ΔΥΟ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΟΥ 18ου αι. ΤΩΝ ΕΞΗ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ: ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ - ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΝΟΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ ΤΟΥΣ

ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ

Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ 1996 2018

                                                          ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ- ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ "ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ" ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ 

2. ΕΛΕΥΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ  ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ

3. ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΩΝ  ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ

              3.1 - ΤΑ "ΧΙΩΤΙΚΑ" - ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ  ΠΕΡΙΟΧΗ 

 4. ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΞΗ ΜΑΧΑΛΑΔΩΝ

              4.1 - ΕΝΕΤΟΙ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΤΙΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο-19ο ΑΙΩΝΑ

              4.2 - ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΚΑΡΜΑΝΙΟΛΩΝ
              4.3 - Η ΣΑΜΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
              4.4 - Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΑΜΙΩΝ

              4.5.- ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ (1824-1912)

 5. ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ - ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο-19ο ΑΙΩΝΑ 

 6. ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΟΙΚΙΣΜΩΝ  ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ  ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ

7. ΡΥΜΟΤΟΜΙΑ-ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ
7.1 - Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΣΑΜΟ

              7.2. -   OI ΔΥΟ ΟΙΚΙΣΜΟΙ

              7.2.1 --ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ:  Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ

              7.2.2 - ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ:  Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ

 8. ΟΙ ΔΥΟ ΝΑΟΙ  ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΩΝ  ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΩΝ

              8.1 - Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ  ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΩΝ - 

              8.1.1 -  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

              8.2 - Ο ΝΑΟΣ  ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΩΝ -  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

 

Οι παλιοί εγκαταλελειμμένοι πλέον οικισμοί "Βαλεοντάτες" και "Μαργαρίτες", είναι δύο από τούς "Έξη Μαχαλάδες" (Βαλεοντάτες, Μαργαρίτες, Μανωλάτες, Άγιος Κωνσταντίνος, Σταυρινήδες, Νενέδες). Βρίσκονται στη βόρεια Σάμο, διάσπαρτοι  σε μια περιοχή που προσδιορίζεται στον ορεινό όγκο τού "Καρβούνη" ("Αμπελος") και μέχρι τις χαμηλότερες υπώρειες τού βουνού, πλησιέστερα στη θάλασσα. "Υπό κατοίκων τής κωμοπόλεως Βουρλιωτών αλλεπαλλήλως οικισθέντα (τα κώμια) και αποτελούντα ένα δήμον υπό το όνομα δήμου Εξ Γειτονιών"(1).  Οικίσθηκαν κυρίως από Μικρασιανούς και Ηπειρώτες και  πήραν το όνομά τους από τον πρώτο οικιστή τους, όπως και οι άλλοι Μαχαλάδες εκτός απ΄αυτόν τού "Αγίου Κωνσταντίνου.

Ο οικισμός Βαλεοντάτες- Φωτ.2018-Ι.Π.

   1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ - ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ "ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ" ΚΑΙ "ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ"

Η περιοχή "Έξη Μαχαλάδες" στη βόρεια Σάμο-Ι.Π. Ο οικισμός "Βουρλιώτες", που τροφοδότησε την οίκηση και δημιουργία των "Έξη Μαχαλάδων", σχηματίστηκε από κατοίκους τού "Κάμπου" Βουρλιωτών περί το 1605 από Μικρασιάτες πρόσφυγες Ο πρώτος δε εποικισμός τού Κάμπου έγινε πιθανότατα περί το 1402 μ.Χ (επί Γενουατών στη Σάμο) από κατοίκους των "Βουρλών" Μικράς Ασίας μετά την ήττα των Οθωμανών από τα στρατεύματα τού Ταμερλάνου, οπότε μετακινήθηκαν προς τη Σάμο Χριστιανοί και Οθωμανοί.

Ο δεύτερος εποικισμός τού "Κάμπου" πιστεύουμε ότι έγινε μετά το 1566 από Χιώτες επίσης, χριστιανούς μετανάστες των Βουρλών(2).   Τελικά, προκειμένου να προφυλαχθούν από τούς αλλεπάλληλους κινδύνους, οι κάτοικοι άφησαν το "Παλαιοχώρι" και τον Κάμπο περί το 1605(;) και έχτισαν το ορεινό χωριό Βουρλιώτες σε υψόμετρο 320μ. περίπου,  όπου και εγκαταστάθηκαν, κοντά στο εγκαταλελειμμένο Κάστρο τού Λαζάρου. Από τον Ιωσήφ Γεωργειρήνη αναφέρεται το χωριό περί το 1666, από δε τον Τουρνεφόρ το 1702.

