ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ -1756- ΣΤΟ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟ "ΠΡΑΣΣΟ" ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ (ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ)- 2022

 

ΑΠΟΦΑΣΗ ΚΗΡ. ΔΙΑΤΗΡ. ΜΝΗΜΕΙΟΥ Φ.Ε.Κ. 126/Β/1972- Φορέας Προστ. 2η Ε.Β.Α (Αθήνα)

(α) Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής από τα ανατολικά, στο βουνό Ντομούζ-Μπουρνού, στο ακρωτήριο  Πράσσο

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 

ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ

Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής Σάμου, επικαλούμενη και «Αηλιώτισσα» λόγω της γειτνίασής της με το παρακείμενο στα δυτικά εξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία, ιδρύθηκε στα 1756 στο βουνό Ντομούζ-Μπουρνού  (ή Ψηλή Βίγλα, ή Ραμπαηδόνι) σε  υψόμετρο περίπου 300μ., πάνω από τον  κάμπο τής Βλαμαρής όπου βρίσκεται και η ακόμα παλαιότερη  Μονή τής Αγίας Ζώνης τού 1696 ⁽¹⁾. Χτισμένη στη μικρη χερσονησο τού βραχώδους απόκρημνου ακρωτηρίου Πράσο, στην τοποθεσία "Μελισσόβραχα", αντικρίζει τον 'Ορμο τής Μουρτιάς στα νοτια,το ιστορικό στενό τής Μυκάλης (Επταστάδιος Πορθμός) ακομα νοτιοτερα, το σύμπλεγμα των μικρών νησίδων  στα βορειοδυτικά,  καθώς και τα μικρασιατικά παράλια της περιοχής της  Εφέσου  .

Ως προς το ακρωτήριο Πράσο, ας μας επιτραπεί εδώ, μια χρήσιμη κατά τη γνώμη μας αναφορά: Είναι χαρακτηρισμένο ως σπάνιος τύπος τοπίου, σκεπασμένο εν μέρη με πεύκα, θάμνους, φρύγανα, μακία βλάστηση και σπάνια χλωρίδα (Αnthemis rosea rosea: Ανθέμιδα η ρόδινη, Campanula hagielia), βρίσκεται αρκετά υποβαθμισμένο λόγω των πυρκαϊών και χρήζει πάντα προστασίας ⁽²⁾. Το πευκοδάσος στη βόρεια πλευρά τής Μονής κάηκε μερικώς το 1913, αλλά και μια πρόσφατη καταστροφή επιτελέστηκε το 2020 με την κοπή πλέον των 100 υπεραιωνόβιων πεύκων που υπήρχαν γύρω από την Μονή⁽³⁾.

(β) Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ 

 

Τον Οκτώβριο τού 1756  ο Αρχιεπίσκοπος Σάμου Καλλίνικος παραχώρησε εγγράφως σε κάποιον ιερομόναχο ονομαζόμενο Δωρόθεο, κατόπιν αιτήσεώς αυτού, το μικρό παρεκκλήσιο τής Ζωοδόχου Πηγής ,που ήταν ήδη κτισμένο στην δασώδη εκείνη περιοχή (στη θέση τής κατοπινής Μονής) καθώς και την άδεια για να κατασκευάσει εκεί κελί προκειμένου να μονάσει εφ΄όρου ζωής:

"Διά τού παρόντος γράμματος γίνεται δήλον ως δωδέκαμεν το εξωκκλήσιον τής Παναγίας, ευρισκόμενον εις τοποθεσίαν τού Ραμπαηδόνι, προς τον εν ιερομονάχοις κυρ Δωρόθεον ησυχάζειν ενταύθα εφ΄όρου ζωής· εχέτω δέ άδειαν οικοδομήσαι κελλίον πρός ανάπαυσιν αυτού, μηδενός εναντιουμένου ή αντιλέγοντος. ¨Οθεν και εις τήν πρός τούτο βεβαίωσιν εγένετο και τό παρόν ενταλτήριον γράμμα και εδόθη τώ διαληφθέντι Δωροθέω ιερομονάχω αψνς΄ (1756) οκτωβρίου θ΄, Ο Σάμου Καλλίνικος" ⁽⁴⁾.

 

Έναν αιώνα περίπου αργότερα ο Επ. Σταματιάδης επαναλαμβάνει: "Εν ώ δε χωρίω τα νύν υπάρχει η Μονή ωκοδόμητο αρχαίον εκκλησίδιον, επί τώ ονόματι τής Παναγίας τιμώμενον, όπερ, μεσούντος τού παρελθόντος αιώνος, ο τότε ιεράρχης Σάμου Καλλίνικος είχε παραχωρήσει ιερομονάχω τινί Δωροθέω καλουμένω, ίνα χρησιμεύση αυτώ ως ησυχαστήριον.." ⁽⁵⁾

 

Ο Δωρόθεος ,με τη βοήθεια  των μοναχών που προσήλκυσε , κατάφερε πολύ γρήγορα να κτίσει κελιά, καθώς και το καθολικό τής μονής που ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 1786. Η Μονή ωστόσο, σύμφωνα με τον Εμμ. Κρητικίδη, δεν είχε διεκπεραιωθεί τουλάχιστον μέχρι το 1869 (που εκδόθηκε το έργο του): " θεμελιωθείσα κατά τα 1756 και μή διεκπεραιωθείσα εισέτι.".  Διαβίωναν δε εκεί 25 καλόγηροι, ενώ υπήρχε και  ιδιαίτερο ενδιαίτημα με δικό του ναό,  όπου έμεναν 13 καλόγριες ⁽⁶⁾.

 

Η Μονή μετά από αίτηση τού κτήτορα Δωροθέου  υπήχθη στο Πατριαρχείο και αναγνωρίστηκε ως Σταυροπηγιακή με Συγγίλιο τού 1776 τού Πατριάρχη Σωφρονίου. Σε δεύτερο Συγγίλιο τού  Γρηγορίου τού 1797 (που επικυρώνει το πρώτο)  κι άλλο ένα τού Νεοφύτου (που επικυρώθηκε το 1806 από τον Καλλίνικο) αναφέρονται και δύο μετόχια (εκτός αυτού τής Αγίας Βαρβάρας "Βλαμαρής") ως εξαρτήματα τής Μονής, ήτοι: τής Αγίας Αννας και τής Αγίας Παρασκευής στο "Πλατανάκι".   Απαριθμούνται επίσης τρεις νεόδμητοι ναοί που κτίστηκαν από τους Πατέρες τής Μονής, ήτοι: Ο ναός τού Αγίου Σπυρίδωνος "στον λιμένα τού αυτού χωρίου Βαθύ", ο ναός τού Τιμίου Προδρόμου "πλησίον τού αυτού χωρίου" και έτερος ναός τού Προδρόμου κάτω από το Μοναστήρι, στη θέση "Μεγάλο Χωράφι".

