Παραφέστα Ιωάννα - Αρχιτέκτων Μηχανικός - Αναδημοσίευση 2024
.jpg) |
| (α) Παναγία Σπηλιανή Πυθαγορείου- Μετόχι τής Χοζοβιώτισσας Αμοργού |
H άποψη τού ιστορικού τού 19ου αιώνα Επ. Σταματιάδη ότι το σπήλαιο ήταν αρχαίο λατομείο επιβεβαιώνεται από τούς Αρχαιολόγους: "Το σπήλαιο δημιουργήθηκε, ή διευρύνθηκε, με την εξόρυξη λίθων για την κατασκευή των τειχών της αρχαίας πόλης Σάμου "(2).
 |
| "Χάρτης τής αρχαίας πόλεως Σάμου" Κ.Ι.Πτίνη |
Εκτός τού λατομείου τής Σπηλιανής υπάρχουν δεκάδες άλλες στοές στα βορειοδυτικά, στο βουνό Ταρταρούδα (ή Ταταρούγα ή Κουτσοδόντης) που χωρίζεται από το Καστρί από μια χαράδρα. Το όνομα δόθηκε (κατά τον Σάμιο ιστορικό τού 19ου αιώνα Επ. Σταματιάδη) από ένα είδος πουλιού που φώλιαζε εκεί σε μεγάλο αριθμό. Διορθώνει δε τον Guerin (1856) που ισχυρίστηκε ότι η ονομασία Ταταρούγα προκύπτει ετυμολογικά από το ρήμα "καταρρήγνυμι".
Αυτά τα
δαιδαλώδη λατομεία "μας δίνουν μια ασφαλή εικόνα τού μεγέθους των
εργασιών που έγιναν προκειμένου να κατασκευαστούν τα τείχη τής
Αστυπάλαιας" γράφει ο Ιστορικός. Στα 1869 ο Εμμ. Κρητικίδης είχε ήδη αναφερθεί στο αρχαίο λατομείο τού βουνού Ταρταρούδα, τού οποίου "η
οροφή υποστηρίζεται υπό 18 μονολίθων τετραγώνων στηλών εχουσών πάχος
σχεδόν έξ Γαλλικών μέτρων και ού μέρος λέγεται σήμερον Σπηλιά τού
Παπαστάθη" (3).
 |
| (β) Αρχαίο λατομείο στην Ταρταρούδα |
.jpg) |
| (γ) Οι πυλώνες στην Ταρταρούδα |
"Με τα απλά εργαλεία της εποχής οι τεχνίτες της αρχαίας Σάμου εξόρυσσαν από τα ορυχεία στο λόφο Καταρούγα ή Κουτσοδόντης, μεταξύ Πυθαγορείου και Χώρας, τον μαλακό ασβεστόλιθο που χρησιμοποιήθηκε στην ανέγερση οικοδομημάτων της αρχαίας πόλης της Σάμου και του Μεγάλου Ιερού της Ήρας. Η εικόνα των ορυχείων με τις συνεχείς σπηλαιώσεις και την εσωτερική πολυώροφη διαμόρφωση εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα" (4).
◼
Η Παναγία Σπηλιανή είναι μετόχι τής Μονής Εισοδίων τής Θεοτόκου, τής γνωστής Χοζοβιώτισσας Αμοργού (ανακαινίστηκε η τελευταία το 1088 μ.Χ. από τον Αλέξιο Α΄Κομνηνό, φαίνεται όμως ότι το πρώτο κτιριακό συγκρότημά της ανάγεται στον 9ο αιώνα.).