Χάρτης ορίων τού οικισμού "Μαργαρίτες" (α)

Ο οικισμός "Μαργαρίτες" βρίσκεται στα βόρεια τού χωριού Μανωλάτες και στα Β.Α. τού οικισμού τού "Αγίου Κωνσταντίνου", σε 170 μ. περίπου υψόμετρο. Κοντά του προς τα Β.Δ. βρίσκεται ο "Μαχαλάς Βαλεοντάτες", που ξεκινάει από τον ναό τής "Αγίας Τριάδος" στη μεσόγεια τοποθεσία "Πλατανάκια" πάνω στον επαρχιακό δρόμο Αγίου Κωνσταντίνου - Μανωλατών και επεκτείνεται ακόμα βορειοδυτικότερα στα 100 μ. περίπου υψόμετρο.

Η πρόσβαση στις Μαργαρίτες  γίνεται από το παλιό λιθόστρωτο μονοπάτι  που ξεκινά από την τοποθεσία Πλατανάκια, Ν.Α. τού ναού τής Αγ. Τριάδος Βαλεοντατών και συνέχιζε μέχρι το χωριό "Μανωλάτες" (σήμερα, από ένα σημείο και μετά, ταυτίζεται με τον επαρχιακό δρόμο). Αυτός ήταν και ο παλιός δρόμος που συνέδεε σε αντίθετη κατεύθυνση τις Μανωλάτες και τις Μαργαρίτες με τις Βαλεοντάτες και στη συνέχεια  με τον Μαχαλά τού  Αγίου Κωνσταντίνου, την  έδρα (κατά τους χρόνους τής Ηγεμονίας) τού Δήμου των  Έξη Μαχαλάδων.  Από εκεί στην συνέχεια συνδέονταν με τον οικισμό Παλαιοχώρι, στον κάμπο Βουρλιωτών. Εδώ είχε αναπτυχθεί μια ικανή υποδομή από σημαντικά κτίρια-αποθήκες-οινοποιεία, τις "ταβέρνες", όπου μεταφέρονταν τα προϊόντα αμπελουργίας και πωλούνταν σε μεσίτες.

Άλλη πρόσβαση στις Μαργαρίτες γίνεται από τον επαρχιακό επίσης δρόμο Μανωλατών, στα 370μ. περίπου πάνω από το πρώτο μονοπάτι που περιγράψαμε. Τέλος, τρίτη πρόσβαση γίνεται από τις ανατολικές παρυφές των Μανωλατών, πάνω στον δρόμο για τον Καστανόλογγο και στα 200μ περίπου μετά την διασταύρωση αυτού με τον επαρχιακό δρόμο (οικία Νίκου Αγγελή).

Η περιοχή τού οικισμού και των καλλιεργειών των Βαλεοντατων- Έποψη από τον επαρχιακό δρόμο Μανωλατών-Φωτ.2018