 

 

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΤΟ "ΜΕΓΑΛΟ ΧΩΡΑΦΙ" ⁽⁷⁾ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΔΡΙΝΗΣ

 

 

(γ) Η Σκήτη τού Προδρόμου. Διακρίνεται ο ναός, ερειπωμένα κελιά και αναβαθμίδες καλλιεργειών. 

 

Ο Επ. Σταματιάδης περί τα τέλη τού 19ου αιώνα, ερείπια μικρών κτισμάτων που σώζονταν επί των ημερών του, στη θέση Μεγάλο Χωράφι, κοντά στη Μονή και μαρτυρούσαν την διαβίωση αρκετών πατέρων που ζούσαν εκεί ασκητικά : 

"Ού μακράν τής Μονής εν θέσει λεγομένη Μεγάλο Χωράφι ερείπια οικίσκων σωζόμενα μαρτυρούσι ότι άλλοτε ουκ ολίγοι μονασταί εξελέξαντο τό μέρος εκείνο ενδιαίτημα και εν αυτώ ασκητικώς διεβίουν..."

Αλλά και πολύ αργότερα, το 1967, ο Ιωάννης Σιδηροκάστρου  διαπίστωσε κι αυτός  ότι σώζονταν ακόμη  ερείπια κελιών, καθώς και ο ναός  σε πολύ καλή κατάσταση. Οι δύο πηγές και η δεξαμενή νερού μαρτυρούσαν τη διαμονή άλλοτε, εκεί, μοναχών που επιζήτησαν περισσότερη ησυχία  στην ερημική εκείνη τοποθεσία ⁽⁸⁾. Και σήμερα ακόμα  σώζονται ίχνη τού παλαιού εγκαθιδρύματος και ο ναός τού Προδρόμου σε καλή κατάσταση (εικ.γ).

 

Με το Συγγίλιο ωστόσο τού 1806 ο Πατριάρχης Καλλίνικος απαγόρευσε την κατοίκησή του από μοναχούς χωρίς την άδεια τού Ηγουμένου, γιατί με το πρόσχημα τής δήθεν απομόνωσής τους ερημώνονταν η κυρίαρχη Μονή από ανθρώπους. Κανείς σε αυτή τη σκήτη να μην παραλαμβάνει άγνωστο υποτακτικό, ούτε να θεωρεί τον εαυτό του αυτεξούσιο, αλλά να είναι όλοι προσηλωμένοι στο αξιοσέβαστο Μοναστήρι τής Ζωοδόχου Πηγής και να συμπράττουν στις αναγκαίες δουλειές και στις εκδουλεύσεις αυτού:

"Μηδείς τών Πατέρων...άνευ τής αδείας τού κατά καιρόν ηγουμένου...κατοική εις την νεόδμητον εκκλησίαν τού Τιμίου Προδρόμου τήν εν τώ Μεγάλω Χωραφίω απομακρύνων εαυτόν τού μοναστηρίου επί προφάσει δήθεν ιδιωτεύσαι καί μονάσαι, επεί ερημούται το ιερόν Μοναστήριον ανθρώπων, μήτε μην μηδείς τών ασκουμένων εν τή τοιαύτη σκήτη παραλαμβάνη υφ΄εαυτόν υποτακτικόν άγνωστον, μήτε όλως υπονοή εαυτόν αυτεξούσιον, αλλά σύμπαντες ώσι προσηλωμένοι εις το γεραρόν μοναστήριον....συνεργούντες και συμπράττοντες εις τάς αναγκαίας χρείας καί εκδουλεύσεις τού μοναστηρίου...." ⁽⁹⁾.

  

(δ)1967-Ο ναός τού Προδρόμου, τού Ν.Δρίνη, από τα Ν.Δ

Η υπόθεση αυτή τής απαγόρευσης σχετίζεται με τον ιερομόναχο Νεόφυτο Δρίνη (1778-1854), ο οποίος έκτισε όντας νεαρός  τον ναό τού Τιμίου Προδρόμου λίγο πριν το 1797 και εμόνασε εκεί πιθανώς μέχρι το 1806. Το γεγονός όμως τής προσέλκυσης κι άλλων μοναχών, καθώς και πολλών προσκυνητών που εκκλησιάζονταν στο νέο κάθισμα, προκάλεσε (κατά τον Ι.Σιδηροκάστρου) την αντιζηλία τού Ηγουμένου τής κυρίαρχης Μονής και την παρέμβαση τού Πατριάρχη, ο οποίος ζήτησε από τον καταγγέλοντα Ηγούμενο να συστήσει στον ιερομόναχο Νεόφυτο να επανέλθει στη Μονή. Ο Νεόφυτος όμως μετέβη αυτοπροσώπως στο Πατριαρχείο, έδωσε εξηγήσεις και τελικά  απεχώρησε από τη Μονή.

 

Το όνομα τού Νεόφυτου Δρίνη συνδέθηκε και με την ιστορία τού παλαιού Ναού τού Αγίου Σπυρίδωνος στον "Λιμένα" Βαθέος, που ανήκε στη Μονή Ζωοδόχου Πηγής. Την εποχή εκείνη στην κυριότητα της μονής ανήκαν περί τα δεκαέξι παρεκκλήσια, εξωκλήσια και μετόχια, κυρίως στην ανατολική πλευρά του νησιού, καθώς και στη Μικρά Ασία (μέχρι το 1922). Μεταξύ αυτών ήταν και ο  Ναός του Αγ. Σπυρίδωνος στο Βαθύ Σάμου, ο οποίος παραχωρήθηκε το 1864 για να γίνει ενορία ⁽¹º⁾. 