.jpg) |
| (ε) Η Μ. Χοζοβιώτισσας Άνδρου |
 |
| (δ) Η Μονή Χοζοβιώτισσας Άνδρου |
◼
Το μικρό εκκλησάκι τού σπηλαίου είναι θολωτό και απλούστατο. Η κόγχη τού Ιερού είναι ίση σχεδόν με το φάρδος τού ναϋδρίου λόγω έλλειψης χώρου και διαφοροποιείται μόνον από ένα χαμηλότερο τόξο. Αριστερά, στον βόρειο τοίχο, βρίσκεται η κόγχη τής πρόθεσης, ενώ στα δεξιά, στον νότιο τοίχο, υπάρχει μια βαθιά κόγχη-εικονοστάσι που προεξέχει μέσα στον χώρο τού μικρού ναού. Εξωτερικά αυτού, στο βόρειο τοίχωμα τού σπηλαίου, είναι διαμορφωμένο ένα παλιό προσκύνημα με την κεραμική εικόνα τής Παναγίας ενσωματωμένη στο βράχο. Δεξιά τής εικόνας βρίσκεται ενσωματωμένη επίσης κεραμική ορθογωνισμένη πλάκα που περιέχει ένα σκαλισμένο σταυρό. Εδράζεται πλέον σε ειδικά διαμορφωμένη βάση που με αυτή σφραγίστηκε η δεξαμενή νερού που υπήρχε παλιότερα εκεί. Ήταν η μία από τις τρεις που είχε δει και ο Δαπόντες περί το 1760.
 |
| (στ) Τμήμα τού εσωτερικού τού σπηλαίου με τον ναό των Εισοδίων |
Εξ όσων γνωρίζουμε, την πρώτη αναφορά στο εκκλησάκι τού σπηλαίου έκανε στο σύγγραμμα του ο Ι.Γεωργειρήνης που διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Σάμου την περίοδο 1666-1671: "Επί τού αυτού δ΄όρους (εννοεί το Καστρί, όπου εκτείνονταν και η αρχαία πόλη) εντός βαθέος και μεγάλου σπηλαίου ωκοδόμηται εκκλησία, τιμωμένη επ΄ονόματι τής παρθένου Μαρίας, Παναγία δε Σπηλιανή καλουμένη και τα μέγιστα από των Σαμίων σεβομένη ού μόνον διά τήν παρθένον Μαρίαν, αλλά καί διότι πιστεύουσι ότι σε αυτήν πολλά ετελέσθησαν θαύματα" (5).
Ο Καισάριος Δαπόντες έναν αιώνα αργότερα, περί το 1760, περιέγραψε με έμμετρο λόγο το σπήλαιο: "Αυτό ευρίσκεται κοντά στο κάστρο, οπού είπα,/ Καί έχει έμβασμα μικρό και φαίνεται σάν τρύπα. / Είς τούτο μέσα τό λοιπόν είν΄εκκλησία μία, / Εδώ στο έμβασμα άλλη μιά κ΄είναι η Παναγία. / Είναι δε η εικόνα της αρχαία και πετρίνη, / Τό μάκρος της δύο σπιθαμαίς η πέτρα δε κοκκίνη. / Όπισθεν δε τού βήματος μέσα είς έν λακκάκι, / Βρύει κ΄ευρίσκεται εκεί γλυκύτατο νεράκι. / Εις άλλο μέρος πάλιν δε είναι καί δύο σκαμμέναις / Στέρναις από το παλαιό μεγάλαις, γεμισμέναις / Απ΄τά νεροσταλάματα, όπου εκεί σταλάζει / Το μέγα σπήλαιον αυτό ολοχρονής και στάζει"(6).
 |
| (ζ) Το στόμιο τού σπηλαίου- Έποψη από το εσωτερικό του. |
.jpg) |
| (η) Η κάθοδος στο σπήλαιο των Εισοδίων Θεοτόκου |
Από τα γραφόμενα τού μεν Γεωργειρήνη προκύπτει ότι μεταξύ τού 1666 και 1671 υπήρχε ήδη το μικρό εκκλησάκι των Εισοδίων τής Θεοτόκου μέσα στο σπήλαιο, ενώ καμία αναφορά δεν γίνεται για τον ναό τού Αγίου Γεωργίου, για κελλιά και εν γένει για κάποιο μετόχι. Από την περιγραφή δε τού Δαπόντε (έναν αιώνα μετά) προκύπτει η ύπαρξη και δεύτερου παρεκκλησίου, το οποίο κατονομάζει "τής Παναγίας".
Από τις δύο αυτές πηγές τεκμαίρεται ότι το εκκλησάκι μέσα στο σπήλαιο χτίστηκε προ τού 1666/71 κι αυτό τού Αγίου Γεωργίου μεταξύ τού 1671 και 1760. Μπορεί το μετόχι να ιδρύθηκε στο ίδιο χρονικό εύρος και να περιήλθε τότε ή αργότερα στην Χοζοβιώτισσα; Ο Δαπόντες βέβαια δεν κάνει καμμία αναφορά στην ύπαρξη μετοχίου ή έστω σε κάποιους μοναχούς που διέμεναν εκεί. Αν δεν πρόκειται για παράλειψή του, τότε το μετόχι θα ιδρύθηκε μετά την επίσκεψή του στη Σάμο, δηλαδή μετά το 1760.