Από τη θέση τους οι οικισμοί  Βαλεοντάτες και Μαργαρίτες έχουν μερικό έλεγχο προς τη θάλασσα, ενώ συγχρόνως προστατεύονται στην αγκαλιά των παρυφών τού όρους "Καρβούνης". Γύρω τους οι πλαγιές είναι διαμορφωμένες σε αλλεπάλληλες "πεζούλες" (αναβαθμίδες), ενώ σχηματίζονται και πλατώματα που αρκετά καλλιεργούνται μέχρι σήμερα με κλήματα και ελιές. Η βλάστηση είναι πλούσια και το Κακόρεμα που πηγάζει κάτω από το ύψωμα "Ντούσα" τού Καρβούνη, περνάει κοντά στις Μαργαρίτες και στα πόδια τού οικισμού Βαλεοντάτες, για να απολήξει στο χωριό "Κάτω Άγιο.Κωνσταντίνο". Μια άλλη διακλάδωση τού ρέματος κατευθύνεται από την "Τρύπα τού Ασκητή" (Ευαγγελίστρια) στην τοποθεσία "Π(ι)νακά", πάνω από τον Κάμπο Βουρλιωτών, από την οποία υδροδοτούνταν και το επίνειο των Βουρλιωτών, τα "Αυλάκια". Το Κακόρεμα είναι ίσως τo "kestanelik cayι", το ποτάμι με καστανιές που προσδιόρισε ο γεωγράφος Piri Reis σε χάρτη του όταν μεταξύ 1500- 1521 μ.Χ. περιέπλευσε τη Σάμο.
Οι Μαργαρίτες (αναφέρονται και ως Μαργαρίτιδες) και οι Βαλεοντάτες (αναφέρονται και ως Βαλεοτήδες και Βαλεοντάδες) πήραν το όνομά τους από τον πρώτο οικιστή τους, όπως και οι άλλοι Μαχαλάδες εκτός απ΄αυτόν τού Αγίου Κωνσταντίνου. 

Το 1869 οι Μαργαρίτες είχαν 30 σπίτια, ένα ναϋδριο, 53 άνδρες (33 γεωργοί, 3 έμποροι, 1 ιερέας) και 54 γυναίκες = 107 άτομα, ενώ οι Βαλεοντάτες είχαν 35 σπίτια με ένα ναϋδριο, 72 άνδρες (48 γεωργοί, 1 κτηματία, 8 βιομηχάνους, 1 ιερέα) και 75 γυναίκες= 147 άτομα.(3) 

Περί το 1886, οι "Μαργαρίτες" είχαν 26 σπίτια και 104 κατοίκους. (4)

Το 1920, οι "Μαργαρίτες" κατοικούνταν ακόμα και είχαν 30 σπίτια, 3 καφενεία και σχολείο (μαρτυρία τού Αντωνίου Βασιλικής - 86 ετών το 1996 -  κατοίκου Μαργαριτών και μετέπειτα των Μανωλατών).