Ο Ν. Δρίνης αγόρασε με γραπτό συμφωνητικό στις 11 Φεβρουαρίου 1810 το εν λόγω Μετόχι τού Αγίου Σπυρίδωνος έναντι 7.500 γροσίων  με την εκκλησία, όλα τα κελιά και τα "καταγώγια" (= τα καταλύματα, από το ρ. κατάγομαι-καταλύω ⁽¹¹⁾ και το περιβόλι, για να το νέμεται εφ΄όρου ζωής. Μετά δε τον θάνατό του θα περιέρχονταν στη νόμιμη δεσποτεία τού Μοναστηριού : 

"..αυτός μέν δώ πρός τό ιερόν Μοναστήριον άσπρα εαυτού ίδια μετρητά επτά χιλιάδες και πεντακόσια γρόσια λόγω βοηθείας και προσφοράς τή αυτού μετανοία, ούτοι δε υποχωρήσωσιν αυτώ εις τον Λιμένα Βαθύν μοναστηριακόν αυτών μετόχιον τού Αγίου Σπυρίδωνος μετά τής εκκλησίας και τών κελλίων όλων και καταγωγίων, και τού περιβολίου αυτού, επί τώ έχειν αυτά εφ΄όρου ζωής αυτού, και νέμεσθαι ελευθέρως και ανεμποδίστως....και μετά τήν αποβίωσιν αυτού περιέρχεσθαι εις τήν νόμιμον δεσποτείαν τού Ιερού Μοναστηριού...".

Τα παραπάνω επαναλήφθηκαν σε Πατριαρχικό και συνοδικό και επικυρωτικό Γράμμα, τού οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου, τον Απρίλιο 1816. Τελικά, ο παλαιός ναός τού Αγίου Σπυρίδωνος, μετά και τον θάνατο τού Νεόφυτου (1854), ως ιδιόκτητο πλέον κτήμα τής Μονής τής Ζωοδόχου Πηγής παραχωρήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1864 στους ενορίτες της  έναντι 500 γροσίων που κατέβαλαν οι διορισμένοι επίτροποι κάθε 1η Οκτωβρίου: "Με συμφωνίαν τό νά δίδωσι κατ΄έτος είς τήν Μονήν οι παρά τών ενοριτών διορισθησόμενοι επίτροποι τής Εκκλησίας γρόσια πεντακόσια αριθ. 500 πάντοτε εις τήν α΄τε τού Οκτωβρίου..." .  

 

(στ) Δυτική πτέρυγα τής Μονής

 

 

 

(ε) Δ.πτέρυγα -Κοπή πεύκων το 2020

 

Ο Ν. Δρίνης μετά την αποχώρησή του από το Ντομούζ-Μπουρνού (ίσως περί το 1815)  ασκήτευσε επί τέσσερα χρόνια στην περιοχή τής Μονής Αγίας Τριάδος Μυτιληνιών στη θέση "Κατραφίλια", όπου υπήρχε ερειπωμένος ναός τής Αγίας Τριάδος. Εκεί ίδρυσε αργότερα (το 1824) μοναστήρι (γνωστό πλέον ως τής Αγίας Τριάδος), αφού προηγουμένως διετέλεσε για μια πενταετία Ηγούμενος στη Μονή Ζωοδόχου Πηγής τού χωριού "Παγώνδας". Κατ΄αρχάς το νεόδμητο μοναστήρι ονομάσθηκε Μονή Νέας Ζωοδόχου Πηγής  προς τιμήν τής Μονής στο Ντομούζ-Μπουρνού ,την οποία πάντα θυμόταν ο Ν.Δρίνης με νοσταλγία. Πέθανε την Τετάρτη 5 Ιανουαρίου 1854 σε ηλικία 76 ετών, μετά από βαρείς τραυματισμούς που υπέστη από ληστές που επέδραμαν στην Μονή.

 

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΛΕΠΡΟΚΟΜΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΗΣΥΧΑΣΤΗΡΙΟ

 

(ζ) Η Μονή προ τού 1967

Ίχνη θεμελίων οικήματος διακρίνονταν (σύμφωνα με τον Ιωάννη Σιδηροκάστρου) στην βορειοανατολική γωνία τού κήπου, ανατολικά τής Μονής, σε απόσταση 200 μ.. Εκεί διέμεναν ασθενείς που έπασχαν από τη νόσο τού Χάνσεν, τήν λέπρα. Τους "κεχωρισμένους" αυτούς από την κοινωνία  φρόντιζε η Μονή. Η λέπρα, «λώβα» κατά το σαμιακό γλωσσικό ιδίωμα, είχε διαχρονική παρουσία στη Σάμο. Οι λεπροί (λωβοί), προκαλώντας τον τρόμο και την οργή συχνά συγχωριανών τους οι οποίοι τούς αντιμετώπιζαν ως μιάσματα  καταγγέλοντας μάλιστα αυτούς στις αρχές, εκτοπίζονταν από τα χωριά τους και απομονώνονταν από την κοινωνία. Εγκαθίσταντο τότε σε πρόχειρες καλύβες, γνωστές ως "Λουβιάρικα", στα όρια των χωριών, ενώ άλλοι κατέφευγαν στις μονές Αγίας Ζώνης, Ζωοδόχου Πηγής, Τιμίου Σταυρού, όπου υπήρχαν οργανωμένα μοναστηριακά λεπροκομεία. Την περίθαλψη των λωβών αναλάμβαναν οι μοναχοί και οι μοναχές. Όσοι από τούς λωβούς μπορούσαν, προσέφεραν μέρος των περιουσικών τους αγαθών στα Μοναστήρια και υπέγραφαν συμφωνητικά προκειμένου να εξασφαλίσουν τη μέριμνα των Μονών για τη διατροφή τους και  άλλα αναγκαία αγαθά, για όσο θα βρίσκονταν στη ζωή.  Σε άλλες περιπτώσεις η συντήρησή τους  γινόταν από τα έσοδα της μονής, ή από προσφορές των κατοίκων του νησιού.
Στα τέλη τού 19ου αιώνα, επί καθεστώτος Ηγεμονίας, η Σάμος απέκτησε λεπροκομείο, ένα από τα δύο στην Ελλάδα (το άλλο ήταν η Σπιναλόγκα στα 1903), στη θέση "Παναγίτσα" στο Νέο Καρλόβασι, τού οποίου η ίδρυση σύμφωνα με τον Κ. Κόμη ⁽¹²⁾ άρχισε να συζητιέται το 1861, αποφασίστηκε αυτή το 1866, οι εργασίες ξεκίνησαν το 1887, ολοκληρώθηκαν το 1890 και το κτήριο εγκαινιάστηκε το 1896 (μετά από 35 χρόνια!). Την ίδια περίοδο ο Επ. Σταματιάδης αναφέρει, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, ότι περί το1886 υπήρχαν στη Σάμο 43 λεπροί, από τους οποίους 22 άνδρες και 21 γυναίκες. 