Η πρώτη γραπτή αναφορά για την ύπαρξη Μετοχίου τού Αγίου Γεωργίου, υπαγόμενου "ήδη" στη Μονή Χοζοβιώτισσας, έγινε έναν αιώνα αργότερα από τον Εμ.Κρητικίδη:
"κατά τό ύπερθεν τού λιμένος Τηγανίου Μετόχιον τού αγίου Γεωργίου παρά τώ βαθεί μέν, αλλά χθαμαλώ άντρω τής Παναγίας τής Σπηλιανής, ή Καληαρμενίσσης υπαγομένον ήδη είς την δικαιοδοσίαν τής έν Αμοργώ Χοζοβιωτίσης Μονής... Τού ναού τούτου αί εικόνες εισίν εξ οπτής πλίθου, ή κεραμίδος... " (7).
 |
| (ι) Έποψη προς την είσοδο τού μετοχίου |
.jpg) |
| (θ) Η αυλή τού μετοχίου-Δεξιά ο Αγιος Γεώργιος-Στο βάθος το σπήλαιο |
Στο μετόχι, κατά την εποχή του Κρητικίδη ακόμα, οι μητέρες έταζαν τα άρρωστα παιδιά τους, τα οποία έντυναν με καινούργια ρούχα αφού ράντιζαν αυτά με το αγιασμένο νερό τού ναού.
 |
| (κ) Εσωτερικό τού ναού τού σπηλαίου- Το Ιερό. |
Περί τo 1886 o Eπ.Σταματιάδης περιγράφει με τη σειρά του το σπήλαιο και το προσδιορίζει ως "αρχαίον βεβαίως λατομείον". Αναφέρει κι αυτός το εκκλησάκι των Εισοδίων τής Θεοτόκου και την εξάρτησή του από τη Μονή Χοζοβιώτισσας τής Αμοργού. Δίνει τις διαστάσεις τού σπηλαίου: πλάτος από 8 έως 15μ. και ύψος από 1,50μ. έως 4,00μ.. Στην είσοδό του χτίστηκε ο ναός τού Αγίου Γεωργίου. Κατά την παράδοση στο σπήλαιο διέμενε η Σαμία Σύβιλλα Ηροφίλη ή κατ΄άλλους Φυτώ. Υπάρχει μέσα σε αυτό αρχαία κεραμική εικόνα (ενσωματωμένη στο βράχο) , πάνω στην οποία επικολλούσαν οι πιστοί νόμισμα, το οποίο αν δεν έπεφτε από την επιφάνεια τής εικόνας, τότε θα εκπληρωνόταν η ευχή τους. Τρεις κτιστές δεξαμενές υπάρχουν όπου συγκεντρώνεται το νερό που στάζει από τα τοιχώματα τού βράχου. Η μια δεξαμενή βρίσκεται πίσω από τον ναό και λέγεται αγίασμα (9).
Στη στήλη που υποβαστάζει την Αγία Τράπεζα μέσα στο εκκλησάκι τού σπηλαίου είναι γραμμένη η παρακάτω νεκρική επιγραφή: "Επ(αφρό)δειτος (τ)όν / Πατέρα Ερμάν (ο/ Παρ) Απολλωνίου τού /(Ερμαν) Δείμιδος τήν ε/αυτού γυναίκα Γερελλα /νήν μονίμην και τήν εαυ/τού μητέρα Γερελλα/νήν Απάτην ηρωϊναι /Χαίρετε". 'Αλλη μια επιγραφή φέρει το εξής: "Νίκη Αισχρί/ωνος Αύλου/γυνή δε Ατανίου Ηρωίνη/Χρηστή χαίρε" (10).
