόστρωτος, ευθύγραμμος, περιτοιχισμένος. Στα νοτιοανατολικά τού συγκροτήματος υπήρχαν διάφορα άλλα κτίσματα ,ήτοι: "βασίλειοι οίκοι" για τον κλήρο, "ανακαμπτήρια" (ξενώνες) και προσκτίσματα. Τέλος, πολυπληθείς τάφοι βρέθηκαν στα νοτιοδυτικά τού ναού, βορείως τού νάρθηκα  και εσωτερικά τού νοτίου και κεντρικού κλίτους. 

1) Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

(12) Φ.1931- Η Αγία Τράπεζα τού ναού τού Κέντρου- κολονάκια

Ήταν τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, εξωτερικών διαστάσεων: μήκους 13,50μ. και πλάτους 12μ.. Το μεσαίο κλίτος είχε διπλάσιο πλάτος από τα πλάγια κλίτη (2,50μ).. Στα δυτικά έφερε ενιαίο για τα δύο κλίτη νάρθηκα. Σώζονταν το 1931 τμήμα τοίχου μήκους 4,50μ. και ύψους 0,80μ.. Το κεντρικό κλίτος δεν επικοινωνούσε άμεσα με τα άλλα. Η επικοινωνία  εξασφαλίζονταν με δύο ανοίγματα μόνον μέσω τού νάρθηκα . Ο νάρθηκας, ο χώρος απ' όπου οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες μπορούσαν να παρακολουθούν τη λειτουργία, είχε μια κεντρική πόρτα στο δυτικό τοίχο, τής οποίας  σώζονταν το κατώφλι (η φλιά ) κι άλλες δύο πόρτες συμμετρικά διανοιγμένες. Μια τρίτη μικρότερη υποστήριξε ο μελετητής ότι υπήρχε στον βόρειο τοίχο, μικρό μέρος τού οποίου σωζόταν τότε, καθώς και η μια παραστάδα τής θύρας αυτής που συνέδεε τον ναό με το βαπτιστήριο. Ανατολικά τού κεντρικού κλίτους υπήρχε η αψίδα τού Ιερού, ημικυκλικής κάτοψης και χορδής 3,70μ..  Προεξείχε τού κυρίως σώματος τού ναού, ημικυκλική επίσης.  Κατά την εκσκαφή που έγινε σωζόταν η κόγχη τού Ιερού σε ύψος 1,50μ.. Τα άλλα κλίτη δεν έφεραν αψίδες Ιερών.

 

(13) Τύπος Αγίας Τράπεζας ανατολικών εκκλησιών

Η Αγία Τράπεζα ήταν το ιερότερο σημείο τού χριστιανικού ναού, αναφερόμενη και ως "θυσιαστήριον". Αρχικά ήταν ξύλινη, μετακινούμενη. Από το β΄μισό τού 3ου αιώνα έγινε πέτρινη και σταθερή. Το θυσιαστήριο θεωρούνταν ως ο τάφος τού Χριστού. Η αντίληψη αυτή σχετίζεται με την μετακομιδή αργότερα των αγίων λειψάνων από τα "Μαρτύρια" σε κρύπτες  κάτω από την Αγία Τράπεζα.

 

 

Στη θέση τής Αγίας Τράπεζας τής βασιλικής τού Κέδρου βρέθηκε  κιβώτιο ιερών λειψάνων και εγκαινίων. Εγκαίνια είναι η τελετή με την οποία καθιερώνεται και καθαγιάζεται ένας ναός, μεταβαλλόμενος σε οίκο λατρείας και προσευχής,  η δε Τράπεζά του σε άγιο και ιερό θυσιαστήριο. Το τελετουργικό των εγκαινίων συμπεριελάμβανε αφ΄ενός το πλύσιμο και τον καθαγιασμό με μύρο (μεταξύ άλλων) τής Αγίας Τραπέζης και αφ΄ετέρου την κατάθεση  των αγίων λειψάνων. Πριν τον καθαγιασμό και πριν στηριχθεί η Αγία Τράπεζα στον στύλο που την υποβάσταζε, τοποθετούνταν στο κέντρο αυτού τα άγια λείψανα και στη συνέχεια γινόταν έκχυση κηρομαστίχης αναμεμειγμένης με ασβέστη ή τριμμένο μάρμαρο, ώστε να στερεοποιηθεί η πλάκα πάνω στην στήλη. "Το τυπικόν  των εγκαινίων έχει διαμορφωθή επί τή βάσει τής χριστιανικής μυήσεως  Όπως ο χριστιανός καθιερούται διά τού ύδατος και τού ελαίου, διά τού βαπτίσματος και τού χρίσματος, ούτω και το θυσιαστήριον μετά τού ναού καθιερούνται διά τής εκπλύσεως και τού χρίσματος"(5).

 

Εκτός τού χώρου- κρυμμένα στη γη- βρέθηκαν επίσης: η μαρμάρινη ορθογώνια πλάκα, με ανάγλυφο πλαίσιο , τής Αγίας Τραπέζης τής βασιλικής, μέλη κιονίσκων που κάποια στήριζαν την Αγία Τράπεζα (από τα οποία πολλά εντοιχίστηκαν εκ των υστέρων στον εξωκκλήσι τής Αγίας Παρασκευής) και άλλα μαρμάρινα μέλη που με ακρίβεια περιέγραψε ο Εμμ. Βαμβουδάκης.

 

 

(14) Φ.1931- Ένα τμήμα τοιχογραφίας ασαφούς τού Κέδρου

Ο ναός φαίνεται μάλλον πως ήταν πλούσια τοιχογραφημένος. Σώζονταν το 1931 λείψανα τοιχογραφίας με φυτικά θέματα σε δύο σημεία τού Ιερού, εκεί όπου είχε διατηρηθεί το επίχρισμα.  Επίσης στον ανατολικό τοίχο τού νοτίου κλίτους που διατηρούνταν σε ύψος 0,70μ. υπήρχαν ασαφείς παραστάσεις με ζωηρότατα χρώματα.

,

 

 

Από την περιγραφή τού ναού θα σταθούμε στην ιδιαιτερότητα που εντόπισε ο μελετητής σχετικά με την έλλειψη επικοινωνίας τού κεντρικού κλίτους με τα πλάγια κλίτη (τυφλοί τοίχοι;). Συχνά τα κλίτη των βασιλικών χωρίζονταν μεταξύ τους με χαμηλό τοίχο (στυλοβάτη) , πάνω στον οποίο στηρίζονταν τα κιονόκρανα ή και με τοιχοβάτες (χωρίς κιονόκρανα). Υπάρχει ωστόσο και η εξής εκδοχή: Σε ορισμένες  περιπτώσεις νεκρικών παρεκκλησίων αλλά και Μαρτυρίων όπου υπήρχαν πλάγιες, ανοιχτές στοές γύρω από τον τάφο του μάρτυρα για τα νεκρόδειπνα (μνημόσυνα), αυτές στεγάστηκαν στη συνέχεια  και  μετατράπηκαν  σε τρίκλιτες βασιλικές.

(15) Κοιμητηριακή βασιλική -Αργος Ορεστικόν

 

Θα μπορούσε άραγε η βασιλική τού Κέδρου να ήταν μια κοιμητηριακή βασιλική ή Μαρτύριο και να διαμορφώθηκε εν συνεχεία σε τρίκλιτη βασιλική με βοηθητικά προσκτίσματα, ή μήπως διέθετε τελικά διαχωριστικούς τοίχους στα κλίτη της με τη μορφή   στυλοβατών ή τοιχοβατών; 

 

 

(16) Κοιμητηριακή βασιλική Δίου

 

(17 )Μαρτύριο Ιλισού-α΄μισό 5ου - με στυλοβάτες

 

 

 

 

 

 

- 

 

2) ΤΟ ΑΠΟΔΥΤΗΡΙΟΝ   Ή  ΚΑΤΗΧΟΥΜΕΝΕΙΟΝ

Ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα διαστάσεων 6,00Χ6,00μ..  Έφερε  θύρα αντίστοιχη με αυτή τού νάρθηκα για την άμεση επικοινωνία με τον ναό κι άλλη μια βορεινή, αντίστοιχη με τη νότια θύρα τού βαπτιστηρίου. Λόγω των σχετικά μεγάλων διαστάσεών του εικάζει ο μελετητής ότι θα χρησίμευε και ως "κατηχουμενείον". Η πλακόστρωση τού δαπέδου ήταν από ασβεστολιθικές πλάκες. Τού κτίσματος αυτού χάθηκε κάθε ίχνος, όταν διαμορφώθηκε η αυλή τού νεόδμητου παρεκκλησίου τής Αγίας  Παρασκευής.

3) ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΥ

Ήταν  απαραίτητο πρόσκτισμα των παλαιοχριστιανικών ναών. Συνήθως  αντέγραφε σε μικρότερο μέγεθος τον κυρίως ναό, όπως ίσχυσε και στον Κέδρο. Οι χριστιανοί βαπτίζονταν εκεί ενήλικοι. Μετά όμως από την καθιέρωση τού νηπιοβαπτισμού τον 6ο αιώνα, τα βαπτιστήρια καταργήθηκαν και μετατράπηκαν σε παρεκκλήσια.

(18) 1931- Λείψανα τού σταυροειδούς βαπτιστηρίου τού Κέδρου

Είχε σχήμα δρομικού ναού με αψιδωτή κόγχη Ιερού  μήκους 9,50μ. και πλάτους 5,30μ.. Έφερε μια θύρα στα νότια όπως προαναφέραμε. Το δάπεδο ήταν επιστρωμένο με πλάκες πωρόλιθου. Στο μέσον διασώθηκε η δεξαμενή-κολυμβήθρα, σχήματος ισοσκελούς σταυρού, διαστάσεων 1,25Χ1,25μ..  Λόγω των μικρών διαστάσεών της δεν έχει νησίδα. Στην ανατολική κεραία φέρει σκαλοπάτια και είναι επιστρωμένο το δάπεδό του με σχιστόλιθους. Μετά την τέλεση τού μυστηρίου τής βάπτισης και των ευλογιών με την χρήση νερού και μύρου, οι νεοφώτιστοι , αφού φορούσαν καινούργια λευκά άμφια, έβγαιναν από τον χώρο τού βαπτιστηρίου, προχωρούσαν σε πομπή και δια μέσου στοάς έμπαιναν στον ναό,  όπου  παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και  κοινωνούσαν των αχράντων μυστηρίων.

  

(19) Βαπτιστήριο (4ος αι) Εκατονταπυλιανής

Ο μελετητής θεώρησε πιθανότατη την ύπαρξη και δεύτερης πόρτας κοντά στο Ιερό τού βαπτιστηρίου, αφού από εκεί μπορούσαν οι νεοφώτιστοι να εισέλθουν στη στοά, βόρεια τού νάρθηκα. Από το βαπτιστήριο σώζονταν οι τάφροι των θεμελίων, καθώς και η σταυροειδής κολυμβήθρα σε βάθος 0,27μ., η βάση μιας από τις βαθμίδες καθώς και η οπή εκκένωσης τού νερού. Τα τοιχώματα ήταν από μονόλιθους. Το βαπτιστήριο σκάφτηκε εξ ολοκλήρου περί το 1887, όταν αποφασίστηκε για πρώτη φορά  η ανέγερση ναϊδίου. Φρόντισαν πάντως οι εργάτες  να περισώσουν το σχέδιο και τις διαστάσεις του.

4) Η  ΣΤΟΑ  ΤΩΝ  ΝΕΟΦΩΤΙΣΤΩΝ

Με δεδομένη την ύπαρξη κάποιας κατασκευής με τη μορφή στοάς, πλάτους 2,05μ., που τέμνει κάθετα τα δύο κτίσματα, ήτοι τον ναό και το βαπτιστήριο, υποθέτει ο μελετητής ότι ήταν πράγματι αυτή  η στοά των νεοφωτίστων.  Παρά τις απανωτές καταστροφές που υπέστη, εμφανίστηκε μετά την αποχωμάτωση σε στέρεη κατάσταση. Σώζονταν συμπαγέστατοι οι δύο παράλληλοι τοίχοι  σε ύψος 1,50-1,70μ., σε μήκος 2,00μ. και πάχος 0,70μ.. Απέκλεισε την εκδοχή  να ήταν το κτίσμα αυτό κωδωνοστάσιο, αφού οι μεγάλες καμπάνες ήταν άγνωστες τόσο στους πρώτους χριστιανούς, όσο και στους Εβραίους, στους ¨Ελληνες και στους Ρωμαίους. Διεδόθηκαν αυτές κατά τον 7ο αιώνα. "Τα λεγόμενα tintinabula των Ρωμαίων ήσαν κώδωνες μικροί πολύ απέχοντες των σημερινών εκκλησιαστικών τοιούτων. Εν τη Ανατολή αντί κωδωνοκρουσιών μετεχειρίζοντο ειδικούς κήρυκας, οίτινες αποστελλόμενοι ανά τάς οδούς εκάλουν τον λαόν εις προσευχήν. Οι τοιούτοι εκαλούντο "λαοσυνάκται" ή "Θεοδρόμοι". Η χρήσις των κωδώνων εισήχθη εκ τής Δύσεως, ιδία τής Ρώμης, ίσως ολίγον ενωρίτερον, αλλά διεδόθη κατά τον Ζ΄αιώνα. Είς δε τήν Αγ. Σοφίαν ετέθησαν κώδωνες περί το τέλος τού Θ΄αιώνος".

(20) Φωτ. 1931 - Ο αρχαιολογικός χώρος τού Κέδρου

5) Ο ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ 

Ένας φαρδύς, λιθόστρωτος, μακρύς διάδρομος κατευθύνονταν από τη θάλασσα προς τον ναό και κατέληγε στην κεντρική είσοδο αυτού. Είχε μεγαλοπρεπή πυλώνα και ήταν  περίκλειστος με τοίχους κι από τις δύο πλευρές. Από τον πυλώνα σώζονταν ένα μικρό μόνον μέλος τής παραστάδας, που βρέθηκε εντοιχισμένο σε τοίχο χωραφιού.

  

 

6) ΤΟ "ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟ"  ΚΤΙΣΜΕΝΟ ΣΤΗ ΒΑΣΗ  ΕΝΟΣ "ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΟΙΚΟΥ"

Ανατολικά τού ναού σώζονταν η βάση αρχαίου οικοδομήματος, πάνω στην οποία υψώνονταν, σαθρός πλέον, ο  αποκαλούμενος "πύργος" (τύπος "πυργόσπιτου" προφανώς ) που είχε κτιστεί το 1871. Λόγω τής θέσης της  έκρινε ο μελετητής ότι η οικοδομική εκείνη βάση αφορούσε σε έναν από τούς "βασιλείους οίκους" που ορθώνονταν άλλοτε εκεί.. Ήταν κατάλυμα μάλλον Ιεράρχη. Λιγοστά τέλος ίχνη άλλων "βασιλείων οίκων" για τον κλήρο, καθώς και "ανακαμπτηρίων οίκων" που χρησίμευαν ως ξενώνες,  υπήρχαν εδώ κι εκεί.

