ΤΟ ΜΑΓΓΑΝΟΠΗΓΑΔΟ Ι. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ ΤΟΥ 1902 ΣΤΟ Ν. ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ ΣΑΜΟΥ

Ο μηχανισμός  τού μαγγανοπήγαδου  τού 1902 - Φωτ. Ι.Παραφέστα - 2007

Βρίσκεται βόρεια τής πλατείας Βαλασκατζή και τής Πορφυριάδας Σχολής, ανάμεσα στην οδό “Γοργύρα” και στις παρυφές τού “Αλωνακίου”, μέσα σε ιδιοκτησία Ι.Κωστάκη. Πρόκειται για μια ευρεία έκταση πολλών στρεμμάτων που περιέχει και σήμερα ακόμα, περιβόλια με εσπεριδοειδή και ελαιώνες. Απολήγει δε η έκταση αυτή στον αυλικό περίβολο τής Πορφυριάδας Σχολής (κτίριο τού 1905, χαρακτηρισμένο διατηρητέο μνημείο).

Ανήκε παλαιότερα (από τούς χρόνους τής Ηγεμονίας), στον Ι. Χατζηγιάννη (1832-1914) και ήταν το κτήμα που περιέβαλε το σπίτι του. Το δε σπίτι, πού σώζεται “όρθιο” ακόμα, συνορεύει με το Β.Δ προαύλιο τής Πορφυριάδας Σχολής.

Ι.Χατζηγιάννης- Ελαιογραφία στο Δημαρχείο Καρλοβασίου

Μέσα στο κτήμα αυτό ο Ι. Χατζηγιάννης έκανε το μαγγανοπήγαδο, πηγάδι δηλαδή με μηχανή και κουβάδες (ο “σακκιές” ακριβέστερα), ώστε να αντλεί με ευκολία μεγάλες ποσότητες νερού για το πότισμα των περιβολιών και των λοιπών καλλιεργειών.

Το επάνδρωσε με παρακείμενη στέρνα για αποθήκευση τού νερού και με χτιστά ποτιστικά αυλάκια με κεραμικούς σωλήνες πού διατρέχουν το κτήμα, κατά μήκος των υψηλών πετρόχτιστων μαντρότοιχων. Αυτοί ορίζανε και περιβάλανε την ιδιοκτησία του. Σήμερα  σώζονται στην Β.Δ πλευρά τής όλης έκτασης. Δίπλα επίσης στο μαγγανοπήγαδο, κατασκεύασε κτίσμα ωρίμανσης τής κοπριάς, για τη λίπανση των καλλιεργειών.

Το μαγγανοπήγαδο τού Χατζηγιάννη, είναι ίσως το μοναδικό δείγμα στο νησί. Προτάθηκε από τούς σημερινούς ιδιοκτήτες, και με εργασία μας κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Ρόδου (όπου ανήκε η Σάμος).

 

Ο μάγγανος φέρει ανάγλυφα πάνω στο μέταλλό του το όνομα τού κατασκευαστή: 

"ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΗΧΑΝΟΠΟΙΕΙΟΝ “ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ” ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ- 1902", καθώς και το όνομα "Ι. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗΣ 1902".

Φωτο Pireorama

Τα ονόματα πάνω στο μέταλλο-Φ. 2007

 

 Ο Ιωάννης Χατζηγιάννης (1832-1914) χιώτικης εξ όσων γνωρίζουμε καταγωγής, βιομήχανος και πολιτευτής, υπήρξε ισχυρό πρόσωπο στην σαμιακή κοινωνία. Επωφελούμενος κοινωνικών και άλλων καταστάσεων, φιλόδοξος και εκρηκτικός, κενόδοξος και εκδικητικός (κατά τον τοπικό τύπο)⁽¹⁾ προκειμένου να επιβληθεί μεταξύ άλλων ισχυρών, ενεπλάκη παρορμητικά μάλλον σε μεγαλεπήβολα έργα.

Παρά τις ενστάσεις, σε αυτόν οφείλουμε (μεταξύ άλλων) την ύπαρξη δύο από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια αυτής τής πόλης:

Αφ' ενός οικοδόμησε με δικά του έξοδα το Χατζηγιάννειο Παρθεναγωγείο το 1903, στην οδό Βλιάμου και Αγίας Σοφίας, στη θέση τής πρώτης Πορφυριάδας Σχολής τού 1784 τού Πορφυρίου Ζαμπέτη⁽²⁾ όπου  στεγάζεται τα τελευταία 20 περίπου χρόνια η Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.

