ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΜΑΙΙΚΩΝ ("ΑΝΕΓΕΡΣΗ" 1826)

Ιωάννα Π.Παραφέστα - Αρχιτέκτων Μηχανικός - Καταγραφή τού 1997

Η Αγία Αικατερίνη στην περιοχή "Βελανιδιά" τού Όρμου Μαραθοκάμπου

Το ξωκλήσι τής Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται  στη νότια Σάμο, στη διαδρομή από  τον Όρμο Μαραθοκάμπου προς το χωριό  Κουμαίικα, στη θέση "Κάμπος Βελανιδιάς".  Ο εν λόγω Κάμπος ήταν από τους παλαιότερους χρόνους  τόπος καλλιεργειών και κατοίκησης.  Ποτίζονταν δε με αυλάκια από την πηγή "Μάννα" και από το "Πάνω" και "Κάτω" νερό. Από τα νερά  των πηγών κινούνταν  οι υδρόμυλοι τής περιοχής. Κάποιοι από αυτούς ανήκαν στο Πατμιακό Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου και πακτώνονταν συνήθως σε ιδιώτες. Σήμερα κείτονται ερειπωμένοι. Ο καλύτερα διατηρημένος νερόμυλος που σώζεται είναι τού Ιωάννη Σεβαστάκη. 

 

(α)Ο μύλος Σεβαστάκη

Παλαιό κτίσμα στη Βελανιδιά-Φ.2023

 

  

 

Ερειπωμένες εγκαταστάσεις στη Βελανιδιά Φ.2023

 

Ερειπωμένο δωμάτινο σπίτι στη Βελανιδιά-2022

 

 

 

Μια όψη που σώζεται-Φ.2022

 

 

 

Μέχρι το 2010  η Βελανιδιά ανήκε στο Τοπικό Διαμέρισμα Κουμαιίκων  του πρώην Δήμου Μαραθοκάμπου. Βρίσκεται στα ανατολικά τού ομώνυμου κάμπου. Αναπτύχθηκε στη θέση  "Καλύβια",  τοποθεσία όπου άλλοτε υπήρχαν αγροτόσπιτα  για τις θερινές εργασίες. 

 

Το ξωκλήσι τής Αγίας Αικατερίνης  περιλαμβάνεται στους ναούς και ναϋδρια των Κουμαιίκων. 

                                                                             ●

Τα Κουμαίικα είναι ημιορεινό χωριό στη νότιο Σάμο και βρίσκεται σε υψόμετρο 160μ, νότια τού όρους "Άμπελος" ή "Καρβούνης".  Κατοικήθηκε στις αρχές μάλλον τού 18ου αιώνα  ή στα τέλη τού 17ου αιώνα. 

Φ.2020- Το χωριό Κουμαίϊκα από ανατολικά: Αριστερά στη θάλασσα ο Μπάλος, δεξιά ψηλά στο βάθος ο Μαραθόκαμπος, το βουνό Κέρκης και παράκτια ο Όρμος.  Μεταξύ Ορμου και Κουμαιϊκων βρίσκεται η Βελανιδιά (δεν φαίνεται στην φωτογραφία).

 

"Ού μακράν τών Κουμεϊκων σώζονται ερείπια αρχαίου ναού ή μοναστηρίου, επ΄ονόματι τού αγίου Κωνσταντίνου τα νύν τιμωμένου· παρ΄αυτώ δε τάφοι λελαξευμένοι μετά οστών εν αυτοίς κατά διαφόρους χρόνους ευρέθησαν"(1) Ο Ιωάννης Παπάλης (στα μέσα τού 20ου αιώνα) αναφέρθηκε σε ερείπια αρχαίας Μονής στον Άγιο Χαράλαμπο, όπου κατά τη διάνοιξη δρόμου  αποκαλύφθηκαν εκεί τάφοι και οστά, ενώ χαρακτήρισε ως Μοναστηράκι τον Άγιο Αθανάσιο (2).

Στην πλατεία των Κουμαιϊκων υπάρχει η εντυπωσιακή βρύση τού 1882 τού χωριού, με τούς τρεις κρουνούς, τής οποίας  η κύρια όψη  καλύπτεται από δύο βυζαντινές, ορθογώνιες μαρμάρινες πλάκες, με ανάγλυφες παραστάσεις. "Αποτελούν ενδεχομένως μέρος των πλευρών μιας ή δύο σαρκοφάγων που μπορούν να χρονολογηθούν στο τέλος του 10ου ή αρχή του 11ου αιώνα.Κύριο μήνυμα του διακoσμητικού τους θεματολογίου είναι η προβολή των arma Cristi ως συμβόλων του μαρτυρίου και της ανάστασης του Χριστού. Παράλληλα η παρουσία των πλακών αυτών υποδεικνύει την ύπαρξη ενός μοναστηρίου εκεί κοντά που δεν έχει εντοπιστεί ακόμη" (3).