Κατά τον 5ο αιώνα η Σάμος είχε ήδη εκχριστιανιστεί, γεγονός που μαρτυρείται από τις βασιλικές που έχουν βρεθεί στο νησί και χρονολογούνται την περίοδο αυτή. Σύμφωνα με το Συνέκδημο του Ιεροκλέους, το οποίο χρονολογείται πριν το 535, η Σάμος ανήκε στην «Επαρχία των Κυκλάδων νήσων». Η Επαρχία είχε πρωτεύουσα την Ρόδο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει  η  Σάμος υπήρξε επισκοπή ήδη από τον 5ο αιώνα.     Το νησί βρισκόταν πάνω σε εμπορικό δρόμο με αποτέλεσμα να ανθίσει η οικονομία, αλλά και να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι στις βόρειες ακτές. Οι Σαμιώτες εμπορεύονταν τους αμφορείς Σαμιακού τύπου και το περίφημο κρασί τους. Εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης κρασιού και λαδιού έχουν βρεθεί στις Θέρμες κοντά στο Πυθαγόρειο στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού –πρόκειται για ρωμαϊκά λουτρά- σε κοντινή απόσταση από την πρωτοβυζαντινή βασιλική.    Διαβάστε περισσότερα: http://m.arthro-13.com/news/i-vyzantini-samos-meros-v/ Κατά τον 5ο αιώνα η Σάμος είχε ήδη εκχριστιανιστεί, γεγονός που μαρτυρείται από τις βασιλικές που έχουν βρεθεί στο νησί και χρονολογούνται την περίοδο αυτή. Σύμφωνα με το Συνέκδημο του Ιεροκλέους, το οποίο χρονολογείται πριν το 535, η Σάμος ανήκε στην «Επαρχία των Κυκλάδων νήσων». Η Επαρχία είχε πρωτεύουσα την Ρόδο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει  η  Σάμος υπήρξε επισκοπή ήδη από τον 5ο αιώνα.     Το νησί βρισκόταν πάνω σε εμπορικό δρόμο με αποτέλεσμα να ανθίσει η οικονομία, αλλά και να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι στις βόρειες ακτές. Οι Σαμιώτες εμπορεύονταν τους αμφορείς Σαμιακού τύπου και το περίφημο κρασί τους. Εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης κρασιού και λαδιού έχουν βρεθεί στις Θέρμες κοντά στο Πυθαγόρειο στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού –πρόκειται για ρωμαϊκά λουτρά- σε κοντινή απόσταση από την πρωτοβυζαντινή βασιλική.    Διαβάστε περισσότερα: http://m.arthro-13.com/news/i-vyzantini-samos-meros-v/ Οι 5ος και 6ος αιώνες υπήρξαν ιδιαίτερα παραγωγικοί στον τομέα της αρχιτεκτονικής για την Σάμο. Η δραστηριότητα αυτή επικεντρώνεται κυρίως στα νότια του νησιού με τις βασιλικές που έχουν βρεθεί εκεί. Στις αρχές του 5ου αιώνα οικοδομήθηκε μικρή βασιλική στη θέση που είναι γνωστή σήμερα ως Κάστρο  στο Πυθαγόρειο. Στο β’ μισό του ίδιου αιώνα στα βόρεια του πρώτου ναού οικοδομήθηκε μεγαλύτερη βασιλική.  Διαβάστε περισσότερα: http://m.arthro-13.com/news/i-vyzantini-samos-meros-v/

Κατά τον 5ο αιώνα η Σάμος είχε ήδη εκχριστιανιστεί, γεγονός που μαρτυρείται από τις βασιλικές που έχουν βρεθεί στο νησί και χρονολογούνται την περίοδο αυτή. Σύμφωνα με το Συνέκδημο του Ιεροκλέους, το οποίο χρονολογείται πριν το 535, η Σάμος ανήκε στην «Επαρχία των Κυκλάδων νήσων». Η Επαρχία είχε πρωτεύουσα την Ρόδο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει  η  Σάμος υπήρξε επισκοπή ήδη από τον 5ο αιώνα.     Το νησί βρισκόταν πάνω σε εμπορικό δρόμο με αποτέλεσμα να ανθίσει η οικονομία, αλλά και να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι στις βόρειες ακτές. Οι Σαμιώτες εμπορεύονταν τους αμφορείς Σαμιακού τύπου και το περίφημο κρασί τους. Εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης κρασιού και λαδιού έχουν βρεθεί στις Θέρμες κοντά στο Πυθαγόρειο στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού –πρόκειται για ρωμαϊκά λουτρά- σε κοντινή απόσταση από την πρωτοβυζαντινή βασιλική.    Διαβάστε περισσότερα: http://m.arthro-13.com/news/i-vyzantini-samos-meros-v/ Κατά τον 5ο αιώνα η Σάμος είχε ήδη εκχριστιανιστεί, γεγονός που μαρτυρείται από τις βασιλικές που έχουν βρεθεί στο νησί και χρονολογούνται την περίοδο αυτή. Σύμφωνα με το Συνέκδημο του Ιεροκλέους, το οποίο χρονολογείται πριν το 535, η Σάμος ανήκε στην «Επαρχία των Κυκλάδων νήσων». Η Επαρχία είχε πρωτεύουσα την Ρόδο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει  η  Σάμος υπήρξε επισκοπή ήδη από τον 5ο αιώνα.     Το νησί βρισκόταν πάνω σε εμπορικό δρόμο με αποτέλεσμα να ανθίσει η οικονομία, αλλά και να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι στις βόρειες ακτές. Οι Σαμιώτες εμπορεύονταν τους αμφορείς Σαμιακού τύπου και το περίφημο κρασί τους. Εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης κρασιού και λαδιού έχουν βρεθεί στις Θέρμες κοντά στο Πυθαγόρειο στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού –πρόκειται για ρωμαϊκά λουτρά- σε κοντινή απόσταση από την πρωτοβυζαντινή βασιλική.    Διαβάστε περισσότερα: http://m.arthro-13.com/news/i-vyzantini-samos-meros-v/

 

7)  ΟΙ  ΤΑΦΟΙ  ΤΟΥ  ΚΕΝΤΡΟΥ

(21) Συρταρωτοί τάφοι σε κατακόμβες

Ο θάνατος για την Εκκλησία είναι ένας μακρύς ύπνος, εν αναμονή της Ανάστασης κατά τη Δευτέρα Παρουσία, η μετάβαση από τον φθαρτό υλικό κόσμο στην αιώνια ζωή. Γι’ αυτό και οι χριστιανοί ονόμασαν τα νεκροταφεία «κοιμητήρια». Κατά τον 2ο έως 4ο αιώνα μ.Χ. χρησιμοποιούσαν υπόγειες βαθιές στοές, στις οποίες θάβονταν οι νεκροί των χριστιανικών και Εβραϊκών κοινοτήτων. Σκάπτονταν σε περιοχές με μαλακά βραχώδη πετρώματα, ή εγκαθίσταντο σε εγκαταλελειμμένα λατομεία. Αποτελούνται από διαδρόμους με επάλληλες ταφές ή αρκοσόλια και σπανιότερα από μεγαλύτερους νεκρικούς θαλάμους. Συνήθως στο δάπεδό τους, από τα δεδομένα των ανασκαφών, υπάρχουν και λαξευτοί λακκοειδείς τάφοι. Στη Σάμο, τα υπόγεια κοιμητήρια ανάγο­νται στους ελληνιστικούς χρόνους, αλλά συνέχισαν να χρησιμοποιούνται καθ' όλη την παλαιοχριστιανική πε­ρίοδο. Σε περιπτώσεις όπως αυτή τής Μήλου,  το υπόγειο κοιμητήριο λειτούργησε μέχρι τον 5ο αιώνα. Οι κατακόμβες χρησιμοποιήθηκαν σε περιπτώσεις κυρίως σκληρών διωγμών, λόγω της στενότητας τού χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας.

 

(24)Συρταρωτοί τάφοι σε κατακόμβες

(23) Τμήμα τής κατακόμβης τής Μήλου 

(22) Kατακόμβες  Μήλου 2ος-5ος αι.

 

 

 

 

 

 

 

 

Η εξάπλωση των διωγμών επί Νέρωνα (54-68 μ.Χ.) για πρώτη φορά, και επί Διοκλητιανού αργότερα ( (284 έως το 305) , καθώς και η αγριότητα με την οποία διεξήχθησαν, δεν μπορεί να άφησαν τη Σάμο στο απυρόβλητο. Ο Ε. Σταματιάδης κάνοντας μνεία στο χώρο τού "Ευπαλινείου Υδραγωγείου", στο Πυθαγόρειο, γράφει ότι βρέθηκαν πολυάριθμα οστά, τετραγωνικές πλάκες με λαξευμένους σταυρούς εντός κύκλου που μαρτυρούν ότι ο χώρος έγινε κατά τούς διωγμούς κρησφύγετο χριστιανών.

Το πρώτο ευνοϊκό Διάταγμα για τον χριστιανισμό εκδόθηκε το 311 μ.Χ. από τον Γαλέριο. Ήταν άγριος διώκτης των χριστιανών ,αλλά όταν συνειδητοποίησε ότι οι διωγμοί δεν συνέβαλλαν στην εδραίωση τής εσωτερικής ειρήνης (Pax Romana) τούς σταμάτησε. Επέτρεψε στους Χριστιανούς να συναθροίζονται , υποχρεώνοντάς τους να προσεύχονται στον Θεό τους για το καλό τής πολιτείας, για το κοινό καλό και το δικό τους. Το 313 μ.Χ., ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος (306-337) υπέγραψε το διάταγμα των "Μεδιολάνων" και υποστήριξε δημόσια τον Χριστιανισμό ως «επιτρεπομένη θρησκεία», κατοχυρώνοντας έτσι για τους πιστούς την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων τους. Η δημευμένη κατά τις περιόδους των διωγμών περιουσία επεστράφηκε στους χριστιανούς, την οποία μπορούσαν πλέον να κληροδοτήσουν στην Εκκλησία. Έτσι αποκτούσε νομική υπόσταση η κάθε χριστιανική κοινότητα. Ωστόσο και μετά τον θάνατο τού Μεγάλου Κωνσταντίνου (337 μ.Χ.)  ο εθνισμός εξακολουθούσε να είναι η επίσημη θρησκεία του κράτους. Την εποχή αυτή  οι πληθυσμοί των περισσοτέρων μεγάλων πόλεων ήταν θρησκευτικά μεικτοί. Οι οικισμοί τής υπαίθρου, μετά από παράδοση τόσων αιώνων, αντιστέκονταν σθεναρά στον χριστιανισμό, ο οποίος νομικά αναγνωρίστηκε ως η επίσημη θρησκεία τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 392 μ.Χ. με διάταγμα τού Θεοδοσίου Α΄ (379-395).