Χατζηγιάννειο- Φωτ. Ν.Χατζηιακώβου

Αφ' ετέρου, συμμετέχοντας οικονομικά μαζί με άλλους δύο χορηγούς (τον Χ. Μανταφούνη και Γ. Κ. Νικολάου) και με χρήματα επίσης τής παλιάς σχολής καθώς και των Καρλοβασιτών, οικοδομήθηκε το δεύτερο νεώτερο κτίριο τής Πορφυριάδας Σχολής ⁽³⁾. Οι παρεμβάσεις τους κατά την έναρξη των εργασιών, προκειμένου να μειωθεί το κόστος τού έργου, συνέβαλαν σε μετατροπές τού αρχικού σχεδίου τού Αρχιτέκτονα Ν. Τσουκαλαδάκη.⁽⁴⁾ 

Πορφυριάδα- Φωτ.Ι.Παραφέστα 1995

 Αυτά τα πολύ σημαντικά έργα για την πόλη, πέρα από τις πολιτικές ίσως βλέψεις τού Χατζηγιάννη προς ενίσχυση τής θέσης του για δικό του όφελος, έναντι των πολιτικών του αντιπάλων και προκειμένου να αντιστρέψει την δυσάρεστη εικόνα του μεταξύ των πολιτών, απαντούσαν και σε πραγματικές ανάγκες τής εποχής. Η ίδρυση σχολείων καλύτερης εκπαίδευσης και μάλιστα εξειδίκευσης, ώστε να βελτιωθεί το εμπόριο, η βυρσοδεψική βιομηχανία, η ναυτιλία - με τον ατμό πια να δείχνει τις κυρίαρχες τάσεις του -  ήταν ανάγκη που οι πιο διορατικοί είχαν εντοπίσει στα τέλη τού 19ου αιώνα.

 

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΟΥ ΕΚΤΕΛΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΕΡΓΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΤΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΓΓΑΝΟΠΗΓΑΔΟ ΤΟΥ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ

Η όλη εγκατάσταση καταλαμβάνει μια περιοχή σχήματος παραλληλογράμμου, πλευρών: 20,70Χ13,50μ

Κατά σειρά από νότια συμπεριλαμβάνονται: Η δεξαμενή (στέρνα) νερού, το μαγγανοπήγαδο, τα προσκτίσματα αποθήκευσης και ωρίμανσης τής κοπριάς (κοπρώνας) και το τμήμα τής περιτοίχισης (μάντρα) με την αυλόπορτα δυτικά.

Αποτύπωση τής εγκατάστασης  Ι.Παραφέστα 2007

 

Το μαγγανοπήγαδο βρίσκεται επί μιας σχεδόν τετραγωνισμένης περιοχής που παρεμβάλλεται μεταξύ δεξαμενής και προσκτισμάτων (κοπρώνα), πλευρών 10,65Χ9,23μ. Οι περιμετρικές λιθοδομές που ορίζουν το σχεδόν εγγεγραμμένο τετράγωνο είναι: προς νότον το τοίχωμα τής δεξαμενής νερού, ανατολικά το τοίχωμα με τις αντιρρήδες (αρκετά σπάνια κατασκευαστική μέθοδος στην Σάμο), βόρεια το τοίχωμα των προσκτισμάτων αποθήκευσης και δυτικά το τοίχωμα που εμφανώς διακρίνεται στο έδαφος στην ίδια ευθεία με την δεξαμενή και την δυτική πλευρά των αποθηκών.

Τμήμα τού Ανατολικού τοίχου  Φωτ. 2007

Από το ανατολικό τοίχωμα προβλέφθηκε η εκροή νερού προς τα αυλάκια ποτίσματος και από το νότιο τοίχωμα η εκροή προς την δεξαμενή κι από εκεί στα αντίστοιχα αυλάκια που αρδεύουν τα προς νότον περιβόλια. Είναι χτιστά, καλοφτιαγμένα με πήλινους σωλήνες. Εκτός τού παραλληλογράμμου τής εγκατάστασης δεκάδες μέτρα υδραύλακες διατρέχουν την περιοχή.