 

Η βρύση με την βυζαντινή μαρμάρινη πλάκα

(β) Τμήμα τής πλατείας των Κουμαιϊκων

Οι πρώτοι οικιστές μετά την ερήμωση τής Σάμου (1476 έως 1550/60 περίπου)  προήλθαν (σύμφωνα με τούς Σάμιους Ιστορικούς Ε.Κρητικίδη και Ε.Σταματιάδη) από την Κύμη (παλαιότερα: Κούμη) τής Ευβοίας, όταν η Κύμη (κατά τον Βενετοτουρκικό πόλεμο) καταστράφηκε το 1688 και οι κάτοικοί της διέφυγαν στα Ψαρά και στη Σάμο. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι συνοικίσθηκε το χωριό από τον οικιστή Κούμα από τούς Σπαθαραίους. Ο Αρχαιολόγος Χάρης Κουτελάκης, ετυμολογεί το όνομα Κουμαίικα από το κυριώνυμο «Γκούμας», τον οποίο θεωρεί ως πρώτο οικιστή, περί το 1715 οπότε παρατηρήθηκαν εγκαταστάσεις Πελοποννησίων στο νησί. 

(γ) Φωτ.1973- Ο ναός τού Αγίου Νικολάου

Ο παλαιότερος  ναός τής Κοίμησης τής Θεοτόκου, κτίστηκε στα 1754. Ο δεύτερος σημαντικός ναός τού χωριού είναι η τρίκλιτη βασιλική μετά τρούλου τού Αγίου Νικολάου. Θεμελιώθηκε το 1841 και επερατώθηκε το 1844. 

Επισκευές τού ναού, νέα έργα και έργα εξωραϊσμού εμπλέκουν γνωστούς καλλιτέχνες τής εποχής  από δουλειές που έκαναν σε άλλους ναούς και Μονές τού νησιού. Αξίζει να αναφερθούν: Ο Τηνιακός μαρμαρογλύπτης Νικόλαος Χατζή Σίμου (τέμπλο:1865), οι αγιογράφοι Νικόλαος Ζωγράφος ο Σάμιος (εικόνα:1855), οι Αγαθάγγελος μοναχός και Κωνσταντίνος, αδέλφια από το Αϊβαλί (εικόνες: 1869, 1870, 1871), ο ιερέας Γεώργιος από την Κρήτη (εικόνα 1892), ο Ν. Φορόπουλος (εικόνες: 1901 και 1903) (4).

Στα μέσα περίπου τού 19ου αιώνα τα Κουμαίικα περιελάμβαναν "οίκους 259, ναόν 1, σχολείον 1, ελαιοτριβεία 2, άρρενας 551, (γεωργούς 165, εμπόρους 13, ναύτας 135, βιομηχάνους 35, κτηματίας 2, ιερείς 2), και θηλείας 544=1095"(5).

Δύο δεκαετίες περίπου αργότερα, κατά τον Ε. Σταματιάδη, τα Κουμαίικα είχαν 276 σπίτια με 999 κατοίκους, που ασχολούνταν με τη γεωργία και τη ναυτιλία. Οι δραστηριότητες αυτές συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα τού 20ου αιώνα, ένα ποσοστό δε 20% ήταν ναυτικοί.

Επίνειο των Κουμαιίκων είναι ο οικισμός "Μπάλος" (Πάλος), σε απόσταση 2,5 χιλιομέτρων από το χωριό, όπου σύμφωνα με τον Ε.Σταματιάδη, οι Κουμαιώτες είχαν μερικές εμπορικές αποθήκες. Εκεί προσορμίζονταν και τα λιγοστά πλοία τους. Εξυπηρετούσε παλιότερα τις εμπορικές συναλλαγές τού χωριού, καθώς και των γειτονικών χωριών: Σκουρέϊκα και Νεοχώρι. Πολλά προϊόντα διακινούνταν από τον Μπάλο προς τα νησιά κυρίως τού νοτιοανατολικού Αιγαίου. Πολλές φορές προσορμίζονταν αυτά τα πλοία και στο οργανωμένο λιμάνι τού 'Ορμου Μαραθοκάμπου. 