Μετά το πέρας των διωγμών και σε περίοδο ανάπτυξης τής νέας θρησκείας  οι χριστιανοί έθαβαν τους νεκρούς τους στα προϋπάρχοντα υπαίθρια νεκροταφεία των εθνικών. Εκμεταλλευόμενοι όμως τον ρωμαϊκό νόμο για τις λεγόμενες «ταφικές εταιρείες», που τους έδινε το δικαίωμα να έχουν ιδιόκτητο χώρο συνάθροισης των μελών τους και κοιμητήριο, κατάφεραν να δημιουργήσουν τους πρώτους νόμιμους ναούς τους.

 

Οι διωγμοί συνετέλεσαν στην ανάπτυξη της λατρείας των Μαρτύρων και πρώτος ο Μέγας Κωνσταντίνος (306-337) ίδρυσε αφιερωματικά Μαρτύρια στην Κωνσταντινούπολη. Από το τέλος δε τού 4ου αιώνα  μαρτύρια ιδρύονταν και εντός των τειχών, λόγω τής επιτρεπτής πλέον από την Εκκλησία πράξης διαμελισμού των λειψάνων. Οι Μάρτυρες τιμήθηκαν με την ανέγερση μαυσωλείων, παρεκκλησίων ή ειδικά διαμορφωμένων χώρων επάνω (τράπεζες αγάπης) ή κοντά στους τάφους τους, όπου συγκεντρώνονταν οι πιστοί για να τελέσουν τις "αγάπες".  "Ο εορτασμός της μνήμης των μαρτύρων περιελάμβανε επίσης ολονυκτίες ή "πανυχίδες" (=διάφορες θρησκευτικές εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια της νύκτας), προσευχές και Ύμνους. Όλα αυτά ελάμβαναν χώραν ήδη από τον 3ο και 4ο αιώνα και εξής, σύμφωνα και με μαρτυρίες Πατέρων της Εκκλησίας.

(25) Τράπεζα Αγάπης

Συνυφασμένα με την τιμή των Μαρτύρων ήταν και τα λεγόμενα "Συμπόσια", τα οποία είχαν το χαρακτήρα των χριστιανικών "Αγαπών". Σκοπός των συμποσίων-αγαπών ήταν η ενίσχυση και η αρωγή των πτωχοτέρων μελών της χριστιανικής κοινότητας. Οι χριστιανοί (κυρίως οι ευπορότεροι) προσκόμιζαν στους τάφους των Μαρτύρων ποικίλα τρόφιμα-εδέσματα, κυρίως άρτο και οίνο (αλλά και τυρί, γάλα, μέλι ή και εποχιακά φρούτα). Τα εδέσματα αυτά, αφού ευλογούντο από τους κληρικούς, παρετίθεντο σε κοινή Τράπεζα, μετά το τέλος της θείας Λειτουργίας....Οι εκδηλώσεις αυτές -με τις οποίες παρεκτροπές τους- θυμίζουν τα γνωστά πανηγύρια ή τις εμποροπανηγύρεις, που τελούνται ακόμη και σήμερα κατά τον εορτασμό ενός Αγίου, Μάρτυρα, Οσίου"(6).

 

Με πρωτοβουλία τής Εκκλησίας, κατά την ίδια περίοδο, άρχισε η ίδρυση των πρώτων κοιμητηρίων με την οικοδόμηση Μαρτυρίων και κοιμητηριακών βασιλικών σε κάθε πόλη και εκτός των τειχών αυτών. Όπου το έδαφος ήταν κατάλληλο για λάξευση, δημιουρ­γήθηκαν υπαίθρια κοιμητήρια (κοιμητήριο Παναγίτσας στη Σάμο) με αρκοσόλια (λαξευμένες καμάρες-τάφοι στα τοιχώματα) αλλά και άλλους τύπους ταφής. Τα υπαίθρια αναπτύσσονταν γύρω από Μαρτύρια ή κοιμητηριακές βασιλικές και βρίσκονταν πάνω σε δρόμους που οδηγούσαν στο ύπαιθρο. Οριοθετούνταν από περίβολο όπου υπήρχαν κινστέρνες για τις τελετές καθώς και εργαστήρια-καταστήματα για τη διάθεση αντικειμένων νεκρικής λατρείας (λύχνοι, αγγεία για χοές, κεριά, μυροδοχεία).

 

(26) Μαρτύριο τής  Παναγίτσας στην περιοχή  Γλυφάδα  Πυθαγορείου

Σχετικά με το "Μαρτύριο τής Παναγίτσας" τού 4ου αιώνα στη "Γλυφάδα" Πυθαγορείου, όπου πιθανότατα ετάφησαν τα σώματα τριών στρατιωτικών μαρτύρων, τού  Γρηγορίου, Θεοδώρου  και Λέοντα, που αγίασαν στα χρόνια τής βασιλείας τού Κωνσταντίου Β’ (337-361) αγωνιζόμενοι κατά της αιρέσεως του Αρείου, έγραψε ο Αρχαιολόγος Κ.Τσάκος: "κατά τις χριστιανικές δοξασίες και την πίστη ότι η γειτονία με αγίους θα έκανε πιο εύκολη την είσοδο στον Παράδεισο, συνωστίστηκαν ιερωμένοι και αξιωματούχοι σε σειρές εντυπωσιακών αρκοσολίων (λαξευμένων αψιδωτών τάφων στα τοιχώματα), καμαροσκέπαστων κιβωτιόσχημων τάφων, ενώ όμοιοι κτιστοί τάφοι γέμισαν και το δάπεδο της στεγασμένης μεγάλης κεντρικής ορθογωνικής αίθουσας του οικοδομήματος, δημιουργώντας ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κοιμητήριο"(7). Διέσωζαν δε οι τάφοι αυτοί λείψανα ζωγραφικής και ορθομαρμάρωσης. Τα αρχαιολογικά ευρήματα τού χώρου μαρτυρούν ότι το κοιμητήριο χρησιμοποιήθηκε από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα.
 

Τα Μαρτύρια "ιδρύονταν σε θέσεις που συνδέονται με τους τό­πους αθλήσεως ή ενταφιασμού των μαρτύρων και στέ­γαζαν συνήθως λείψανα. Κοντά σε αυτά επιδίωκαν να κατασκευάζουν τους τάφους τους οι χριστιανοί, επειδή πίστευαν ότι ο ενταφιασμός ad sanctos θα τους εξασφά­λιζε προνομιακή μεταχείριση κατά την ημέρα της Κρί­σεως. Τα σωζόμενα σήμερα μαρτύρια στον ελλαδικό χώρο εί­ναι ελάχιστα σε σχέση με τον πραγματικό τους αριθμό, χρονολογούνται από το τέλος του 4ου μέχρι και τον 6ο αιώνα και διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: στα ελεύθε­ρα ή αυτόνομα μαρτύρια και στα προσκολλημένα ή εν­σωματωμένα στις κοιμητηριακές βασιλικές"(8).
Τα αυτόνομα (συχνά και με περίκεντρο σχήμα)  άλλοτε ενσωματώνονταν σε μία πλευρά τού εγκαρσίου κλίτους των βασιλικών και άλλοτε ήταν μικρά ευκτήρια (λατρευτικοί χώροι προσευχής-παρεκκλήσια) προσκολλημένα στις βασιλικές παραπλεύρως τού Ιερού Βήματος, και είχαν το σχήμα τού ναού στον οποίο ήταν προσαρτημένα. Σε αυτά φυλάσσονταν τα λείψανα τού μάρτυρα τα οποία συνήθιζαν να προσκυνούν οι πιστοί πριν εισέλθουν στον κυρίως ναό.

