ΝΑΟΣ AΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΙΡΗΝΗΣ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΥ (προ τού 1666)

ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ - 2022

 

Στη Σάμο "Ο προστάτης άγιος των θαλασσών και των ναυτικών Άγιος Νικόλαος απολαμβάνει ξεχωριστή τιμή στη θρησκευτική ζωή των ευσεβών κατοίκων του. Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται και από τον μεγάλο αριθμό των τιμωμένων επ’  ονόματί του ιερών ναών, οι οποίοι κοσμούν πόλεις και χωριά, ακρογιαλιές και εξοχικές ορεινές τοποθεσίες. Ανάμεσα στους πολυάριθμους ναούς του Αγίου Νικολάου στο εύανδρο νησί της Σάμου ξεχωρίζουν αρκετοί για την ιστορικότητά τους...Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι ο ναός του Αγίου Νικολάου στο κοσμοπολίτικο Πυθαγόρειο κτίσθηκε πάνω στα θεμέλια αρχαίου ναού πριν το 1666"(1).

(β) Νοτιοανατολική όψη και λείψανα των προσκτισμάτων τού ναού  

(α) Ο ναός σε παλαιά φωτογραφία-Δυτική όψη

(γ) Δυτική όψη σήμερα. Το στέγαστρο κρύβει τις κόγχες στο υπέρθυρο

 

 

 

Ο ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται μέσα στον οικισμό  "Πυθαγόρειο", στην πλατεία Ειρήνης. Ήταν Μετόχι τής Μονής Ζωοδόχου Πηγής τού όρους Ντομούζ-Μπουρνού (Ραμπαηδόνι), στο ακρωτήριο "Πράσσο" στην ανατολική Σάμο. Ο Επ. Σταματιάδης γράφει: "Ο εν τηγανίω επί τώ ονόματι τού αγίου Νικολάου ναός, εκτισμένος επί αρχαίου τείχους καί εξ ύλης τών προαστείων τής αρχαίας πόλεως"(2). Ο Ιωάννης Σιδηροκάστρου  αναφέρει (προ τού 1964) ότι είναι κτισμένος  πάνω στα θεμέλια αρχαίου ναού(3). Το εκκλησάκι αναφέρεται στην  "Επιστολιμαία  Διατριβή  περί Ιωσήφ Γεωργειρήνου αρχιεπισκόπου Σάμου (1666-1671), Σάμος 1892" (σελ.34),  τού Επαμ.  Σταματιάδη, όπου συμπεριλαμβάνεται και το σύγγραμμα τού Γεωργειρήνη "Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος" 1677.

(δ)Χάρτης Πυθαγορείου (1745). Ο ναός Αγ. Νικολάου στη θέση Q .

Ο  Γεωργειρήνης  περιγράφει στο έργο του  τα ερείπια παλαιού λιμένα που ονομάζονταν στην εποχή του "Τηγάνι"  λόγω τού κυκλοτερούς  σχήματός του. Κοντά στο λιμάνι κτίστηκε μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, η οποία όμως τώρα  (δηλαδή μεταξύ 1666-1671) χρησιμεύει ως καταφυγή των θαλασσοπόρων, όσων  προσορμίζονται εδώ για να προμηθευτούν νερό από παρακείμενο πηγάδι που έχει εξαιρετικό πόσιμο νερό. Στο μέρος αυτό μένει κατά τη διάρκεια τής ημέρας ένας φύλακας, ενώ τη νύχτα δύο,  ώστε να εξαγγέλλουν στον τοπικό αγά ή  καδή  ποιά πλοία προσωρμίσθηκαν, πότε απέπλευσαν και πού  κατευθύνονται. Εάν δε ο αγάς μάθαινε  νωρίτερα από κάποιον άλλον και όχι από τον φύλακα ότι προσωρμίσθηκε κάποιο πλοίο, ο φύλακας  τιμωρούταν  λόγω  αμέλειας με  πεντακόσια μαστιγώματα  στα  πέλματα  των  ποδιών του. Από τα γραφόμενα τού Ι.Γεωργειρήνη (4) αναμφίβολα συνάγεται ότι ο Άγιος Νικόλαος  υπήρχε  πριν  το 1666.  

 Ο  Richard  POCOCKE , που επισκέφθηκε  τη  Σάμο μεταξύ 1737 και 1741 ,  στο σύγγραμμά του που δημοσιεύτηκε στα  1745 συμπεριλαμβάνει  την αχιτεκτονική αποτύπωση τού ναού Αγίου Νικολάου στο Πυθαγόρειο, προσδιορίζοντας  επίσης τη θέση του στο χάρτη τής πόλης που συνέταξε.  Η τοποθέτησή του συμπίπτει κατά πολύ  με την θέση  τού ναού στη σημερινή πλατεία  Ειρήνης.

"In this part there are likewife two or three fmall ruined churches, and to the north of the port at Q, there is a confiderable ruin of a building of hewn ftone, with two or three tiers of brick, at the diftance of every four feet, which, they fay, was a church and  palace, probably the cathedral ; and at this time there is a fmall church  within it, dedicated to St. Nicholas ; the plan of which, as it feems to have been built, is feen at X"(5). 

 

(ε) Νότια όψη- Αρχαία λείψανα τού κυκλοτερούς νοτίου χώρου;

Ητοι (μεταφρασμένο ): "Στο μέρος αυτό υπάρχουν δύο ή τρεις ερειπωμένες εκκλησίες και βόρεια τού λιμανιού στο σημείο Q (τού χάρτη) υπάρχει ένα αξιοσημείωτο ερειπωμένο πέτρινο κτίσμα με δύο ή τρία διαζώματα από τούβλα σε απόσταση μεταξύ τους τέσσερα πόδια, το οποίο λένε πως ήταν μία εκκλησία  και  έπαυλη, πιθανώς η Επισκοπή · και τώρα, υπάρχει ένα  εκκλησάκι εντος της εκτάσεως αυτής αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο· την κάτοψη αυτού,οπως φαίνεται να  κτίσθηκε, την βλέπουμε  στο σημείο Χ".