Δυτικά τής Μονής υπήρχε άλλο, μικρό γυναικείο Μοναστήρι. Διακρίνονταν  τα θεμέλια και το πηγάδι τής μικρής Μονής. Διέμεναν εκεί λίγες καλόγριες ,που ζούσαν από τα εργόχειρά τους και από την βοήθεια τής ανδρώας Μονής. Κατά τα πρώτα χρόνια απαγορεύονταν να κατοικούν και να εκκλησιάζονται στην ανδρώα Μονή. Στο Συγγίλιο δε τού 1806 δίνεται η Πατριαρχική εντολή να αποχωρήσουν όλες οι Μοναχές από την ανδρώα Μονή και το κοντινό "ξενοδοχείο" και να κατοικήσουν στο γυναικείο μετόχι τής Αγίας Άννης στο Βαθύ. Φαίνεται όμως από την εκτενή συγχωρητική Επιστολή τού Απριλίου 1817 τού Πατριάρχη Κυρίλλου (η οποία μετά από 11 χρόνια  αποκατέστησε τελικά την τάξη) ότι οι εντολές τού 1806 είχαν  αγνοηθεί. 

 

 

ΤΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ  ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ

 

Τα έσοδα τής Μονής στο β΄μισό τού 19ου αιώνα - σύμφωνα με τον Επ. Σταματιάδη -  ανέρχονταν σε 35.295 γρόσια και οι δαπάνες σε 31.990 γρόσια. Εκτός των 13 συνολικά μοναχών  από τις προσόδους τής Μονής συντηρούταν και το παρακείμενο φτωχό γυναικείο ησυχαστήριο όπου διέμεναν τότε τέσσερις γερόντισσες, και διατρέφονταν επίσης εκεί μερικοί "λωβοί" (λεπροί):

"Πλήν δε τών εν αυτή ενασκουμένων δέκα και τριών εν συνόλω μοναχών, εκ τών προσόδων τής Μονής συντηρείται καί πτωχόν τι παρακείμενον γυναικείον ησυχαστήριον περιέχον τέσσαρας γραίας μοναχάς, διατρέφονται δε και τινες ελεφαντιώντες".

Η κτηματική περιουσία τής Μονής την ίδια περίοδο αποτελούνταν από 100 εκμισθωμένα κτήματα 722 στρεμμάτων, αξίας 840.030 γροσίων και από 13 διαθέσιμα κτήματα 94 στρεμμάτων, αξίας 67.100. Συνολικά: 113 κτήματα 816 στρεμμάτων  και  αξίας  907.130 γροσίων. Εκτός αυτών κατείχε και 3.030 ελαιόδενδρα, 873 χαρουπιές και 147 οπωροφόρα δέντρα, ήτοι σύνολο 4.050. Από τα κτήματα αυτά, τα 156 στρέμματα ήταν αμπελώνες και τα 660 στρέμματα αγροί. Τέλος ,από τα εκμισθωμένα κτήματα εισέπραττε η Μονή 15.345 γρόσια ετησίως.

 

Εκτός των παραπάνω κτημάτων  η Μονή είχε στην κατοχή της  κατά την ίδια χρονική περίοδο 3 ανεμόμυλους και τα επόμενα Μετόχια:

 

1) Τής Οσίας Βαρβάρας στη Βλαμαρή ,που κτίστηκε από ύλη τού αρχαίου πολίσματος που υπήρχε στην περιοχή - 2) Τού Αγίου Ιωάννου Προδρόμου στο "Βαθύ", με τις δύο άγιες Τράπεζες που υποβαστάζονται από αρχαίες στήλες ερυθρού ιάσπιδος - 3) Τού Αγίου Σπυρίδωνα στο "Λιμένα Βαθέος", που έγινε ήδη ενοριακός - 4) Τού Αγίου Νικολάου στο "Πυθαγόρειο" ⁽¹³⁾, κτισμένου επί αρχαίου τείχους και από την ύλη  των προαστείων τής αρχαίας πόλεως  - 5) Τού Γενεσίου τής Θεοτόκου στο ακρωτήριο "Ψαλλίδα" - 6) Τού παλαιωμένου ναϊσκου τού Ιωάννου Προδρόμου στο χωριό "Άγιος Κωνσταντίνος" - 7) Τής Αγίας Παρασκευής στη νότια Σάμο, στη θέση "Πλατανάκι" όπου φαίνονται ίχνη κυκλωπείων τειχών - 8) Τού Αγ. Ιωάννου Προδρόμου στην ασιατική ήπειρο, έναντι τής Σάμου, στο "Καλαμάκι" ⁽¹⁴⁾.

 

Ο Ι.Σιδηροκάστρου  περί το 1964 κατέγραψε επίσης  τα Μετόχια, τα παρεκκλήσια και τα εκκλησίδια τα ανήκοντα στη Μονή, συνολικά 16. Συμπληρώνουμε λοιπόν τον κατάλογο τού Ε.Σταματιάδη με τα παρακάτω: 

9) Τής Αγίας Άννης, παρεκκλησίου πάνω από την ανατολική πύλη τής Μονής - 10) Τής Αγίας Άννης στο "Βαθύ" - 11) Τού Αγίου Αντωνίου - Αγίου Αποστόλου στα "Μελισσόβραχα" - 12) Τού Αγίου Γεωργίου επίσης στα "Μελισσόβραχα" - 13) Τού  Γενεσίου Αγίου Ιωάννου Προδρόμου στο "Μεγάλο Χωράφι" - 14) Τού Αγίου Χαραλάμπους, Νεκροταφειακου Ναου τής Μονής, δυτικά αυτής - 15) Τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου στους "Σπαθαραίους" - 16) Τού Προφήτη Ηλία, σε ύψωμα δυτικά τής Μονής.