Κατά τον 5ο και 6ο αιώνα, εφόσον η νομοθεσία δεν επέτρεπε τις ταφές εντός των τειχών των πόλεων, συχνή ήταν η ταφή κληρικών, αλλά και επιφανών λαϊκών, μέσα ή δίπλα σε ναούς που βρίσκονταν έξω από τα τείχη των πόλεων. Τα τελευταία χρόνια τής βασιλείας τού Ιουστινιανού (527-565) η ανασφάλεια που προκάλεσαν οι βαρβαρικές επιδρομές αλλά και οι δυσμενείς οικονομικές συνθήκες επέβαλαν τον ενταφιασμό  στις παρυφές αρχικά των πόλεων και πάντα σε σχέση με παρεκκλήσια. 

 

Το φαινόμενο των ενταφιασμών στο εσωτερικό των πόλεων γενικεύτηκε τον 7ο αιώνα λόγω των συνθηκών, για να καταλήξουν οι ταφές στις αυλές αρχικά και στο εσωτερικό των εκκλησιών αργότερα. 

Ό Αρχαιολόγος Κ.Τσάκος αναφερόμενος στην αρχαία πόλη τής Σάμου, μας πληροφορεί ότι "χριστιανικοί τάφοι, κατά τις συνήθειες των χριστιανών, βρέθηκαν μέσα και γύρω από παλαιοχριστιανικές βασιλικές που οργανώθηκαν στο εσωτερικό τής αρχαίας πόλης, καταλαμβάνοντας συνήθως τη θέση ιερών της παλιάς θρησκείας ή δημόσιων χώρων".

 

(27) Βασιλική Mισόκαμπου- β΄μισό 5ου αι.

 

Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή τής μικρής μονόχωρης βασιλικής τού β΄μισού τού 5ου αιώνα, στο οικόπεδο Ολλανδέζου. Εντοπίσηκε στο κέντρο της πόλης, στην αρχαία αγορά, όπου βρέθηκαν και παλαιοχριστιανικοί τάφοι. Για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκε αρχαία ύλη (spolia). Κτίστηκε στη θέση ελληνιστικού ιερού ,που σχετίζεται πιθανώς με το ιερό τού Θεού Διονύσου ,προστάτη τής πόλης.

 

 

 

Η Σάμος δέχτηκε τελικά την πρώτη αραβική επίθεση το 665/6. "Μετά τις περσικές και αραβικές επιδρομές του 7ου αι. που οδήγησαν σε προσωρινή απομάκρυνση του πληθυσμού, καταστράφηκε ο πολεοδομικός ιστός της πόλης και ερειπώθηκαν οι συνοικίες και τα οικοδομήματα.... η οποία (πόλη) τώρα περιορίζεται μόνο στο χώρο γύρω από το Κάστρο. Οι νεκροί θάβονται πια μέσα στα ερείπια, όπου και ανευρίσκονται συχνά κατά τις ανασκαφές, σε φτωχικούς και ακτέριστους τάφους"(9).

Αργότερα, η έλλειψη χώρου ταφής επέβαλε τη γενικευμένη ανακομιδή των λειψάνων και την κατασκευή οστεοφυλακίων  με τη μορφή καμαρωτού τάφου ή παρεκκλησίου προσκολλημένου στον νότιο τοίχο των ναών. Κατά τούς σκοτεινούς χρόνους και την υστεροβυζαντινή περίοδο ιδρύθηκαν κοιμητήρια γύρω από μικρά παρεκκλήσια που κτίζονταν πάνω σε ερειπωμένες βασιλικές. 

 

Από τους πολυπληθείς τάφους που βρέθηκαν στο θρησκευτικό συγκρότημα "Κέντρο", φαίνεται πως αναπτύχθηκε εκεί κοιμητήριο . Περιγράφονται κεραμικά ευρήματα, δίχως ωστόσο να γίνεται αναφορά σε κτερίσματα τάφων ή και σε κάποιο διάκοσμο αυτών. Παραθέτουμε στη συνέχεια, σε πιο ελεύθερη απόδοση, την περιγραφή τού Εμμ.Βαμβουδάκη για τους τάφους  που ανακαλύφθηκαν εκεί:
"Πολυπληθείς τάφοι με σκελετούς βρέθηκαν δίπλα στον λιθόστρωτο διάδρομο στα νότια αυτού, και λιγότεροι δίπλα στον νάρθηκα. Στη δεύτερη θέση βρέθηκαν μεταξύ άλλων, τρεις σκελετοί μαζί, πιθανόν δείγμα βεβιασμένης ταφής "διαπιστούσης σφαγήν" λόγω επιδρομής ή λοιμώδους νόσου. Σε άλλο σημείο μέσα στο δεξιό κλίτος, δίπλα στην πόρτα και κάτω από τον νότιο τοίχο βρέθηκαν δύο μαζί σκελετοί, των οποίων ο ένας ήταν παιδιού. Τάφοι μέσα στον ναό βρέθηκαν και στο μεσαίο κλίτος, κοντά στην πόρτα: ο ένας περιείχε σκελετό σε κανονική θέση, ο άλλος σε αποκλίνουσα θέση, αλλά με τα κεφάλια τους να προσεγγίζουν κατά τέτοιο τρόπο που οι δύο τάφοι να σχηματίζουν οξεία γωνία. Τρεις ακόμα τάφοι είχαν ακανόνιστη θέση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Ο ένας από αυτούς βρέθηκε μεταξύ των τοίχων τής υποτιθέμενης στοάς (των νεοφωτίστων). Όλοι αυτοί εκτός τού τελευταίου ήταν καλυβόσχημοι. Καλύπτονταν από μεγάλες και πλαισιωμένες κατά τις τρεις πλευρές κεραμίδες-στρωτήρες, έτσι ώστε να σχηματίζουν γωνιακά τόξα. Ο τελευταίος είχε όρθιες σχιστολιθικές πλάκες στα πόδια και στο κεφάλι, στις πλευρές δε κεραμίδες από τις οποίες διεσώθη μία ακέραιη. Ο τάφος καλύπτονταν από πάνω με σχιστολιθικές πλάκες".

 

 

(28) Ζωγραφισμένο αρκοσόλιο από τη Μήλο

Oι καμαροσκεπείς, κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς τύποι των χριστιανικών τάφων χρησιμοποιούνταν από την ισχυρή και μεσαία τάξη, ενώ οι αγροτικοί πληθυσμοί και οι πένητες ενταφιάζονταν σε απλούς λακκοειδείς ή καλυβίτες τάφους και τέλος τα βρέφη με τη μέθοδο συνήθως τού "εγχυτρισμού". Οι τύποι αυτοί δεν διαφέρουν ωστόσο από τους προγενέστερους ελληνιστικούς ή ρωμαϊκούς. Διακρίνονται μόνον από τον προσανατολισμό τους (οι νεκροί τοποθετούνται με το κεφάλι στα δυτικά, ώστε να είναι στραμμένοι προς την ανατολή), από την εικονογράφησή τους με χριστιανικά θέματα, από το περιεχόμενο των επιγραφών τους, αλλά και από τον τύπο των κτερισμάτων που περιέχουν. Απεικονίσεις χριστιανικών συμβόλων, όπως ο σταυρός ή τα χριστογράμματα στο εσωτερικό των τάφων, απαντούν στην πρωτοβυζαντινή εποχή (4ος-7ος αιώνας), ενώ αργότερα εγκαταλείπονται.

 

(29) Παλαιοχρ. κοιμητ. στη Μεθώνη -Λαξευτοί λακκοειδείς τάφοι

Οι λακκοειδείς τάφοι βρίσκονταν σε συνεχείς διατάξεις, ομοιόμορφοι, με κοινές μεσοτοιχίες, δάπεδο στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, πλίνθους ή πατητό χώμα, και κτιστό προσκέφαλο που καταργήθηκε από τον 6ο αιώνα και μετά. Συνήθως ήταν επιχρισμένοι εσωτερικά, ενώ σπανιότερα κοσμούνταν με ορθομαρμαρώσεις ή με τοιχογραφίες (π,χ. Μαρτύριο Παναγίτσας).