 

 

Υδραύλακας σε γωνία -Φ.2007

Υδραύλακας κάτω από αντηρίδα

Υδραύλακας & πήλινοι σωλήνες

 

Η δεξαμενή νερού- Φωτ. 2007

Η όλη εγκατάσταση με την μεγάλη, καλοκτισμένη δεξαμενή εν μέσω των περιβολιών που μέχρι πριν λίγα χρόνια καταλαμβάνανε όλη την ευρύτερη περιοχή, με δέντρα γύρω από το πηγάδι, με τούς υψηλούς μαντρότοιχους που περιστοίχιζαν τα περιβόλια, θα μας παρέπεμπε στις αντίστοιχες εγκαταστάσεις των χιώτικων περιβολιών, τού νησιού από το οποίο μετοίκησε  η οικογένεια Χατζηγιάννη. Η δεξαμενή έχει εξωτερικές διαστάσεις 10,65Χ7,00μ. και  εσωτερικές 5,70Χ9,35μ.. Το βάθος της είναι 3,50μ περίπου.  Οι περιμετρικοί τοίχοι έχουν πλάτος 0,65μ και απολήγουν στο χείλος- μετά από “δόντι” 0,15μ- στα 0,50μ. Η χωρητικότητά της σε νερό ανέρχονταν στα 186 κ.μ. περίπου.

 

 

Τα προσκτίσματα αποτελούσαν χώρους αποθήκευσης – ωρίμανσης τής κοπριάς για τη λίπανση των περιβολιών, Αποτελούνται από δύο “τυφλούς” χώρους εκτός τής βόρειας πλευράς όπου υπάρχουν -υπερυψωμένα από το έδαφος- ανοίγματα, για τη διοχέτευση και απόσυρση τής κοπριάς. Ο κάθε χώρος έχει εσωτερική διάσταση 4,60Χ3,50μ και το σύνολο τού κτίσματος έχει εξωτερικές διαστάσεις 10,65Χ4,50μ..

 

Ο  ένας χώρος τού κοπρώνα. Φωτ. Ι.Π. 2007

Οι δύο χώροι  τού κοπρώνα. Φωτ. Ι.Π. 2007    `

 

 

 

 

 

 

 

 

Η αυλόπορτα Φωτ. Παραφέστα 2007

 

 Η σιδερένια αυλόπορτα με την μάντρα φέρει δύο πυλώνες με “μαλακού” ανοίγματος τόξο (ανακουφιστικό) από δύο σειρές πλίνθων και κεραμίδια σαν επιστέγασμα. Έχει πλάτος 2,04μ.. Το φάρδος τού μαντρότοιχου είναι 0,50μ. Η πρόσβαση γίνεται από παλαιό, στενό, λιθόστρωτο (σε κάποιο τμήμα του) δρομάκι που παραδοσιακά συνδέεται μέχρι και σήμερα με τη γειτονιά "Αλωνάκι", όπου σώζεται τμήμα κυκλωπείου τείχους αρχαίας ακρόπολης.
    

 

 

Το πηγάδι, συμπεριλαμβανομένων των λιθοδομών του έχει διαστάσεις 2,90Χ2,00μ, υπερέχει δε τής στάθμης τού εδάφους (“βραχιόλι”) κατά 1,25μ. Στην δυτική πλευρά, το τοίχωμα είναι χαμηλότερο κατά 0,70μ, απ' όπου και η πρόσβαση προς το χείλος τού φρέατος. Οι λιθοδομές τού πηγαδιού είναι επιμελημένες, με παρεμβολή πλίνθων και συναρμολογημένες με κονίαμα ποτζολάνης. Το όλο σχήμα είναι πολυγωνικό.

 

 

Κάτοψη πηγαδιού Ι.Παραφέστα 2007

Όψη πηγαδιού Ι.Παραφέστα 2007

 

Υπογείως το πηγάδι είναι κατασκευασμένο με σταυροειδείς θόλους, τα τόξα των οποίων υποβαστάζουν τα τοιχώματα τού φρέατος. Στην δυτική και ανατολική πλευρά τα τόξα είναι μικρότερα σε άνοιγμα, υποβασταζόμενα από τα δύο μεγαλύτερου ανοίγματος τής βόρειας και νότιας πλευράς. Είναι πολύ καλής κατασκευής και υποδηλώνει έμπειρο μάστορα.

Οι κουβάδες και μέρος τού τοξωτού θόλου.  Φωτ.Ι.Π 2007

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                        

 

Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ

Ο μηχανισμός τού φρέατος στηρίζεται σε λίθινη βάση, πλάτους 1,15μ, στο βόρειο χείλος του, με διπλό στήριγμα από σφυρήλατο σίδηρο.