Στα Κουμαίικα υπάρχει κάποιο είδος χώματος που οι ντόπιοι αποκαλούν ψαλμόχωμα με το οποίο καλύπτουν τα δώματα. Με το πέρασμα τού χρόνου αποκτά ένα χρυσίζον κίτρινο χρώμα και απολιθώνεται σε τέτοιο βαθμό "ώστε και αδάμαντα δύναταί τις δι΄αυτού να κόψη"(6).

                                                                              

Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ (1826)

 

Νότια όψη -Φ.1997

 

Νοτιοδυτική όψη-Φ.1997

Ανατολική όψη-Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ο ναός φέρει στην είσοδό του επιγραφή με χρονολογία 1826, σκαλισμένη σε μαρμάρινη πλάκα πλαισιωμένη από ανάγλυφη διακοσμητική φάσα. Φαίνεται πως έγινε τότε χρήση παλαιού μαρμάρινου μέλους,  που χρειάστηκε μάλιστα να προσαρμοστεί στο επάνω μέρος για να γίνει δυνατή η εντοίχισή του. Η  επιγραφή έχει ως εξής:

H επιγραφή σε μαρμάρινη πλάκα-Φ.1997

 

"ΑΝΗΓΕΡΘΗ Ο Θ[Ε]ΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ  ΠΑΡΘΕΝΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΕΜΑΝΟΥΗΜ ΚΑΙ ΕΜΑΝ୪ΗΛ ΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ   ΙΩ. ΠΑΝΑΓΙΩΤ୪  ΕΜΑΝ୪ΗΛ  1826  ΣΕΠΤΕΒΡ.  Α (και στο δεξιό πλαίσιο τής επιγραφής) ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΤΖΟΝΗΣ" 

 

 

 

Το βόρειο παράθυρο-Φ.1997

Βόρεια όψη-Φ.1997

Δυτική όψη -Φ.1997

Ο ναός  είναι μονόχωρος δρομικός, τύπου βασιλικής και ξυλόστεγος. Η δίρριχτη στέγη επικαλύπτεται σήμερα με κεραμίδια. Άλλοτε επικαλύπτονταν με πέτρινες πλάκες. Σήμερα έχουν παραμείνει μόνο στην κόγχη τού Ιερού. Στην δυτική και ανατολική όψη σχηματίζονται αετώματα κάτω από τη στέγη με προεξέχουσες κορνίζες. Στη δυτική πλευρά τού ναού κτίσθηκε μεταγενέστερα ένας ανοικτός εξωνάρθηκας από αμελή αργολιθοδομή. Αργότερα μάλλον έγινε κλειστός. Τσιμεντόλιθοι δε στο υψηλότερο σημείο  σχημάτισαν (σε πρόσφατους χρόνους) το "κετσούλι"  για την πρόχειρη επικάλυψη τού νάρθηκα.

 

Η στέγη τού ναού και το πρόσθετο τέμπλο

Η κόγχη τού Ιερού και η Προσκομιδή

Η Πρόθεση και το τέμπλο-Φ.1997

 

 

Η κόγχη τού Ιερού είναι ημικυκλικής κάτοψης εσωτερικά και εξωτερικά. Είναι κτιστή ώστε να δημιουργείται η Αγία Τράπεζα. Στο κέντρο υπάρχει στενή φωτοθυρίδα. Δεξιά κι αριστερά βρίσκονται οι κόγχες τού Διακονικού και τής Πρόθεσης, ελαφρά οξυκόρυφες και άλλες δύο όμορες στις προηγούμενες. Στο ύψος τής γένεσης τής αψίδας τού Ιερού υπάρχει κοσμήτης που διατρέχει τούς πλάγιους τοίχους σε όλο το μήκος τους. Ο ναός φωτίζεται από ένα πολύ μικρό παράθυρο στο βόρειο κι ένα στο νότιο τοίχο, στο κέντρο αυτών. Το βορινό παράθυρο είναι πλαισιωμένο με πολύ πέτρινα φαρδιά θυρώματα στο χρώμα τής ώχρας. Φέρει δε τοξωτό αβαθές υπέρθυρο (ανακουφιστικό τόξο), πλαισιωμένο κι αυτό από την ίδια πέτρα. Κάτω ακριβώς από το υπέρθυρο υπάρχει πέτρινος κοσμήτης που προεξέχει.