 

 

(30) 4ος-5ος αι. -Αμφορέας  εγχυτρισμού

Αναφορικά με τον λεγόμενο ενταφιασμό με "εγχυτρισμό", ήταν αυτός ένας συνηθισμένος τρόπος ενταφιασμού βρεφών και νηπίων μέσα σε πήλινα αγγεία. Ο τρόπος αυτός συμβολίζει την επιστροφή τού μωρού στη μήτρα της μητέρας. Για να χρησιμοποιηθούν τα αγγεία για τον σκοπό αυτό, αφαιρούνταν ένα μέρος τού αγγείου που χρησίμευε στη συνέχεια ως καπάκι κατά την ταφή. Από τις ανασκαφές φαίνεται ότι ο τρόπος αυτός ενταφιασμού βρεφών και νηπίων ή ακόμη και εμβρύων από αμβλώσεις  εφαρμόζονταν από  τους Γεωμετρικούς χρόνους.

 

 

(31) Το νεκροταφείο εγχυτρισμού βρεφών στην Αστυπάλαια

 

Ένα μοναδικό στον κόσμο νεκροταφείο βρεφών έχει αποκαλυφθεί στην Αστυπάλαια και καλύπτει περίοδο από τα τέλη της Γεωμετρικής Εποχής έως τουλάχιστον τον 1ο π.Χ. αιώνα. Η ανασκαφή έφερε στο φως πάνω από 2.500 χιλιάδες ταφές σε πήλινα αγγεία, νεογέννητων κυρίως βρεφών. Οι επιστήμονες πιθανολογούν ότι στην περιοχή υπήρχε ιερό της γεωμετρικής εποχής, όπου εναπόθεταν οι πιστοί το χαμένο μωρό τους. Στη συνέχεια, εξελίχθηκε αυτό σε πανελλήνιο μάλλον ταφικό ιερό, όπου οι πιστοί προσέρχονταν χωρίς κτερίσματα, για να προσφέρουν το ίδιο νεκρό μωρό τους ως αφιέρωμα σε θεότητες (10). 

 

Στη Σάμο "τμήμα εκτεταμένου νεκροταφείου με βρεφικές και παιδικές ταφές ανασκάφηκε στη θέση Καμινάκι ή Κλήμα στα βόρεια του σύγχρονου οικισμού του Ηραίου. Η ταφή γινόταν είτε σε πίθους, οξυπύθμενους αμφορείς και μεγάλα μόνωτα αγγεία (ἐγχυτρισμοί), είτε σε κιβωτιόσχημους τάφους και μονολιθικές σαρκοφάγους. Οι περισσότερες ταφές ήταν ακτέριστες, μερικές όμως είχαν μεγάλο αριθμό πήλινων αγγείων, ντόπιας παραγωγής ή εισηγμένων, τα οποία είχαν τοποθετηθεί μέσα ή έξω από τον τάφο....Η χρονική περίοδος χρήσης του νεκροταφείου αρχίζει στα μέσα του 7ου αι. π.χ. και φθάνει μέχρι το 590 π.χ. "(11).

 

 

(32) 150 μ.X- Η αρχαιότερη τοιχογράφηση τής Παναγίας στην κατακόμβη  τής Αγίας Πρισκίλλης

 

 

Όπως η ταφική αρχιτεκτονική έτσι και η ζωγραφική διακόσμηση των χριστιανικών τάφων ακολούθησε αρχικά την εθνική και εβραϊκή παράδοση.

(33) To  Παγώνι:  Σύμβολο τής αθανασίας τής ψυχής

 

 

 

Περιελάμβανε μίμηση ορθομαρμαρώσεων, συμβολικές παραστάσεις (ιχθύς,  περιστερά, σταυρός, Αμνός, καλός Ποιμένας, Χριστόγραμμα, Ορφέας, άγκυρα κ.α.) καθώς και παραστάσεις με φυτικά και ζωϊκά μοτίβα (άμπελος, άνθη, φύλλα, καρποί, πουλιά, παγώνι κ.ά.)  προσαρμοσμένα στις παλαιότερες εθνικές εικαστικές τεχνοτροπίες. Οι καλύτερες απεικονήσεις βρέθηκαν σε κατακόμβες.

(34) Το  Χριστόγραμμα  σε  δάφνινο  στεφάνι  (α΄μισό 4ου)

 

(35)Ο Χριστός ως Ορφέας- κατακόμβη Ρώμης,4ος αι.

 

 

 

 

Από τα μέσα τού 3ου αιώνα, θέματα από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη καλύπτουν τους τοίχους των τάφων. Τον 4ο αιώνα παρατηρείται μεγάλη θεματική ποικιλία και πλούσια φόντα  με  διάσπαρτα άνθη, φύλλα και καρπούς. Κυριαρχούν οι παραδείσιες αλληγορίες με πτηνά που συμβολίζουν τις ψυχές των νεκρών και απολαμβάνουν την ευδαιμονία τού Παραδείσου. Συχνότατα, το χριστόγραμμα επίσης συνυπάρχει με θέματα κοσμικά, με παραστάσεις οικογενειακών και νεκρώσιμων τελετών, νεκρόδειπνων καθώς και με απεικονήσεις από την καθημερινή ζωή τού νεκρού, σχετικές  με το επάγγελμά του, με σκηνές κυνηγίου, αλλά και γαστρονομικής απόλαυσης. Φρούτα, εδέσματα,  αμφορείς κρασιού επιβιώνουν μέχρι τον 5ο αιώνα, οπότε η πλούσια αυτή θεματολογία αρχίζει σταδιακά να υποχωρεί.

(36) Μανωλάτες,  τοίχος  σπιτιού

 

(38) Άρτοι και ιχθείς - 2ος αι.

(37) Ιησούς Χριστούς Θεού Υιός Σωτήρ

   

Τον 6ο αιώνα ο σταυρός , που ταυτίζεται πλέον με τον ίδιο τον Χριστό και συμβολίζει τη νίκη του επί τού θανάτου, κυριαρχεί στην ταφική ζωγραφική. Από τον 7ο αιώνα μειώνεται αισθητά η τάση τοιχογράφησης των τάφων και περιορίζεται στην αποκλειστική απεικόνιση τού λατινικού σταυρού σε καστανό ή μαύρο χρώμα.

(39) Πλάκα και κεραμικά ευρήματα στο Κέντρο

Διάφορα κεραμικά αντικείμενα βρέθηκαν στο συγκρότημα τού Κέδρου: Λύχνος πήλινος που έφερε πάνω του φυτήλι νημάτων, κύαθος με δακτυλιόσχημη λαβή, βάσεις δύο αγγείων με ομφαλοειδή απόφυση στον πυθμένα, αγγείο μικρό όπου άναβαν πρόχειρα φωτιά για τελετουργική χρήση που ανάγεται (!) σύμφωνα με τον μελετητή, στα προ τής ερήμωσης τού νησιού (προ 1476) χρόνια, αγγείο υδροφόρο, πλίνθος πήλινη. Αφθονία κάθε είδους θραυσμάτων και κάθε χρήσης πηλίνων αγγείων και αντικειμένων ήταν διάσπαρτα στους γύρω αγρούς και ιδίως στην ανατολική περιοχή τού μικρού κόλπου τού Κέδρου. Ο μελετητής , ωστόσο, δεν κάνει μνεία σε κτερίσματα τάφων.
Το έθιμο της ταφής των νεκρών με κτερίσματα, παρόλο που δεν συνάδει με τις χριστιανικές πεποιθήσεις περί θανάτου, εξακολούθησε να τηρείται. "Περισσότερα και μεγαλύτερης ποικιλίας είναι τα κτερίσματα, που απαντούν στις αρχές τής Παλαιοχριστιανικής περιόδου, ενώ στη συνέχεια η συνήθεια παρακμάζει και τα κτερίσματα λιγοστεύουν. Πρόκειται συνήθως για πήλινα και γυάλινα αγγεία, λύχνους, νομίσματα και προσωπικά αντικείμενα. Ειδικότερα τα νομίσματα που συνοδεύουν τους νεκρούς αποσκοπούσαν στην πληρωμή των πορθμείων του Χάροντα, αρχαία συνήθεια που υιοθετήθηκε και από τους Χριστιανούς" (12).