2.  ΕΛΕΥΣΗ  ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ  ΚΑΤΑ  ΤΟΝ  18ο  ΑΙΩΝΑ   Το μεταναστευτικό ρεύμα που παρατηρήθηκε προς τη Σάμο κατά τον 18ο αιώνα και προσδιόρισε το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά τού πληθυσμού  και των οικισμών της σχετίζονταν με εξεγέρσεις των υποδούλων Ελλήνων και με ιστορικά γεγονότα που διαδραματίζονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα, με αφορμή τις ρωσικές βλέψεις στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο, που είχαν σαν κατάληξη τον ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-1774) και την εξέγερση των υποδούλων Ελλήνων. Ο Γεωργειρήνης το 1666 απαρριθμεί στη Σάμο 2.400 (σπίτια εποίκων και ολίγων εντοπίων). (5)  Από το 1680 ως το 1714, ο πληθυσμός στη Σάμο ανερχόταν σε 11.200, κατ΄άλλους σε 10.000 κατοίκους. Στα 1714 σε 12.000-15.000 κατοίκους. Ο Ιησουίτης Ιεραπόστολος Ταριλλών έγραφε το 1714: "...η ωραία νήσος Σάμος οικουμένη από δώδεκα ως δεκαπέντε χιλιάδες ψυχές και περιλαμβάνουσα δεκαοκτώ κωμοπόλεις εκ τών οποίων τρείς ομοιάζουν με πόλεις..." (6).   Πολεμικές  επιχειρήσεις  κατά  το  1768-1774 Οι  εξεγέρσεις των υποδούλων Ελλήνων, που προηγήθηκαν τού ρωσοτουρκικού πολέμου σε διάφορα μέρη της  ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς κι αυτές που ξέσπασαν αργότερα με αφορμή αυτόν, κυρίως στην Πελοπόννησο αλλά και στην Ήπειρο, Θεσσαλία, Στερεά και νησιωτική Ελλάδα, με τις παράλληλες  ναυτικές επιχειρήσεις των Ρώσων στη νότια Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου και στις δυτικές ακτές τής Μ.Ασίας, είχαν οδυνηρές συνέπειες στους εξεγερμένους Έλληνες, δημιουργώντας τις μεταναστευτικές ροές. Μόνον από την Πελοπόννησο μετά την εισβολή των Τουρκαλβανών αφανίστηκε το 1/3 τού πληθυσμού, ενώ ένα άλλο μέρος μετανάστευσε στη Μικρά Ασία, στα νησιά τού Α. Αιγαίου, στην περιοχή Σμύρνης και Αϊδινίου, αλλά και στα βόρεια παράλια τής Μαύρης Θάλασσας. Οι Ρώσοι είχαν δημιουργήσει στα νησιά τού Αιγαίου  μια ρωσοκρατούμενη αυτόνομη επικράτεια στην οποία περιήλθε και η Σάμος για μια εξαετία, μέχρι το 1774 οπότε τερματίστηκε ο εξαετής πόλεμος με την υπογραφή τής συνθήκης τού Κιουτσούκ-Καϊναρτζή. Στο μεταξύ στις 26 Ιουνίου 1770  είχαν καταστρέψει την τουρκική ναυαρχίδα στον "Τσεσμέ" τής Μ.Ασίας με την συμβολή και ελληνικών πλοίων (8). Η ναυμαχία στον Τσεσμέ τον Ιούνιο τού 1770 Το 1769 (αλλά και νωρίτερα το 1715) μετανάστευσε στη Σάμο πληθυσμός από το Ναύπλιο. Μετά τα Ορλωφικά τού 1770 (το αποτυχημένο κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου), μετανάστευσαν πολλοί, κυρίως από την Πελοπόννησο και το Αρχιπέλαγος.  Στα τέλη τού 18ου αιώνα Επτανήσιοι έμποροι και ναυτικοί σχημάτισαν αξιόλογη παροικία στη Σάμο, μετά τούς ρωσοτουρκικούς πολέμους και την κατάληψη των Επτανήσων. Στοιχεία διαβίωσης στη Σάμο Επτανησίων προκύπτουν επίσης για πριν το 1821 και μετά το 1834  (επιβολή τής Ηγεμονίας) λόγω προνομίων(7). Ο πληθυσμός τελικά τής Σάμου, στην απογραφή του 1828 καταμετρήθηκε σε 29.356 κατοίκους, εμφανίζοντας πολύ μεγάλη αύξηση (διπλασιασμό), αποτέλεσμα της συνεχούς μετανάστευσης.  Το αντίθετο, μετατόπιση πληθυσμού από τη Σάμο προς την Εύβοια κυρίως, παρατηρείται έξη χρόνια αργότερα (στα 1834) με την απόφαση των τριών μεγάλων δυνάμεων να αποσχισθεί η Σάμος από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και να ενταχθεί στην Οθωμανική επικράτεια, υπό την διοίκηση χριστιανού Ηγεμόνα, οπότε 2.000  Σαμιώτες με τις οικογένειές τους εγκατέλειψαν το νησί.  Το 1862 κατά τις ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελληνικού κράτους και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας  εκπατρίζονται περίπου 200 οικογένειες από την Σάμο για την Εύβοια, Η στατιστική  τού 1864 απογράφει 7.790 οικογένειες και 34.018 άτομα. Ο πληθυσμός όμως καθημερινά ελαττώνεται. Η εκμετάλλευση των οινεμπόρων και η τοκογλυφία των δανειστών ήταν η βασική αιτία τής εποχικής  μετανάστευσης στη Μ.Ασία, αλλά και τής οριστικής στο εξωτερικό χιλιάδων Σαμίων. Μόνον στη Μ. Ασία μετανάστευσαν προς βιοπορισμό 5.000 αγρότες από τις 8.000 που ήταν τότε στο νησί. Καταχρεωμένοι και καταδιωκόμενοι από τούς δανειστές τους, έφταναν στη χρεωκοπία και στις κατασχέσεις των κτημάτων τους. Από τούς πλειστηριασμούς που ακολουθούσαν Κυριακές πρωί, μπροστά στα καφενεία, στις πλατείες των χωριών, ένας στους τρείς οφειλέτες απουσίαζε, παίρνοντας τον δρόμο τής μετανάστευσης, κυρίως στη Μ.Ασία, Αίγυπτο και Μολδοβλαχία.