Είναι ένας αρκετά περίπλοκος μηχανισμός με γρανάζια και κουβάδες, προηγμένης τεχνολογίας για την εποχή εκείνη, συγκριτικά με το απλό “μαγγανοπήγαδο” ή την “αντέννα”. Αντλούσε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες νερού για άρδευση και με μεγαλύτερη ευκολία. 

 

Φωτ. Ι.Π. 2007

Φωτ. Ι.Π. 2007

 

Η μηχανή αποτελούνταν από ένα μεγάλο τροχό με γρανάζια και έναν κάθετο άξονα που με τη σειρά του συνδεόταν με έναν οριζόντιο. Η λειτουργία στηριζόταν στη μεταβίβαση τής περιστροφικής κίνησης τού οριζόντιου στον κάθετο. Αυτό γινόταν από ζευγμένα ζώα (μουλάρι ή γαϊδουράκι) που περιστρέφονταν ολόγυρα. (Σε αβαθή πηγάδια την περιστροφή εκτελούσαν οι ίδιοι οι άνθρωποι). 

Η κίνηση μεταδιδόμενη στον κάθετο άξονα περιέστρεφε αυτόν, κι αυτός με την σειρά του περιέστρεφε τον τροχό με τα γρανάζια. Ο τελευταίος μετέδιδε την κίνηση στον τροχό με τις ερπύστριες και τούς κουβάδες.

Φωτ. Ι.Π. 2007

Φωτ. Ι.Π. 2007- Οι κουβάδες

Οι κουβάδες (ειδικής κατασκευής) ήταν ενωμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο με μια αλυσιδωτή ερπύστρια. Ο τροχός κινούσε την ερπύστρια και οι κουβάδες κατέβαιναν μέχρι τον πάτο τού πηγαδιού. Εκεί αναποδογύριζαν, γέμιζαν νερό και ανέβαιναν στην επιφάνεια. Με μια ανάστροφη πάλι κίνηση άδειαζαν το νερό, ο ένας μετά τον άλλο, και με την σειρά τους ακολουθώντας την κίνηση τής ερπύστριας κατεβαίνανε πάλι στο πηγάδι.

Το νερό που αντλούνταν διοχετεύονταν με ένα αυλάκι στην κοντινή δεξαμενή και από εκεί στα ποτιστικά αυλάκια.

 

Ο ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΣ

Έχει σημασία να αναφερθούμε στην ιστορική αυτή επιχείρηση που άφησε δυναμικά τα χνάρια της, σε μια εποχή πού οι ανάγκες τής εξέλιξης απαιτούσαν νέες λύσεις και τεχνολογικά επιτεύγματα. (Στοιχεία αντλήσαμε από το Pireorama.blogspot.gr και το mlp-blo-g-spot.gr/2014/12)

 

Το μηχανοποιείο “ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ” ξεκίνησε το 1859 στον Πειραιά (προς τον λόφο “Καραβά”) σαν μια μικρή μονάδα. Ο Γεώργιος Βασιλειάδης γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1811, ήρθε στον Πειραιά και αξιοποιώντας τη μεγάλη περιουσία του, θέλησε να ασχοληθεί με κάθε είδους εργασίες που σχετίζονταν με το χυτό και το σφυρήλατο σίδηρο. Ταξίδεψε σε βιομηχανικά κέντρα τού εξωτερικού για να πάρει εμπειρία από ανάλογες μονάδες.

Φωτ. Pireorama- Ο Βασιλειάδης

Προμηθεύτηκε από εκεί μηχανήματα, πρώτες ύλες και ειδικευμένους εργάτες, ώστε να μπορέσει να εκπαιδεύσει τούς εδώ Έλληνες εργαζόμενους. Κατασκεύαζε γεωργικά εργαλεία, άροτρα, αρδευτικές μηχανές, εκκοκιστικές μηχανές, ελαιοπιεστήρια, κιγκλιδώματα, ναυπηγικά είδη αλλά και τα ξυλουργικά μέρη των εργαλείων, καθώς και καρέκλες. Το σιδηρουργείο και το καθεκλοποιείο διευθύνονταν από Γάλλους μηχανικούς.⁽⁵⁾

Το 1869, πυρκαγιά καταστρέφει ολοσχερώς την βιομηχανική μονάδα και ανακόπτει την ανάπτυξή της.