.jpg) |
| (λ) Στο Προσκύνημα, η κεραμική εικόνα ενσωματωμένη στον βράχο |
Τέλος περί το 1967 ο Σιδηροκάστρου Ιωάννης αναφέρεται στο βαθύ σπήλαιο, στον μικρό ναό των Εισοδίων τής Θεοτόκου, στον δισυπόστατο ναό τού Αγίου Γεωργίου στο εξωτερικό τού σπηλαίου, αλλά και σε μερικά κελλιά, τα περισσότερα των οποίων ήταν τότε ερειπωμένα:
"Ελάχιστα είναι εις καλήν κατάστασιν, χρησιμεύοντα δια τον διαμένοντα εις αυτά ιερομόναχον και τους κατά καιρούς προσερχομένους προσκυνητές"(11).
◼
Η παράδοση συνδέει το σπήλαιο με την Σίβυλλα Φημονόη ή Φυτώ. Εδώ πιθανολογείται ότι στεγάστηκε το Μαντείο της Σαμίας Σίβυλλας κατά το 600-500 π.Χ.. Συνδέεται(;) δε και με τον φιλόσοφο Πυθαγόρα (580 - 496 π.Χ) ως προς κάποιο χρησμό που αφορούσε στον εκπατρισμό του από τη Σάμο.
Ο Εμμ.Κρητικίδης (στο σύγγραμμά του "Αρχαιολογία" 1867) αναφερόμενος στο Ναό τού Πυθίου Απόλλωνος έγραψε οτι χτίστηκε ένας μικρός κατ΄αρχάς από τον πατέρα τού Πυθαγόρα, βρισκόταν στην κατωφέρεια τής κυκλωμένης από κυκλώπεια τείχη πόλης τής Αστυπάλαιας και "πρός βορράν τού άντρου τής Σιβύλλης Φυτούς (τα νύν Παναγίας Σπηλιανής, ή Καλλιαρμενίσης)".
Μέσα στον ναό, που ανιδρύθηκε μεγαλοπρεπής, ιωνικού ρυθμού (επί τού ηγεμόνα Πολυκράτους),
αντιπαρατέθηκαν ο φιλόσοφος Πυθαγόρας και ο κατήγορός του Αναξίμανδρος
Πραξιάδης Μιλήσιος ενώπιον των ιερέων τού ναού, τού βασιλέα Πολυκράτους
και όλων των λογίων τής Αστυπάλαιας και τής γείτονος πόλης Σάμου. Παρά
την θαυμάσια απολογία του ο Πυθαγόρας εξορίσθηκε και μετά από κάποια
περιπλάνηση κατέληξε στον Κρότωνα τής Ιταλίας). (12)
"..η Σίβυλλα, με
την ένθεη φωνή της, κατά τον Ηράκλειτο, αν και μιλάει αγέλαστα,
ακαλλώπιστα και χωρίς αρώματα με τη φωνή της φθάνει χίλια χρόνια μακριά,
χάρη στον θεό της. (Μετ.από το αρχαίο κείμενο Β.Α. Κύρκος)" (13).
Στην "Tοπογραφία" ο Eμμ.Ι.Κρητικίδης κάνει και πάλι μνεία στη Σύβιλλα Φυτώ:
"το
υπαγόμενον ήδη ομού μέ τό ναϊδιον τού αγίου Γεωργίου είς τήν τής Αμοργού
Μονήν Χοζοβιώτισσαν βαθύ μέν, αλλά χθαμαλόν σπήλαιον τής χρησμολόγου
Φυτούς τής έκτης τών δέκα Συβιλλών, περί ής έγραψεν ο Λακάντιος (de fal.
relig. ch.VI), ό έκ Κυρήνης Ερατοσθένης ό Γραμματικός (Fabric.
Biblioth.T.V.p. 528) καί ό Παυσανίας (βιβλ. Ε΄§ ιβ΄), όστις λέγει, "ότι
ώκησε μέν τό πολύ τού βίου έν Σάμω έν τοίς χρόνοις τών παρ΄Ιουδαίοις
Κριτών", ήτοι περί το 2300 π.Χ..