              3. ΙΔΡΥΣΗ  ΤΩΝ  ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΩΝ  ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ  ΚΑΙ  ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ

Χάρτης τού Τournefort 1717

Ο Κρητικίδης  απέδιδε την οίκηση των Έξη Μαχαλάδων (εκτός των  Μικρασιανών) και σε Ηπειρώτες και την τοποθετούσε  στις αρχές τού 18ου αιώνα, εκτός των "Νενέδων"(9). Υπήρχε εκεί ναός τής "Συλλήψεως Αγίου Ιωάννου Προδρόμου" τού  1672 (ο οποίος κτίσθηκε εκ νέου το 1790 και το 1837)(10). Η οίκηση των  "Μανωλατών" τοποθετούνταν κατά τον Σταματιάδη  περί το 1794.(11) Από τις χρονολογήσεις των ναών συμπεραίνουμε για τους παρακάτω "Μαχαλάδες" ότι ιδρύθηκαν: Οι "Νενέδες" προ τού 1672, ο "Πάνω Αγ. Κωνσταντίνος" πρό τού 1745 (o παλαιότερος μέσα στον οικισμό ναός είναι το εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου που αποτελούσε μετόχι της μονής Βροντά. Σε μια διαθήκη του 1792 που βρέθηκε στην Μονή Βροντά, αναφέρεται ο «νείλος ιερομόναχος ο ψάλον εις τον άγιον κωνσταντίνον» (12).

Όσον αφορά  στους οικισμούς που εξετάζουμε: 

Οι "Βαλεοντάτες" ιδρύθηκαν προ τού 1716.  Ο ενοριακός ναός τής "Αγίας Τριάδος"  φέρει - στην αριστερή υπόστασή του - λιθανάγλυφη επιγραφή όπου διακρίνονταν  η χρονολογία: "1716" (σήμερα  είναι αφανής από τις λαδομπογιές που την καλύπτουν). Ένα έγγραφο επίσης τού 1792 φαίνεται πως υπάρχει στην Μητρόπολη και αναφέρεται στις Βαλεοντάτες. Πρόκειται για τη Διαθήκη τού Ιερέα Θεόδωρου με την οποία αφήνει στη Μονή Βροντά ένα σπίτι στους "Βαλεοτήδες". Μεταξύ δε των μαρτύρων αναγράφεται και κάποιος "διμίτρης βαλεοτής". 

Οι "Μαργαρίτες" ιδρύθηκαν κατά την γνώμη μας προ τού 1716, όπως προκύπτει παρακάτω, από την μελέτη τού ενοριακού ναού τού "Αγίου Γεωργίου". Υπάρχει και μια δυσανάγνωστη φορητή, λιθανάγλυφη επιγραφή  τού 1803: 

"Ο φτιάσας δι΄εξόδων κόνισμα, ελοξομίσθη ο παρών...Γεώργιος και έξοδα τών Χριστιανών Κάτοικος Μαργαρίτιδες  1803 Αυγούστου τ".  

Κατά την γνώμη μας η χρονολογία 1803 δεν αφορά στην ίδρυση τού ναού όπως αναπτύσσουμε, στο σχετικό  κεφάλαιο.

Οικογενειακές εγκαταστάσεις κατ΄αρχάς, οι δύο οικισμοί φαίνεται πως ενισχύονταν σταδιακά από νέους οικιστές καθ΄όλη τη διάρκεια αυτού τού αιώνα. Οι  εξωνάρθηκες στους δύο ναούς είναι μεταγενέστερες προσθήκες  που εξασφάλισαν την αναγκαία ευρυχωρία  λόγω τής δημογραφικής αύξησης τού πληθυσμού από τις  μεταναστευτικές ροές.