Ο Αγιος Τρύφων-Φ.1997    

Εικόνα τού 1826- Φ.1997

Ζωοδόχος Πηγή-Φ.1997

 
Το νότιο παράθυρο είναι απλούστερο. Έχει το ίδιο υπέρθυρο αλλά απουσιάζουν τα φαρδιά θυρώματα-πλαίσια. Η πόρτα είναι απλή ξύλινη πλαισιωμένη με θυρώματα και με μεγάλη τοξωτή, αβαθή κόγχη στο υπέρθυρο. Φέρει στη βάση χοντρό κοσμήτη και πλαισιώνεται από μάρμαρο. Εκεί εντοιχίστηκε η επιγραφή ανέγερσης τού ναού. Το δάπεδο είναι στρωμένο με ακανόνιστες πλάκες. Δεξιά κι αριστερά τής εισόδου είναι κτισμένα πέτρινα καθιστικά. Στον ναό υπάρχει ξυλόγλυπτο τέμπλο, πολύ καλής τέχνης, διακοσμημένο με άνθη και βλαστούς.

Η διακόσμηση τής Ωραίας Πύλης - Φ. 1997     

Το τέμπλο είναι πρόστυπης βασικά τεχνικής, με φυτικές παραστάσεις (κυρίως άνθη και βλαστοί).  

Η μετάβαση από τα πρόστυπα ξυλόγλυπτα τέμπλα στα πιο έντονα διακοσμημένα τέμπλα τής επόμενης μπαρόκ περιόδου έγινε από τον 17ο στον 18ο αιώνα, οπότε εισήχθησαν νεωτερικά μοτίβα (πρωτόπλαστοι, πολύπλοκα φυτικά μοτίβα, ζωόμορφες παραστάσεις, ελισσόμενοι βλαστοί). Τα τέμπλα τού 18ου αιώνα διακρίνονται για τη διάτρητη και έξεργη τεχνική τους.

 

 

 

Η καμάρα τής Ωραίας Πύλης κοσμείται από μία πολύ όμορφη διάτρητη, δικτυωτή ζώνη, τοξωτή, με ένα καλότεχνο άνθος (ρόδο) στο κέντρο. Το υπέρθυρο είναι κυματοειδές και φέρει διάκοσμο από μετάλλια. Κιονίσκοι με επίκρανα πλαισιώνουν τις Δεσποτικές εικόνες.

Δυστυχώς το κάτω μέρος τού σωζόμενου τέμπλου, απλούστερο και ταμπλαδωτό, έχει "κακοποιηθεί" από πράσινη λαδομπογιά, με την οποία χρωματίστηκε. Στο επάνω μέρος τού τέμπλου το 1997 είχε προστεθεί μια ταμπλαδωτή, ατελής κατασκευή, για την υπερύψωσή του, σχεδόν μέχρι την οροφή τού ναού. Η τακτική αυτή ξεκίνησε βασικά  τον 17ο αιώνα  διαμορφώνοντας έτσι το εικονοστάσιο (δωδεκαόρτιο),  γιαυτό και ο όρος "εικονοστάσι" είναι καταλληλότερος για να χαρακτηρίσει το τέμπλο της μεταβυζαντινής εποχής. 

Τέλος,  στην εικόνα τού Κυρίου υπάρχει χρονολογία "1826" που συμπίπτει με την χρονολογία ανέγερσης τού ναού.

 

                                                                                           ●

                                                                                                                            

         

                                                                                                            ΠΗΓΕΣ

1. Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης ""Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σελ. 45 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886
2.  Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 – Ιωάννης Παπάλης (Διετέλεσε Επίσκοπος Σάμου από το  1948 ως 1967) Εγραψε το βιβλίο του προ τού 1964
3. Δελτίο τής Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας "Δύο βυζαντινές μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι στη βρύση του χωριού Κουμέικα Σάμου"  Χάρης ΚΟΥΤΕΛΑΚΗΣ- Τόμος ΚΓ' (2002) • Σελ. 155-162 ΑΘΗΝΑ 2002 
   
4. Ομιλία σε εκδήλωση του Κέντρου Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών της Ι. Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας στα Κουμέικα (18 Αυγούστου 2014)- Μ.Γ.Βαρβούνης - Αναρτήθηκε από Γιώργο Βαρβάκη: "Ναοί, Παρεκκλήσια και Λαϊκή Θρησκευτική Παράδοση στα Κουμέικα"- https://mpalos.blogspot.com/2014/09/blog-post.html
5. Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869, σελ.109
6. Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης ""Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σελ. 45 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886  

 

                                                                                         ΕΙΚΟΝΕΣ

(a)Σύλλογος των Απανταχού Μαραθοκαμπιτών Σάμου- httpswww.facebook compeople%CE%A3% CF%8D%CE%BB%CE%BB%CE

(β)https://visit.samos.gr/index.php/el/samos-gr/sxetika-me-ti-samo/i-samos/itemlist/category/12-sxetika-me-ti-samo?start=20 

(γ) Νίκος Νόου- Φωτογραφία τού 1973               

Οι υπόλοιπες φωτογραφίες χωρίς παραπομπές είναι δικές μας.