To 1870, καταφέρνει να ξαναστήσει την επιχείρηση ενώ το 1888 διαβλέποντας τις απαιτήσεις τής εποχής του, προχωρά σε επεκτάσεις και καινοτομίες. Την μετατρέπει σε Ανώνυμη Εταιρεία. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της έπαιξε και ο γιος τού ιδρυτή Βασίλειος σαν Γενικός Διευθυντής. Η Εταιρεία από το 1867 συμμετείχε σε Παγκόσμιες Εκθέσεις αποσπώντας βραβεία και μετάλλια πρωτότυπης παραγωγής και άρτιας λειτουργίας. Καινοτομεί υιοθετώντας τη συστηματική έρευνα. Σε αυτά τα πλαίσια κατασκευάζει την πρώτη ατμάμαξα στην Ελλάδα για λογαριασμό τής Εταιρείας Σιδηροδρόμων Αττικής, την “Ελληνίς” που αναγνωρίστηκε πανευρωπαϊκά. Το 1886 έγινε η αναγνώριση με νόμο, τής εφεύρεσης ελαιοεκσαρκιστικής μηχανής και η αποκλειστική εκμετάλλευση τής πατέντας.

 

“Στα τέλη 19ου αρχές 20ου (1898-1901) η κλιμακούμενη πρόοδος των Ελλήνων εφοπλιστών και τής Ελληνικής ατμοπλοϊας...οδήγησε την διοίκηση στην αγορά ενός μεγάλου παραλιακού οικοπέδου στον λιμενοβραχίονα τού "Κράκαρη" και ξεκίνησε την λειτουργία τού ναυπηγείου (μέχρι το 1963)”.⁽⁶⁾

Η μετασκευή των θωρηκτών “Υδρας” και “Σπετσών”, εκατοντάδες μετασκευές, καθαρισμοί εμπορικών και πολεμικών μονάδων τού στόλου, λαμβάνει χώρα στις εγκαταστάσεις του. Σε όλη την Ελλάδα σιδηροδρομικές ατμάμαξες, μεταλλικές γέφυρες σιδηροδρόμου που υπάρχουν μέχρι σήμερα στα δίκτυα Πελοποννήσου και Λαρίσης αλλά και μεταλλικά στέγαστρα κτιρίων είναι κατασκευής τού “Βασιλειάδη”.⁽⁷⁾

“Πέρασε στα χέρια τής εφοπλιστικής οικογένειας Εμπειρίκου κατά την περίοδο τού Μεσοπολέμου.

Οι βομβαρδισμοί τού Πειραιά κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, κατέστρεψαν μέρος των εγκαταστάσεων ( είχαν ως έναν από τούς κύριους στόχους το Ναυπηγείο)... ενώ κατά την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα, οι εγκαταστάσεις επλήγησαν από διαδοχικές ανατινάξεις στα πλαίσια τής γενικότερης στοχευμένης καταστροφής τού κεντρικού λιμένος Πειραιώς... Μεταπολεμικά (αρχές δεκαετίας τού 1950) η παρακμάζουσα επιχείρηση απορροφήθηκε από την Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων τού Μποδοσάκη.... Το 1963 οι εγκαταστάσεις του Ναυπηγείου Βασιλειάδη...πουλήθηκαν στον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς...Μόνη ανάμνηση απομένει μονάχα η ονομασία τής ακτής Βασιλειάδου” ⁽⁸⁾

                                                                                      ΦΩΤ. Pireorama - Ναυπηγεία

 

ΠΗΓΕΣ:

 

1- Εφημερίδα “ΦΩΣ” Φ.96 – 20/12/1898 “Η επιστολή τού Χατζηγιάννη - Πως τήν κρίνουν εν  Καρλοβασίοις"

2-  Ιωάννα Παραφέστα- parafestareseatch.blogspot.gr -“Πορφυριάδα Σχολή” Α' ΜΕΡΟΣ / 1- ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΤΙΡΙΟ – ΣΑΜΟΣ 1996, 2016

3-  Ιωάννα Παραφέστα- parafestareseatch.blogspot.gr - “Πορφυριάδα Σχολή” Α' ΜΕΡΟΣ/ 2- ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΤΙΡΙΟ- ΣΑΜΟΣ 1996, 2016

4- Ιωάννα Παραφέστα- parafestareseatch.blogspot.gr - “Πορφυριάδα Σχολή” Β' ΜΕΡΟΣ “Ο Αρχιτέκτων Ν.Τσουκαλαδάκης”

5,6,8-  mlp-blo-g-spot.gr/2014/12

7 -  Pireorama.blogspot.gr