 

(η) Το συγκρότημα τής Μονής Ζωοδόχου Πηγής από Νοτιοδυτικά και ο περιβάλλων χώρος

 

 

ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ

 

Το συγκρότημα της φρουριακού τύπου μονής είναι ένας συνηθισμένος τύπος μεγάλου μοναστηριακού τετράπλευρου κτηρίου με διώροφες πτέρυγες κελιών και βοηθητικών χώρων, όπου το καθολικό βρίσκεται ελεύθερο στη μέση τής εσωτερικής αυλής. Οι πτέρυγες είναι πρόσφατα ανακαινισμένες και συντηρημένες και καταλαμβάνουν σήμερα  και τις τέσσερις πλευρές τού Μοναστηριού.

Ο Επ. Σταματιάδης  μας δίνει μια παλαιότερη εικόνα τής Μονής κατά το β΄μισό τού 19ου αιώνα. Αναφέρει ότι δυστυχώς η Μονή μέχρι τότε έμεινε  ατελής κι ότι δεν υπήρχαν  κελιά για τη διαμονή των μοναχών παρά μόνο στη δυτική και στη βόρεια πλευρά.

 

Η Μονή έχει δύο πύλες εισόδου, στη δυτική και στην ανατολική της όψη. Πάνω από την ανατολική πύλη σώζεται "καταχύτρα" (ζεματίστρα) απ΄όπου οι Μοναχοί σε ώρα κινδύνου έριχναν καυτό λάδι κατά τις επιθέσεις πειρατών και ληστών. Ο φρουριακός αμυντικός χαρακτήρας της, όπως παρατηρείται και σε άλλες Μονές τής Σάμου, σχετίζεται με τις ταραχώδεις ιστορικές περιόδους που έζησε το νησί και με τις συνεχόμενες πειρατικές επιδρομές στα νησιά τού Αιγαίου, ξένων εθνοτήτων αλλά και Ελλήνων χριστιανών, ακόμα και μέσα στον 18ο και 19ο αιώνα. 

 

(θ) Η δυτική πύλη εισόδου στη Μονή

 Η δυτική πύλη είναι η κύρια πύλη τής Μονής ,όπου απολήγει και ο δρόμος ανάβασης στο βουνό από τον Κάμπο τής Βλαμαρής. Στη μονή βρίσκονται ενδιαφέροντα λαϊκής τεχνοτροπίας λιθανάγλυφα, σκαλισμένα από τον Μιχαήλ Μαρμαρά: Στο περιθύρωμα της εξωτερικής δυτικής πύλης περιλαμβάνονται μαρμάρινη πλάκα που παριστάνει ναό με πολλούς οβελίσκους,  φυτικές και ζωϊκές παραστάσεις, ψευδοκίονες και μεγάλη κτητορική πλάκα του 1833, αναφερόμενη στους αυτάδελφους μοναχούς  Θεοδόσιο και Ιγνάτιο. Υπογράφεται δε αυτη στο τέλος: "ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΩΛΓ΄1833 ΜΙΧΑΗΛ ΜΑΡΜΑΡΑΣ ΤΗΣ ΔΕΣΠΟΙΝΗΣ 1833 ΜΑΪΟΥ".  Στους τοίχους τής βόρειας πλευράς τής αυλής είναι  εντοιχισμένα μαρμάρινος δικέφαλος αετός και τεμάχια αγαλματίων. Στην βορειοδυτική πλευρά υπάρχει μαρμάρινη κρήνη με διάδημα (κορώνα) στο επάνω μέρος  και με επιγραφή τού 1903.

  

Στη ανατολική πλευρά τής Μονής βρίσκεται και το παρεκκλήσι τής Αγίας Άννης, όπου τον χειμώνα τελούνταν πολλές φορές, λόγω ψύχους, οι λειτουργίες και οι ιερές ακολουθίες. Η μαρμάρινη πλάκα τής Αγίας Τραπέζης τού παρεκκλησίου μεταφέρθηκε από τον τάφο τού Επισκόπου Αριστάρχου και φέρει επιγραφή: "Αρίσταρχος Σάμιος εκ Καρλοβασίων αρχιεπίσκοπος Σάμου και Ικαρίας, θανών ενταύθα κείται". 

 

"Η μονή διαθέτει αξιόλογη βιβλιοθήκη παλαίτυπων βιβλίων, ορισμένα εκ των οποίων χειρόγραφα, σημαντικά σταχωμένα και επάργυρα Ευαγγέλια του 1777, του 1801, του 1820 και του 1840. Στο μοναστήρι φυλάσσονται πολλά λείψανα Αγίων σε πέντε λειψανοθήκες. Ακόμη υπάρχουν διάφορα παλαιά ιερατικά σκεύη, ιερατικές πόρπες, αρχιερατικές ράβδοι και ο μανδύας του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, τον οποίο έφερε στο νησί ο τότε διάκονος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Σάμου Αρίσταρχος, αδελφός της μονής. Ο μανδύας αυτός πρόσφατα μεταφέρθηκε και εκτίθεται πλέον στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως" ⁽¹⁵⁾. 

 

(κ) Μέρος τής αυλής και του ναού

 

 

(ι) Δυτική πτέρυγα  και πύλη εισόδου στη Μονή.

 

 

(λ) Είσοδος στη Μονή- Νότια πτέρυγα

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η Μονή  μετετράπη από ανδρώα σε γυναικεία με το υπ' αριθμ. 2/4-1-2002 Προεδρικό Διάταγμα. Από το 2001 εγκαταστάθηκε εκεί ολιγομελής Αδελφότητα προερχόμενη από την Ιερά Μονή Αγίων Κηρυκου και Ιουλίττης Σιδηροκάστρου. Οι μοναχές έχοντας ως βασικό διακόνημα και οικονομικό πόρο την Αγιογραφία  συνέχισαν τις εργασίες συντήρησης τού Μοναστηριού και το έργο τού ιερομονάχου Μόδεστου, ο οποίος είχε ο ίδιος ασχοληθεί  κυρίως με τη συντήρηση τής δυτικής παλαιάς πτέρυγας. Ωστόσο το συγκρότημα έχει χάσει προ πολλού και κατά πολύ την γραφικότητά του και τον παλαιό του χαρακτήρα. 

 

 

 ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ

 

(μ) Εποψη από Β.Δ. τού καθολικού

(ν)Το κεντρικό τμήμα τής νότιας πλευράς

(ξ) Μερική έποψη από Β.Δ.