 

Ο Αρχαιολόγος Κ.Τσάκος, σχετικά με τα κτερίσματα τού κοιμητηρίου τής Παναγίτσας αναφέρει ότι βρέθηκαν πολλές εκατοντάδες λύχνων (4ου μέχρι τα μέσα του 7ου αι.) "Πολλοί από τους λύχνους κοσμούνται με ειδωλολατρικά και μυθολογικά θέματα, την αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια, τον Πάνα, ερωτιδείς, αλλά και ερωτικές σκηνές, ενώ υπάρχουν και χριστιανικά θέματα, ο αμνός, το παγόνι, ο ιχθύς, ο σταυρός και η ιουδαϊκή επτάφωτος λυχνία". Βρέθηκαν επίσης "πολλά χάλκινα νομίσματα, ιδίως της εποχής του Ηρακλείου, και μια ενδιαφέρουσα ομάδα από κεραμικά σκεύη καθημερινής χρήσεως"(13).

 

(40)Τράπεζα προσφοράς σε νεκρούς (4ος αι.)

Ένα άλλο έθιμο που συνέχισαν να τηρούν οι χριστιανοί, παρά τις αντιρρήσεις της Εκκλησίας, ήταν το αρχαίο έθιμο τής κατάθεσης προσφορών στους τάφους των θανόντων. Στο Συκούριο Θεσσαλίας βρέθηκε πλάκα τού 4ου αιώνα, με πέντε κοιλότητες όπου οι πιστοί τοποθετούσαν μικρές ποσότητες τροφών, προσφορά στους μάρτυρες ή στους νεκρούς τους. Συνήθης ήταν επίσης η τέλεση νεκροδείπνων κατά τις ημέρες των μνημοσύνων των νεκρών, πάνω ή δίπλα στους τάφους και σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, όπως προαναφέραμε. Κατά τις τελετές αυτές μοιράζονταν μεταξύ τους τον άρτο και το κρασί που έπιναν από το ίδιο ποτήρι.

 

Από τα παραπάνω συνάγεται: 

 

Κατά τον 5ο αιώνα παρατηρείται μια τάση οικιστικής εξάπλωσης προς τα βόρεια τής Σάμου, που μαρτυρείται από τα λείψανα μνημείων και πολισμάτων, λόγω τής ειρήνης που επικράτησε στις θάλασσες υπό την προστασία τού Βυζαντινού στόλου. Το βαπτιστήριο τού Κέδρου διέθετε αγροτικό πόλισμα, ενώ γειτόνευε και με τούς οικισμούς τής "Φλώκας" και τού "Μαλαγαρίου" (αρχαία και παλαιοχριστιανικά πολίσματα), που σύμφωνα με την τοπογραφία τους, αποτελούν σχεδόν μια ενότητα.

 

Ο χάρτης τής Σάμου από τον P. de Tournefort (έκδοση 1717)

Το 1702 σώζονταν ακόμα τα ερείπια πόλης στο Μαλαγάρι (14). Ο Pitton de Tournefort έκανε υποθέσεις σχετικά με την πόλη Ιπνουσία (ή Ιπνουντίδα). Ο Α. Barthelemy στον χάρτη τής Περιηγήσεώς του την προσδιορίζει στα δεξιά τής εισόδου τού κόλπου τού Βαθέος και προς βορράν τού Μαλαγαρίου, εκτεινόμενη μέχρι την παραλία και το ναϊδιο τού αγίου Νικολάου. Εκεί, κατά τον 19ο αιώνα (Εμμ. Κρητικίδης "Τοπογραφία" σ.46), φαίνονταν σε μεγάλη έκταση λείψανα τής πόλης αυτής καθώς και ερείπια κυκλωπείων τειχών τού φρουρίου τής ακρόπολης (στο δρόμο προς το Κοκκάρι), από τα υλικά τού οποίου χτίστηκε το μετόχι των Εισοδίων τής Θεοτόκου Φλώκας. Αλλά και ο Choiseul-Gouffier (τέλος 18ου-αρχές 19ου αι.) προσδιορίζει στον χάρτη του ερείπια πόλης στην περιοχή ενδιαφέροντός μας. Θα ήταν, πιστεύουμε, ο Κέδρος ένα σημαντικό θρησκευτικό κέντρο τής περιοχής αυτής κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια.

 
Το ενδεχόμενο  να επρόκειτο για Μαρτύριο είναι  πιθανότατο, λόγω τής ανεύρεσης τού κιβωτίου ιερών λειψάνων και εγκαινίων στη θέση όπου βρίσκονταν η Αγία Τράπεζα.  Αλλά και η ύπαρξη πολυάριθμων τάφων με  σκελετούς  φανερώνει ότι στο θρησκευτικό κέντρο αναπτύχθηκε και κοιμητήριο γύρω από τη βασιλική.

Η υποδομή τού συγκροτήματος περιελάμβανε εκτός των άλλων και ξενώνες, για την φιλοξενία νεοφώτιστων "αλλοδαπών", αλλά και "βασίλειους οίκους" για τη διαμονή Ιεραρχών. Ο περίκλειστος διάδρομος με τον μεγαλοπρεπή πυλώνα που οδηγούσε από τη θάλασσα προς τον ναό, καταδεικνύει επαφές (και μέσω θαλάσσης) με τον "έξω κόσμο" και την υποδοχή, ασφαλώς, επισκεπτών, πιστών, επίσημων προσώπων και Ιεραρχών. Δεν αποκλείουμε και τις εμπορικές συναλλαγές, όπως κάτι ανάλογο θα συνέβαινε και στο θρησκευτικό συγκρότημα των Θερμών Πυθαγορείου, όπου βρέθηκαν εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης λαδιού και κρασιού, σημαντικές εμπορεύσιμες ύλες μαζί με την κεραμική, για την εποχή εκείνη.

Η περίοδος ευημερίας όμως, ανατράπηκε με τις αραβικές επιδρομές που ακολούθησαν την κατάλυση της βυζαντινής θαλασσοκρατίας, κατά τα μέσα τού 7ου αιώνα. Η  Σάμος  δέχτηκε τελικά την πρώτη αραβική επίθεση το 665/6. Εκείνη την  εποχή εγκαταλείφθηκαν οι παράκτιοι οικισμοί, και ιδρύθηκαν οχυρωματικές πόλεις σε ορεινές τοποθεσίες, όπου κατέφυγαν περιστασιακά οι κάτοικοι τού νησιού για να σωθούν.

Κατ΄ αυτήν την περίοδο, λόγω των κινδύνων και των οικονομικών δυσχερειών, είχε γενικευτεί το φαινόμενο των ενταφιασμών στο εσωτερικό των πόλεων,  για να καταλήξουν οι ταφές στις αυλές αρχικά και στο εσωτερικό των εκκλησιών αργότερα. Η ύπαρξη  των τάφων μέσα κι έξω τής βασιλικής τού Κέδρου μαρτυρά τη λειτουργία της και ως κοιμητηριακής, κατά την συγκεκριμένη τουλάχιστον περίοδο. Παρατηρήθηκε μάλιστα και βεβιασμένη ταφή τριών νεκρών μέσα στον ναό, "διαπιστούσης σφαγήν εξ επιδρομής  ή  λοιμώδη νόσον",  όπως παρατήρησε ο ερευνητής. Η έλλειψη αναφοράς επίσης σε κτερίσματα ενταφιασμού (των οποίων η χρήση γενικότερα εξασθενούσε σε σχέση με τα πρωτοχριστιανικά χρόνια) ενισχύει ίσως την άποψη περί λειτουργίας τού θρησκευτικού κέντρου κατά την δύσκολη αυτή ιστορική περίοδο τού 7ου αιώνα.

 
Τελικά η βασιλική καταστράφηκε κι εγκαταλείφθηκε οριστικά στα μέσα τού 7ου αιώνα; Μήπως επιχειρήθηκε αμέσως μετά τις επιδρομές και την ήττα των Αράβων από τους Βυζαντινούς το 678 μ.Χ. η επανασύσταση τού θρησκευτικού κέντρου ή ακόμα και η ανοικοδόμηση τής βασιλικής με ένα  μικρότερο ναό πάνω στα ερείπιά της; 

 
Από τις μέχρι σήμερα ελάχιστες πληροφορίες που έχουμε (απ΄όσον γνωρίζουμε) και που ανάγονται βασικά σε γραπτές αξιολογήσεις ευρημάτων τού 19ου αιώνα από τούς Σάμιους ιστορικούς τής εποχής, φαίνεται πως οι θέσεις των πολισμάτων τού "Κέντρου", αλλά και των γειτονικών του, τής "Φλόκας" και τού "Μαλαγαρίου" δεν ξανακατοικήθηκαν πέραν των πρωτοβυζαντινών χρόνων. Οποιαδήποτε άλλη εκδοχή θα φαινόταν μάλλον απίθανη αν λάβουμε υπ΄όψιν μας τα ιστορικά γεγονότα και τις δυσμενείς συνθήκες που επικράτησαν στο νησί κατά τους σκοτεινούς λεγόμενους χρόνους (μέσα 7ου - α΄μισό 9ου αιώνα).