                            3.1.  ΤΑ "ΧΙΩΤΙΚΑ" - ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ  ΣΤΗΝ  ΠΕΡΙΟΧΗ

Άλλες οικογενειακές μικροεγκαταστάσεις π.χ. Διολέτηδες, Σταματάκηδες, Χατζηγεώργηδες υπήρχαν στην περιοχή Βαλεοντάτων. Θα αναφερθούμε ιδιαίτερα στην εγκατάσταση "Χιώτικα", στα  150 μ. περίπου από τη διασταύρωση τής εθνικής οδού με την επαρχιακή οδό Μανωλατών και με κατεύθυνση τα "Πλατανάκια". Η τοποθεσία προσδιορίζεται στην ανατολική όχθη τού ρέματος, κοντά στο ερειπωμένο παρεκκλήσι τού Αϊ-Λιά. Υπήρχε εκεί και νερόμυλος. Η θέση ήταν γνωστή ως "τού Μυλωνά". Παραπέμπει σε μικροεγκατάσταση Χιωτών εποίκων που ίσως να σχετίζεται με την εποίκηση τού Κάμπου Βουρλιωτών και τού Παλαιοχωρίου (13) ή πολύ αργότερα (το 1822) με την καταστροφή και την μεγάλη σφαγή τής Χίου. Εκεί στον Κάμπο λατρεύσανε οι Χιώτες και τις Αγίες: Ματρώνα και Πελαγία, κτίζοντας δύο ναούς.

Μαστιχόδεντρα (β)

 
Η περιοχή στα "Χιώτικα" ήταν γεμάτη σχίνα και γίνεται λόγος από κατοίκους για την ύπαρξη εκεί μαστιχόδενδρων. Μάλιστα ένα μεγάλο μαστιχόδενδρο υπήρχε μπροστά στον ναϊσκο τού Αϊ-Λιά, περί το 1960-65(14).  Το μαστιχόδενδρο είναι μία ποικιλία (pistacia lentiscus var. chia) τού πασίγνωστου  είδους  τής Μεσογείου, "σχίνος".

Μαστίχα (γ) https://el.wikipedia.org/wiki

Με αφορμή τα "Χιώτικα" και την ύπαρξη εκεί μαστιχόδεντρων, αναφέρουμε τον περιηγητή  Choiseul Gouffier που επισκέφτηκε την Σάμο περί το 1782 και έγραψε μεταξύ άλλων για παραγωγή μαστίχας στο νησί, κάτι που προβληματίζει  κατά πόσο ο περιηγητής δεν συγχέει την μαστιχοπαραγωγό Χίο με τη Σάμο. (Αυτό είχε σαν συνέπεια, παρά τη γενική σοβαρότητα τού έργου του  να εκδηλώνεται κάποια δυσπιστία για όποια  άλλα στοιχεία του αφορούν στη Σάμο). Ωστόσο κάποιες ενδείξεις κάνουν πιθανή τη μερική έστω ενασχόληση  Χιωτών εποίκων με τη μαστίχα. 

Η περιοχή στα "Χιώτικα", δεν γνωρίζουμε  αν ήταν περιοχή  καλλιεργειών  των Χιωτών αποίκων τού "Κάμπου" ή και μόνιμη μικροεγκατάσταση αυτών (ίσως από το 1822, μετά τη σφαγή τής Χίου).  Eug. Delacroix-Le Massacre de Scio Την περίοδο αυτή η Χίος διέθετε μία μεγάλη και ακμάζουσα ελληνική κοινότητα που ευημερούσε βασιζόμενη στην καλλιέργεια της μαστίχας.  Το εμπόριο τής μαστίχας οργάνωσαν στη Χίο οι Γενουάτες, όταν την κατέλαβαν το 1346 μ.Χ.. Το 1566 δε, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το νησί, οι Χιώτες διατήρησαν τα προνόμιά τους χάρη στην παραγωγή  μαστίχας. Συνέπεια των προνομίων ήταν η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού του νησιού, Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της εποχής Καποδίστρια, πριν από την Επανάσταση στη Χίο ζούσαν 120.000 Χριστιανοί, 1.100 Τούρκοι και 70 Εβραίοι. Το Μάρτιο του 1822 η Χίος επαναστάτησε με τη βοήθεια των Σαμιωτών. Οι 7.000 στρατιώτες από τη Μικρά Ασία. υπό την ηγεσία του Καρά Αλί κατέστειλαν την επανάσταση. Γυναικόπαιδα στα σκλαβοπάζαρα τής Σμύρνης- (δ) Εκαψαν σπίτια και οι περισσότεροι κάτοικοι τού νησιού σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν. Οι νεκροί υπολογίζονται σε 23.000, οι αιχμάλωτοι και δούλοι  σε 47.000. Αγόρια από 3 - 12 ετών και  γυναίκες από 3 - 40 ετών  αιχμαλωτίσθηκαν και πουλήθηκαν σαν εμπορεύματα από δουλεμπόρους στα παζάρια της Δύσης και της Ανατολής, στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη. Από τους εναπομείναντες 50.000, το 1/5 υπέκυψε στην πείνα και τις αρρώστιες.  Περί τους 20.000 κατάφεραν να διαφύγουν  προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου, στην Πελοπόνησσο επίσης, την Ηπειρο κ.λ.π. (16) (Χιώτες κατοίκησαν και στο Καρλόβασι   στα "Σκιωτέικα" (από το "Scios" τών Λατίνων), γειτονιά παρακείμενη τού ρέματος του "Αγίου Γεωργίου" (τού "Γκίνη"), προς τα "Καναπιτσέικα").

4. ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ ΣΤΗ ΣΑΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΗΣΗΣ ΣΕ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ

Θεωρούμε αναγκαίο κατά την κρίση μας να αναφερθούμε σύντομα στα βασικά ιστορικά γεγονότα καθώς και στις οικονομικές συνθήκες  που καθόρισαν το 18ο και 19ο αιώνα στη Σάμο, προκειμένου να εντάξουμε τους δύο οικισμούς που μελετάμε στο πλαίσιο τής εποχής κατά την οποία ιδρύθηκαν και αναπτύχθηκαν.

4.1. ΕΝΕΤΟΙ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΤEΙΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΚΑΙ 19ο ΑΙΩΝΑ

Τα ερείπια  των οικισμών "Βαλεοντάδες" και "Μαργαρίτες"είναι εκεί και θυμίζουν την αναγκαία επιλογή και εγκατάσταση κατατρεγμένων μεταναστών σε αθέατες  περιοχές, σε εποχές γενικότερης ακόμα ανασφάλειας των νησιωτών λόγω των πολέμων, αλλά  κυρίως λόγω των πειρατικών  επιδρομών που επιχειρούνταν ακόμα μέσα στον 18ο και στον 19ο αιώνα στο Αιγαίο.

Από το β΄μισό τού 16ου αιώνα, όταν εποικίσθηκε η Σάμος επί οθωμανικής κυριαρχίας, οι οικιστές καταφύγανε για τις εγκαταστάσεις τους κυρίως στα ορεινά τού νησιού, σε απόκρυφες θέσεις, κοντά στα ερειπωμένα κάστρα, οπωσδήποτε σε θέσεις απομακρυσμένες από τη θάλασσα, φοβούμενοι κυρίως τους πειρατές.  Στις αρχές του 17ου αιώνα είχαν σχηματιστεί τα περισσότερα από τα σημερινά χωριά της Σάμου, αρχικά σε απόσταση από τη θάλασσα και αργότερα, από τα μέσα του 18ου αιώνα, και σε παράλιες περιοχές. Ο Ber. Randolph ο οποίος  επισκέφθηκε τήν Σάμο, μεταξύ τού 1677 και 1680, έγραψε γι΄αυτήν:  "πρόκειται για μάλλον φτωχή Αρχιεπισκοπή, αφού δεν προσφέρει ικανές προσόδους στο Πατριαρχείο...Οι Τούρκοι δεν διακινδύνευσαν τήν μετοίκηση τούρκικου πληθυσμού στο νησί, παρά μόνον  τήν παρουσία διοίκησης και υπαλλήλων γιά τήν είσπραξη τών φόρων, λόγω τών επαναλαμβανόμενων πειρατικών επιδρομών. Οι πειρατές άρπαζαν ότι έβρισκαν, ενώ ο Καδής και οι Τούρκοι κατέφευγαν στα βουνά(17).

 

1629- Bενετικό εμπορικό πλοίο (στ)

Από το 1649 και μετά, τα νησιά υπέφεραν ιδιαίτερα από τις επιδρομές των Βενετών. Από τη Σάμο άρπαξαν ό,τι είχε απομείνει κι ό,τι ο χρόνος είχε περισώσει(18).