 

 

 

 

 

Το Μάιο του 1782, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει πάνω από την πύλη τής εισόδου στον νάρθηκα, ο Κτήτορας τής Μονής Ζωοδόχου Πηγής  Δωρόθεος ολοκλήρωσε το καθολικό της μονής στο κέντρο τού μεγάλου τετραγώνου που σχηματίζεται σήμερα από τις πτέρυγες των κελλιών και των βοηθητικών χώρων. " 1782 Μαϊου 18 / Διά συνδρομής τού πανοσιωτάτου/Ηγουμένου Δωροθέου/Ιερομονάχου". Πάνω δε από την πύλη σώζεται μαρμάρινη εικόνα τής Ζωοδόχου Πηγής και επιγραφή: "Η Ζωοδόχος Πηγή 1833".

 

Ο ναός κτίστηκε στον τύπο τού εγγεγραμμένου σταυροειδούς σύνθετου τετρακιόνιου τρίκογχου, αθωνιτικού ναού, με ευρύχωρο τρουλαίο νάρθηκα. Οι εσωτερικές διαστάσεις τού κεντρικού χώρου του είναι 9,00Χ13,90μ. και το ύψος ως την κορυφή των θόλων 8,70μ. 

Οι τέσσερις κυλινδρικοί κίονες για τη στήριξη τού κεντρικού τρούλου μεταφέρθηκαν από τον αρχαιολογικό χώρο της μικρασιατικής Μιλήτου. Οι Μοναχοί δυσκολεύτηκαν σε κάποιο σημείο να τούς ανεβάσουν μέχρι τη μονή  λόγω τής ελλείψεως δρόμου και τού απόκρημνου τού εδάφους. Κατά την παράδοση  τέλεσαν λιτανεία  κατεβάζοντας την εικόνα τής Παναγίας στο απόκρημνο αυτό σημείο στην τοποθεσία "Αμπάρα".  Εναπόθεσαν την εικόνα πάνω σε πεύκο και προσευχήθηκαν, με αποτέλεσμα να καταφέρουν εν τέλει, "με την χάρη τής Παναγίας", να ανεβάσουν με σχοινιά  και με μεγάλη ευκολία πια τις κολόνες. Το πεύκο σύμφωνα με τον Σταματιάδη ήταν εκεί μέχρι προ δύο ετών από τη συγγραφή τού έργου του, η δε τοποθεσία ονομάζονταν έκτοτε "Πευκάκι τής Παναγίας".

Αποτύπωση  Ι. Σπ.Παπαϊωάννου- Π. Βασιλάκη

 

 

 

 

(ο ) Σκαρίφημα Ι.Κουμανούδη 1963

 

Οι εξωτερικές όψεις των τοίχων τού ναού είναι διαμορφωμένες με συνεχείς εναλλαγές παραστάδων και αβαθών τυφλών αψίδων, κατά τα πρότυπα των αγιορείτικων καθολικών τής λεγόμενης σχολής τής Πρωτεύουσας. 

Σύμφωνα με τον Κ.Παπαϊωάννου ⁽¹⁶⁾ που αποτύπωσε και μελέτησε τον ναό,  η κυριότερη διαφορά ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά τού αγιορείτικου τύπου  προκύπτει από το γεγονός ότι τα τμήματα πριν και μετά τον τρούλο είναι μεγαλύτερα από τα πλάγια κλίτη, μεταβάλλοντας έτσι το γενικό σχήμα του από τετράγωνο σε ορθογώνιο. Η διάμετρος τού τρούλου είναι περίπου διπλάσια από το πλάτος των πλευρικών κλιτών. Τα γωνιακά διαμερίσματα που σχηματίζονται από τις τέσσερις κολόνες που στηρίζουν τον τρούλο καλύπτονται με σταυροθόλια, ενώ ο χώρος τού Ιερού με εγκάρσιους θόλους. Οι πλευρικές κόγχες των χορών είναι ίσες περίπου με την κόγχη τού Ιερού και εξωτερικά τρίεδρες.
Ιδιότυπη είναι η πολύκογχη διαμόρφωση της Πρόθεσης και του Διακονικού. Τρεις μικρές κόγχες στα αριστερά κι άλλες τρεις στα δεξιά τού Ιερού κοσμούνται μετωπικά με μικρά κολονάκια. Ο ναός φωτίζεται από ένα παράθυρο στο κέντρο  κάθε πλευρικής κόγχης, και από δύο παράθυρα σε κάθε έναν από τούς πλευρικούς τοίχους (νότιο και βόρειο)  τού κεντρικού τμήματος. Στους αντίστοιχους τοίχους μέσα στο Ιερό υπάρχει από ένα παράθυρο και μια φωτοθυρίδα στην κόγχη τής αψίδας τού Ιερού. Τέλος, στο νάρθηκα τού ναού  υπάρχουν δύο παράθυρα στον βόρειο τοίχο  και ένα στον νότιο.

(π) Η πύλη τού κυρίως ναού

O νάρθηκας (σύμφωνα με τον μελετητή) συγγενεύει επίσης με τα αγιορείτικα πρότυπα, με ένα σύστημα θολοδομίας σχετικά παρεμφερές με εκείνο τού σταυροειδούς εγγεγραμμένου απλού δικιόνιου ναού. Η στήριξη τού τρούλου ,όπως και των θόλων τής εγκάρσιας κεραίας τού σταυρού , γίνεται στην πίσω πλευρά απευθείας στον δυτικό τοίχο τού ναού. Στην μπροστινή πλευρά ο τρούλος στηρίζεται σε δύο κεντρικές κολόνες, και τα εμπρός γωνιακά διαμερίσματα τής ελλειπούς αυτής σταυροειδούς στέγασης καλύπτονται με χαμηλωμένους τρούλους.
Μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας είναι και η θύρα που οδηγεί από το νάρθηκα στο καθολικό ,κατασκευασμένη από 365 μικρά ξύλινα τεμάχια που συμβολίζουν τις 365 ημέρες του έτους.                                                                                          

Το εσωτερικό τού ναού ήταν άλλοτε τοιχογραφημένο. Περί το 1967 σώζονταν δύο μόνον τοιχογραφίες στον Νάρθηκα, τού Χριστού και τής Παναγίας και τρεις μέσα σε μικρές κόγχες τού Ιερού Βήματος. Οι υπόλοιπες σβήστηκαν ή καλύφθηκαν ολοσχερώς. Σήμερα υπάρχει αρκετά πλούσια διακόσμηση κλασσικίζοντος ύφους. 