(στ)  - Κάτοψη τής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου  από τον  Richard   Pococke   (περί  το  1745)

 

 

 

 

Σύμφωνα με την αποτύπωση τού R. Pococke  περιγράφεται μια τρίκλιτη  βασιλική με ευρύτερο το κεντρικό κλίτος της και δύο πλευρικά, στενά, που διαφοροποιούνται με  τέσσερις κίονες σε κάθε πλευρά. Φέρει αψίδα Ιερού όσο και το πλάτος τού κεντρικού κλίτους. Βόρεια και νότια τής αψίδας υπάρχουν δύο ιδιαίτεροι κλειστοί χώροι, τής Πρόθεσης ή Προσκομιδής και τού Διακονικού ή Σκευοφυλακίου. Η πρόσβαση σε αυτά γίνονταν από στενά ανοίγματα. Στην είσοδο τού Σηκού (ο κυρίως ναός), στα βόρεια και στα νότια επίσης, φαίνονται τα λείψανα δύο κλειστών-σχεδόν τετραγωνικών προσκτισμάτων- με τέσσερις γωνιακές ημικυκλικές κόγχες στο καθένα από αυτά. Εσωτερικά οι χώρου αυτοί αποκτούν κυκλοτερή σχεδόν μορφή. Επικοινωνούν κατ΄ ευθείαν με τον Σηκό με στενά ανοίγματα. 

Πρό  τού κυρίως ναού υπάρχει ο πρόναος- στο ίδιο πλάτος με το κεντρικό κλίτος τού ναού- και συνδέεται με αυτόν με φαρδιά πύλη. Φέρει πλευρικά ορθογωνισμένα παραλληλόγραμμα προσκτίσματα, μεγαλύτερα κατά το μήκος τους από τον κυρίως ναό. Από τον κτιστό (τυφλό) νότιο τοίχο που μπόρεσε να δει ακέραιο ίσως ο R. Pococke, υποθέτουμε μάλλον ότι τα δύο αυτά προσκτίσματα θα επικοινωνούσαν κατ΄ευθείαν από τον νάρθηκα τού ναού. Ο νάρθηκας είναι στενός και επιμήκης, καλύπτοντας όλη την δυτική όψη τού πρόναου και των προσκτισμάτων που προαναφέραμε. Έχει τρείς εισόδους: την κεντρική (δυτική) που είναι και η μεγαλύτερη και δύο μικρότερες στα βόρεια και στα νότια.

Το σχέδιο τού ναού (σύμφωνα με την αποτύπωση τού Pococke) καταδεικνύει μια τυπική θα λέγαμε βασιλική των πρωτοβυζαντινών χρόνων με τα προσκτίσματά της,  που εξυπηρετούσαν τα θρησκευτικά τελετουργικά των ναών και γενικά τις διάφορες λειτουργίες τους, όπως ήταν η Φύλαξη αγίων λειψάνων,  ιερών σκευών, το μυστήριο τής βάπτισης  νέων χριστιανών σε ιδιαίτερο χώρο κ.ά..

(ζ) Το εσωτερικό τού ναού σήμερα

(θ) Οι τοιχογραφίες στο θόλο σήμερα

(η) Εσωτερικό τού ναού σήμερα

 

 

 

 

 

 

Ο ναός τού Αγίου Νικολάου σήμερα, έχει εσωτερικά τη μορφή βασικά μιας θολωτής μονόκλιτης βασιλικής και είναι όλος τοιχογραφημένος με ολόσωμες -κυρίως- απεικονήσεις αγίων. Σώζονται -εφαπτόμενα επάνω του- λείψανα των παλαιών πιστεύουμε προσκτισμάτων του, τού πιθανώς βυζαντινού δηλαδή ναού που αποτύπωσε ο R.Pococke μεταξύ  τού 1737 και 1741.

 

 

  

📚 Πηγές:

(1) Αριστείδης Γ. Θεοδωρόπουλος "(AΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΕ ΟΛΟ ΤΟ ΝΗΣΙ) Η ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΙΚΗ ΦΑΝΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗ ΣΑΜΟ ΤΟ 1920 - syndesmosklchi.blogspot,gr

(2) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης ""Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος , σελ.362- Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886. 

(3) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 – Ιωάννης Παπάλης (Διετέλεσε Επίσκοπος Σάμου από το  1948 ως 1967 - Εγραψε το βιβλίο του μέχρι το 1964)

(4) Ιωσείφ Γεωργειρήνη “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος” 1677 (υπήρξε Επίσκοπος Σάμου από το 1666 ως το 1671)

(5) POCOCKE, Richard. A Description of the East, and some other Countries, Vol. II. Part I. Observations on Palaestine or the Holy Land, Syria, Mesopotamia, Cyprus, and Candia. A Description of the East, and some other Countries, Part II. Observations on the Islands of the Archipelago, Asia Minor, Thrace, Greece, and some other Parts of Europe, … τ. 2, Λονδίνο, W. Bowyer, MDCCXLV[=1745].σελ.396,398

 Εικόνες:  

(α)Παλαιά φωτογραφία 

(β,γ,ε,ζ,η,θ) Ι.Παραφέστα 

(δ,στ) POCOCKE, Richard. A Description of the East, and some other Countries...Vol. II. , σελ.396-Χάρτης του Πυθαγορείου στη Σάμο και Κάτοψη της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου ,η οποία βρίσκεται στη θέση Q του χάρτη.