Η ανεύρεση και χρονολόγηση τής κεραμικής (τουλάχιστον) τού Κέδρου από Αρχαιολόγους, θα μας έδινε μια εικόνα για την περίοδο κατοίκησης,  λειτουργίας και εγκατάλειψης τόσο τού θρησκευτικού κέντρου όσο και τού πολίσματος που υπήρχε στην θέση αυτή.

                                                                 📚  Πηγές

(1) ΕΜΜ. ΒΑΜΒΟΥΔΑΚΗ «TO EN KEΔΡΩ ΣΑΜΟΥ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΝ” - Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 1932, Έτος Θ’, 430-439      Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 12/01/2016 02:37:41 EET - 148.251.235.206

(2) Εμμ. Βαμβουδάκης (1884-1959) από το Βαθύ Σάμου. Διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα και τις αρχές της βυζαντινής μουσικής από τον ηγούμενο της Μονής του Σταυρού Θεοφάνη Αρέλη. Υπήρξε μαθητής επίσης τού Νικολάου Γεωργίου Πρωτοψάλτου Σμύρνης. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1911 πήγε στην Ιερουσαλήμ για να μελετήσει χειρόγραφα και υπηρέτησε σαν Πρωτοψάλτης του Παναγίου Τάφου για 14 χρόνια. Δίδαξε στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο της Σάμου από το 1928-1952. Έγραψε πολλά μουσικά κείμενα. 

(3),(9), ATΛΑΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ "ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ" - ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - ΑΘΗΝΑ 2014  και Κώστα Τσάκου- Συμβολή στήν μνημειογραφία τής Σάμου- "Παλαιοχριστιανικά μνημεία τής Σάμου- Β' Μνημεία τής βόρειας ακτής" -Σαμιακή Επιθεώρηση 1988- τόμος Θ'-τεύχος 35

(4) Richard Krautheimer “Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική” Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας  Αθήνα 1991 - Χαράλαμπος Θ. Mπούρας,  “Ιστορία τής Αρχιτεκτονικής” Τ.2ος “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και η Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”, Εκδόσεις “Μέλισσα” Αθήνα 1994

(5)  Παναγιώτου Ν. Τρέμπελα- Καθηγητού τού Πανεπιστημίου Αθηνών "Τάξις και ακολουθία των εγκαινίων" http://www.ecclesia.gr/greek/press/theologia/material/1952_2_5_trempelas2.pdf 

(6) Γεώργιος Αντουράκης "Αρχαία Μαρτύρια και χριστιανικοί ναοί-Η επίδραση της τιμής των Μαρτύρων στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας" Αθήνα 1994, ιδιωτική έκδοση.
http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/andourakis_martyria_1_b.html

(7),(9),(11),(13)  ΣΑΜΟΣ "ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ" Κείμενα: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΚΟΣ- MAPIA BIΓΛΑΚΗ- Κοινωφελές ίδρυμα Ιω. Σ. Λάτση  Το παλαιοχριστιανικό κοιμητήριο [Κ. Τσάκος Σ(246) 

(8) Ευτέρπη ΜΑΡΚΗ «Τα χριστιανικά κοιμητήρια στην Ελλάδα.Οργάνωση, τυπολογία, ταφική ζωγραφική, μαρτύρια, κοιμητηριακές βασιλικές» ΔΕΛΤΙΟ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Τόμος ΚΓ' (2002) • Σελ. 163-176  ΑΘΗΝΑ 2002  - file:///C:/Users/user/AppData/Local/Temp/admin,+DChAE_041_15.pdf

(10) httpswww.archaiologia.grblog20101108%CF%84%CE%BF-%CE%BD%CE%B5%CE%BA%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%83%CF%84%CF

(12) Μιχαήλ Ι. Κουτελλά ΙΙΙ/2 "Οι παλαιοχριστιανικοί καμαροσκεπείς τάφοι της Καλύμνου" 2005, ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ- https://www.academia.edu/39083777/%CE%9F%CE%B9_%CF%80%CE%B1%CE%BB

 

                                                                     Εικόνες

(1),(12),(14),(18),(20),(39) ΕΜΜ. ΒΑΜΒΟΥΔΑΚΗ «TO EN KEΔΡΩ ΣΑΜΟΥ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΝ” - Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 1932, Έτος Θ’, 430-439      Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 12/01/2016 02:37:41 EET - 148.251.235.206 

(2) φωτ. από χάρτες google PAN VAGIO 

(3α) httpswikipredia.netelChristian_symbolism 

(3β) Βαπτιστήριο - Σύμπλεγμα λουτρών Κλεοπάτρας-Πυθαγόρειο   httpwww.icpc.grcd-samospages_intro1_pagesPythagorio.htm

(4) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967

(5) httpswww.gtp.grTDirectoryDetails.aspID=14668&lng=1

(7) Samos_Monum_Kastro_Pythagoreiou_F-1493860071

(8),(6),(26)  ATΛΑΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ "ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ" - ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - ΑΘΗΝΑ 2014 

(9)  httpsdocplayer.gr46834509-Hristianiki-kai-vyzantini-arhaiologia.html

(10) httpswww.archaiologia.grblogissue%CE%B4%CE%AF%CE%BF 

(11) httpswww.tromaktiko.gr172841panagia-ekatontapyliani-o-istorikos-naos-tis-parou-me-tis-100-portes-99-faneres-ke-mia-kryfi

(13) httpspanoszero.blogspot.com201507blog-post_34.html

(15)-(16)  https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/download/4200/3975.pdf 

(17a) Κάτοψη βασιλικής Ιλισσού-Μαρτύριο α΄μισό 5ου-httpwww.byzantineathens.combetaalphasigmaiotalambdaiotakappaeta-iotalambdaiotasigmasigmaomicronupsilon.html

(19) httpswww.aiolosparos.grpanagia-ekatontapuliani 

(21) http10gym-patras.ach.sch.grprotoxr-texnitafoi-xristian.htm

(22) Εικόνα+19+Κατακόμβη+της+Μήλου. httpsslideplayer.grslide12753930

(23) catacombs-of-milos httpsmilosvoice.gr%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CF

(24) catacombs-of-milos httpsmilosvoice.gr%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CF

(25) httptheologosgr.blogspot.com201409blog-post_49.html

(28) https://www.mixanitouxronou.gr/i-entiposiakes-katakomves-tis-milou-opou-thaftikan-8-chiliades-christiani-echoun-mikos-184-metra-ke-tis-echtisan-i-douli-ton-orichion-pou-itan-christiani/

(29) Παλαιοχρ. κοιμητ. αγ. Ονουφρίου Μεθώνης httpsaristomenismessinios.blogspot.com201603blog-post_29.html-Μαρία Ξανθοπούλου Οικιστικά κατάλοιπα Πρωτοβυζ, και Μεσοβυζ.Μεσσηνίας 

(30) 4ος-5ος ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Θεσσαλονικηςhttpswww.mbp.grelobject%CE%A0%CE%AE%CE%BB%CE%B9%CE%BD

(31) httpswww.archaiologia.grblog20101108%CF%84%CE%BF-%CE%BD%CE%B5%CE%BA%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%83%CF%84%CF

(32)  httpspanoszero.blogspot.com201507blog-post_34.html 150m.X Κατακόμβη αγ. Πρισκίλλης

(33) httpspanoszero.blogspot.com201507blog-post_34.html

(34) https://kelliteacher.weebly.com/pirhoomegatauomicronbetaupsilonzetaalphanutauiotanueta-tauepsilonchinueta-4omicronsigmaf-5omicronsigmaf-alphaiota.html

(35) httptheologosgr.blogspot.com201409blog-post_49.html 

(36) φωτ. 2022 - Ι.Π.Παραφέστα

(37) http://tribonio.blogspot.com/2012/07/blog-post_6291.html

(38) http://ikee.lib.auth.gr/record/126901/files/GRI-2011-6960.pdf  

(40) 4ος αι. μ.Χ. Συκούριο Θεσσαλίας httpswww.eleftheria.grm%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1item141131.html (2)