 |
| (μ) Απεικόνιση τής Σαμίας Σίβυλλας Φημονόης, ή Φυτούς. |
"Σύμφωνα με τον Ρωμαίο συγγραφέα της πρωτοχριστιανικής περιόδου, Λακτάντιο,...η Σαμία Σίβυλλα ήταν η ιέρεια που προήδρευε του Απολλώνιου μαντείου
κοντά στο ναό της Ήρας στο νησί της Σάμου. Η λέξη Σίβυλλα....σημαίνει
προφήτισσα ... Η Σαμία Σίβυλλα, με το
όνομα Φημονόη, ή Φυτώ, για την οποία έγραψε ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος
(276 π.Χ.-194 π.Χ.). Βρήκε, λέει, ένα χρησμό στα αρχαία αρχεία των
Σαμιωτών που προφήτευσε ότι «μια Παρθένος θα βάλει ένα παιδί σε ένα
λίκνο». Γι’ αυτό η Σίβυλλα αυτή απεικονίζεται συχνά
να κρατά ένα μικρό λίκνο. Και συνεχίζει: "ιδού,
θα έρθει η μέρα, και ένα παιδί θα γεννηθεί από τον φτωχό, τα θηρία της
γης θα υποκλιθούν μπροστά του, θα φωνάξουν, και, θα πουν: -Δοξάστε τον
στο ανοιχτό του ουρανού".
 |
| (ξ) Το μετόχι σε παλαιά φωτογραφία |
.jpg) |
| (ν) Το μετόχι περί το 1973 από τη νότια πλευρά του |
Η παράδοση αυτή ανάγεται πριν το 1702: Ο Joseph Pitton de Tournefort όταν επισκέφθηκε τη Σάμο το 1702, αναφερόμενος στο αρχαίο θέατρο παρατήρησε: "Βρισκόταν κάτω και στα δεξιά ενός παρεκκλησίου με το όνομα Παναγία με τα χίλια πανιά ή Παναγία σπηλιανή, εξ αιτίας μιας ξακουστής σπηλιάς γεμάτης με σταλακτίτες. Τα περίχωρα τού παρεκκλησίου είναι γεμάτα με μαρμάρινες κολόνες, άλλες στρογγυλές κι άλλες επίπεδες". Είναι φανερή η σύνδεση που έκανε με την επωνυμία "Καληαρμένισσα"(15).
(1)Σπηλαιολογικός Σύλλογος Σάμου ο Ευπαλίνος
https://samos-caves.gr/%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%AC-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%AE-
(2) YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ- Π. Ι. Χατζηδάκη - http://odysseus.culture,gr/h/2/gh251.jsp?obj id=23684
ΚΑΙ CΟRΡUS ΑΡΧΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ Λατομεία του ελλαδικού χώρου από τους προϊστορικούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους 2014:
Μονή σπηλιανής (άνευ αυτοψίας)./είδος λατομείου: Υπόγειο. είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος, γκριζωπός, μαργαϊκός, συμπαγής (POLYkretI et al. 2004, 1018, πίν. 1 SM2)./Χρήση εξορυχθέντος υλικού: Αρχαία πόλη της Σάμου (POLYkretI et al. 2004, 1019)./Ίχνη λατόμησης: ____ αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: ____ ευρήματα: ___/Χρονολόγηση: Αρχαϊκή-κλασική εποχή. λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: Ναι./Παρατηρήσεις: ____ : POLYkretI et al. 2004, 1019
(3) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.114
(4) "ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ" ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΚΟΣ- MAPIA BIΓΛΑΚΗ-ΣΟΦΙΑΝΟΥ
https://www.latsis-foundation.org/content/elib/book_19/samos_gr.pdf
(5) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677|
"Στο λόφο που είναι βορειοδυτικά της πόλης του Πυθαγορείου, σε υψόμετρο 125 μ., στο βάθος μιας σπηλιάς μήκους 120 περίπου μέτρων, είναι μικρή εκκλησία αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, γνωστή ως Παναγία Σπηλιανή. Το σπήλαιο δημιουργήθηκε, ή διευρύνθηκε, με την εξόρυξη λίθων για την κατασκευή των τειχών της αρχαίας πόλης Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο). Η παράδοση συνδέει το σπήλαιο με την Σίβυλλα Φυτώ και με τον Πυθαγόρα. Είναι ιερός, λατρευτικός χώρος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στο μικρό πλάτωμα έξω από το σπήλαιο είναι τα κτίρια του μοναστηριού και δίδυμη εκκλησία, η βόρεια αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου (ή στον Απόστολο Θωμά) και η νότια στον Άγιο Γεώργιο". |
|
|
(13) Δήμητρας Μήττα "Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας- ΣΙΒΥΛΛΑ" Από Ηράκλειτο, Fr. 92.1-5