 

Το ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας είναι έργο του Γεωργίου Τάντολου και χρονολογείται από το 1788. Από την επιγραφή που φέρει , φαίνεται πως επιχρυσώθηκε το 1802 από τον ίδιο καλλιτέχνη: "Εις το 1802 συν βοηθεία Θεώ επουρανίω. Διά χειρός τού ταπεινού Ταντόλου Γεωργίω χρυσώνεται και το παρόν εις δόξαν τού Κυρίου. Ηγούμενος Δωρόθεος ο δαπανών υπάρχει σύν Νεοφύτω ιερομονάχω τώ Εκκλησιάρχη είς σωτηρίαν τών ψυχών όλου τού Κοινοβίου σύν Δωροθέω κτίτορι ομού και Ανανίω". 

Στα βημόθυρα είναι ζωγραφισμένοι ο Ευαγγελισμός κι οι Τρεις Ιεράρχες. Οι δεσποτικές εικόνες που βρίσκονται στο τέμπλο είναι παλαιότερες και κάποιες απ΄αυτές είναι έργα Χιωτών αγιογράφων. Η φορητή εικόνα τού Χριστού φέρει επιγραφή "1788 Μαρτίου 19 Χείρ Λαμπρινού και Γεωργάκη Χιοτών", η δε εικόνα τής Παναγίας "1798 Μαρτίου ιστ΄ Χείρ Γεωργάκη και Λαμπρινού Χιοτών". Των ιδίων είναι και η εικόνα τού Προδρόμου καθώς κι αυτές των Αγίων Νικολάου (1798) και Ονουφρίου (1794). Αυτή τής Ζωοδόχου Πηγής φέρει επιγραφή: "Δια χειρός Απελλού 1870".

 

(ρ) Το τέμπλο τού Γ. Τάντολου

(σ) Το τέμπλο τού Γ. Τάντολου

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ιδιαίτερης τέχνης είναι ο ξυλόγλυπτος αρχιερατικός θρόνος με φυτικές και ζωϊκές διακοσμήσεις, ο οποίος στις δυο πλευρές του φέρει ζωγραφισμένες παραστάσεις με τον όσιο Ζωσιμά να κοινωνεί την οσία Μαρία την Αιγυπτία καθώς και με τον εξομολογούμενο ενώπιον του πνευματικού του, από το στόμα του οποίου βγαίνουν οι αμαρτίες με τη μορφή φιδιών. 

Καλής τέχνης είναι και τα δύο προσκυνητάρια, τα οποία φέρουν: το ένα την εφέστιο εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής, επενδεδυμένη με αργυρή διακόσμηση του 1793, έργο τού Πατμίου χρυσοχόου Ευσταθίου (και με την οικονομική βοήθεια τού χωριού Μυτιληνιοί) και το άλλο την Μεγάλη Δέηση του 1819. Άλλη μια εικόνα (τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου) Χιώτη αγιογράφου,του Ιωάννου Λύδδη, τού 1810 βρίσκεται στο πρώτο προσκυνητάρι, ενώ δημιουργός μιας πολυσύνθετης εικόνας στο βόρειο προσκυνητάρι εμφανίζεται σε επιγραφή τού 1819  ο Χ. Λαμπρινός ,Σμυρναίος. Αχρονολόγητες, αρχαίες εικόνες βρίσκονται μέσα στο Ιερό Βήμα. Σημαντική θεωρείται επίσης η αρκετά επιμελημένη μαρμάρινη επίστρωση των δαπέδων τού ναού, αναφέρουμε δε ότι κάτω από το δάπεδο τού ναού υπάρχει μεγάλη δεξαμενή ομβρίων υδάτων που εξυπηρετεί τις ανάγκες τής Μονής ⁽¹⁷⁾.

 

 

(τ)1965- Λιτάνευση τής εικόνας-Ν.Νόου

Τελειώνοντας θα συμπεριλάβουμε αποσπάσματα από άρθρο τού Νίκου Νόου⁽¹⁸⁾, όπου  περιγράφεται ο εορτασμός τού Μοναστηριού, που θεωρούνταν ως ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της προπολεμικής και μεταπολεμικής Σάμου:

" Όλοι οικογενειακώς, έσπευδαν από τα βαθιά χαράματα να πάρουν το δρόμο για το Μοναστήρι. Αυτοκίνητα δεν υπήρχαν, ούτε και ο δρόμος που οδηγεί σήμερα έξω από την πόρτα του μοναστηριού...Οι αγροτικές οικογένειες ήταν περισσότερο προνομιούχες, γιατί είχαν τα «ζωντανά»...και κουβαλούσαν όχι μόνο τις γυναίκες και τα παιδιά τους, αλλά και την «κουμπάνια», τα τρόφιμα και τα στρωσίδια, για να τα στρώσουν κάτω από ένα πεύκο και να περάσουν την ημέρα τους με φαγητό, κρασί και διασκέδαση... υπήρχαν κομπανίες με μουσικά όργανα αλλά και πρόχειρα καφενεδάκια...

Ένα μέρος από το εκκλησίασμα ακολουθούσε τη λιτάνευση της εικόνας της Παναγιάς, ως την «Αμπάρα». Κατά τη διαδρομή, η μεταφορά της εικόνας περνούσε από τα χέρια των πιστών, που το είχαν τάμα... Στην «Αμπάρα» (κάτω από το κοινώς λεγόμενο «Πευκάκι τής Παναγίας»), γινόταν η μεγάλη δέηση για την ειρήνη του σύμπαντος κόσμου, για την ευφορία των καρπών, για την υγεία των κατοίκων, για τη μνήμη των χαμένων πατρίδων της Ιωνίας, για τους νεκρούς της Μικρασιατικής καταστροφής.
Άλλη μια δέηση γινόταν στο ύψος του μικρού νεκροταφείου, όπου υπήρχε και οστεοφυλάκιο και με την επιστροφή της εικόνας στο μοναστήρι, τελείωνε η πανηγυρική λειτουργία.
Το πρώτο πιάτο της ημέρας ήταν η «γιορτή», που παρασκεύαζαν στο μοναστήρι σε μεγάλα καζάνια και τη μοίραζαν στους επισκέπτες μετά τη θεία λειτουργία. Στο δάσος με το ξέφωτο, ξεκινούσε ο χορός και το φαγοπότι, και στο ηγουμενείο, στους καλεσμένους του αείμνηστου Ηγουμένου Χαρίτωνος, μετά την «γιορτή», έφταναν οι ταβάδες με τα ψητά ..."

 

(υ) -Οι βορειοδυτικές παλιότερες πτέρυγες τής Μονής

                                                                                

   

📚  Πηγές: 

 

(1) Ι. Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ «ΜΟΝΗ  ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ ΘΕΟΜΗΤΟΡΟΣ (1696)- ΒΛΑΜΑΡΗ ΣΑΜΟΥ» 2022 - parafestareseatch.blogspot.gr 

(2)  httpswww.efsyn.grelladaperiballon272968_samos-polemiko-naytiko-ekopse-yperaionobia-peyka 

(3) https://filotis.itia.ntua.gr/biotopes/c/AT5011023   

(4) Eπ. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος,  σ.360 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886. 

(5) Eπ. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος,  σ.359 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.  

(6) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 (σελ. 70)

(7) Ανήκει στον τύπο τού συμπτυγμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στην απλούστερη μορφή του. Το τετράεδρο τύμπανο τού τρούλου καταλαμβάνει όλο τον κεντρικό τετράγωνο χώρο τού ναϊσκου εδραζόμενο στους θόλους των κεραιών τού σταυρού. Στην κάθε πλευρά τού τετράεδρου σχηματίζεται "αέτωμα". Στεγάζεται δε επί τού τυμπάνου ένας οξυκόρυφος, μάλλον, τρούλος μικρότερης διαμέτρου, επικαλυμμένος κι αυτός με σχιστόπλακες όπως το σύνολο τού εκκλησιδίου. Η ενοποίηση των επικαλύψεων τρούλου και αετωμάτων εντείνει την αίσθηση τής οξυκόρυφης μορφής τού τρούλου. Το σύνολο προδίδει ιδιαίτερη γραφικότητα και εναρμονίζεται απόλυτα με το φυσικό ορεινό και βραχώδες περιβάλλον, στο οποίο βρίσκεται. Στα δυτικά υπάρχει εξωνάρθηκας, επιστεγασμένος άλλοτε, με δύο τοξωτές πύλες στα βόρεια και στα νότια αυτού. Από τον τρόπο κατασκευής φαίνεται πως κτίστηκε σε δεύτερη φάση, προκειμένου να στεγάσει τον αυξημένο αριθμό των πιστών που λειτουργούνταν εκεί. Στην ίδια πλευρά, στα δυτικά, βρίσκεται και η τοξωτή είσοδος στον ναό, με ημικυκλική κόγχη στο υπέρθυρο. Το περιθύρωμα είναι μαρμάρινο. Η ίδια λογική ακολουθήθηκε και στα δύο παράθυρα  στην νότια και στη βόρεια κεραία τού ναϊσκου. Η κόγχη τού Ιερού είναι εξωτερικά τρίεδρη και φέρει στο κέντρο της επιμήκη φωτοθυρίδα.  Ι. Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ «ΓΕΝΕΘΛΙΟ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ (1797),  ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΟ ΣΤΗ  Ι. Μ. ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ» 2022- parafestareseatch.blogspot.gr

(8) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967

(9) Eπ. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.  

(10) Δ. Ι. Βαφειάδης για την Romfea.gr Απρίλιος 2015 

(11) https://www.stougiannidis.gr/katagogio.htm - Η λέξη καταγώγιο προέρχεται από το ρ. κατάγομαι – καταλύω. Στην αρχαιότητα, σήμαινε το κατάλυμα, το πανδοχείο  και δεν εξέφραζε κάποια μειωτική έννοια. Τα καταγώγια χτίζονταν δίπλα σε ναούς, σε Ασκληπιεία ή σε περιοχές όπου διοργανώνονταν εορτές και αγώνες, όπως στην Αρχαία Ολυμπία, στους Δελφούς, στην Επίδαυρο κλπ., αλλά και σε λιμένες.

(12) ΚΟΜΗΣ ΚΩΣΤΑΣ "Η ΛΕΠΡΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ - ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ (19ος-20ος ΑΙΩΝΑΣ)"

(13) parafestaresearch.blogspot.gr  - ΝΑΟΣ AΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΙΡΗΝΗΣ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΥ (προ τού 1666) - 2022

(14) Eπ. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.  

(15)  Δ. Ι. Βαφειάδης για την Romfea.gr Απρίλιος 2015 

(16) Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997 

(17) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967

(18) Νίκου Νόου "Η Σάμος του χτες" - Ζωοδόχος Πηγή, η λιτάνευση της εικόνας - http://www.samiakonvima.gr/2018/04/blog-post_93.html#.YpuMI-xBxPY

                  

Εικόνες: 

 

(α)httpswww.vimaorthodoxias.grneaiera-moni-zoodochoy-pigis-samoy-diagonismos-syllogis-kai-prosforas-kaysoxylon

(β) Δ. Ι. Βαφειάδης για την Romfea.gr Απρίλιος 2015

(γ) Φωτ. Σταμάτη Γούναρη-httpssamosvoice.gr20200401fotoreportaz-ston-ai-giannaki-tis-zoo-2

(δ) Νίκου Παπάζογλου Φωτ. 1967 

(ε)httpswww.efsyn.grelladaperiballon272968_samos-polemiko-naytiko-ekopse-yperaionobia-peyka  

(στ) Ε.Θράβαλος samanos.photography@gmail.com -

(ζ) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 

(η) httpswww.efsyn.grelladaperiballon272968_samos-polemiko-naytiko-ekopse-yperaionobia-peyka 

(θ) Δ. Ι. Βαφειάδης για την Romfea.gr Απρίλιος 2015 

(ι,κ) Ι.Ε.Kιλουκιώτης samosin.gr 

(λ) httpswww.isamos.griera-moni-zoodochou-pigis

(μ,ν,ξ) Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997 

(ο) Ιωάννου Κουμανούδη Δρος Αρχιτέκτονος "Σκαρίφημα Σαμιακών Μονών" 1963
(π,ρ,σ) Δ. Ι. Βαφειάδης για την Romfea.gr Απρίλιος 2015 

(τ) Ν. Νόου Φωτ. τού 1973

(υ) Xavier Pletzers-httpswww.google.comsearchclient=firefox-b-d&q=%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%B7+%CE%96%CF%89%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%87%CE%BF%CF%82+%CE%A0%CE%B7%CE%B3%CE%AE+