 

"Oι Βενετοί όταν σε κάποια επιδρομή έκαναν τήν Σάμο φόρο υποτελή, εισέπρατταν 20.000(;) και το μεγαλύτερο ποσό σε είδη (σιτηρά, κρασί και ζώα)... Με τήν ειρήνη το 1656 μεταξύ Βενετών και Τούρκων, ήταν υποχρεωμένοι (οι Σαμιώτες)να καταβάλουν τα τών Βενετών στούς Τούρκους"(19). 

Το 1669 εγκαταλελειμμένοι οι Βενετοί από συμμάχους, παραδίδουν τη μεγάλη κτήση τους την Κρήτη στους Τούρκους, οι οποίοι  θέλουν πλέον να υποστείλουν τη σημαία των Βενετών σε όλη την Άσπρη θάλασσα. Ξεκινά και πάλι πόλεμος, δεινά και αιχμαλωσίες για τούς νησιώτες. Όλο το ελληνικό πέλαγος βρέθηκε εκτεθειμένο στις  επαναλαμβανόμενες καταστροφικές εχθροπραξίες.

"Οι ανταγωνισμοί τών ευρωπαϊκών ναυτικών/εμπορικών δυνάμεων που διέρχονταν με τα πλοία τους από το Αιγαίο και διακινούσαν τα εμπορεύματά τους από και προς τήν Ανατολή, όπως βέβαια και το πλήθος τών νομιμοποιημένων κουρσάρων ή και τών εκτός νόμιμων πλαισίων που δρούσαν στα νερά του, επιβεβαιώνουν το χαρακτηρισμό τής θάλασσας τού Αιγαίου, ως "Αrchipelagus turbatus" (20).

Ενώ Μαλτέζοι, Αλγερίνοι, Άγγλοι συνέχισαν να κουρσεύουν τα πλοία στο αρχιπέλαγος,  εμφανίστηκαν και οι χριστιανοί πειρατές με κάθε λογής πλοία.

-Ελληνες πειρατές (ζ)

Απανωτές επιθέσεις μέσα στον 18ο αιώνα  (Πελοποννησίων και  Κρητικών μεταξύ άλλων), τρομοκρατούν τον πληθυσμό  με αρπαγές ακόμα  γυναικών και νέων κοριτσιών. Οι γεωργοί, όσο δουλεύανε στα κτήματά τους, έβαζαν για σκοπιές (βίγλες) συνήθως γυναίκες, σε υψηλά σημεία για να εποπτεύουν την θάλασσα.

Για το φαινόμενο τής πειρατείας παραθέτουμε ένα πολύ κατατοπιστικό απόσπασμα από μελέτη τού Ν. Μπελαβίλα:

"Από το 1703 έως το 1792,  σε 277 καταγεγραμμένες επιθέσεις εναντίον γαλλικών πλοίων, στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο, οι 102 πραγματοποιήθηκαν από Ελληνες. Οι πειρατικές επιθέσεις κατά την διάρκεια εκείνου του αιώνα πρέπει να ήσαν χιλιάδες... Η ελληνική πειρατεία συμβάδισε με την άνθιση της ναυτιλίας και την μεγέθυνση τών παράκτιων νησιωτικών πόλεων...φαινόμενα τού 18ου αιώνα. Κατά τον αιώνα αυτόν..οι νησιώτες κυριάρχησαν στις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και στα "εκτός νόμου" ναυτικά περιστατικά τού Αιγαίου... Τα πλοία τού 18ου αιώνα ακολουθούσαν τη διαγώνιο τού αρχιπελάγους. Ο ναυτικός δρόμος συνέδεε τα Δαρδανέλια με το Τσιρίγο (Κύθηρα), τη Μαύρη θάλασσα και την Κωνσταντινούπολη, με τη δυτική Μεσόγειο. Ο άλλος μεγάλος ναυτικός δρόμος διέσχιζε τα στενά που χωρίζουν τη μικρασιατική ακτή με τα νησιά τού ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα. Από την Ρόδο και την Κάρπαθο κατευθυνόταν προς την Αλεξάνδρεια και τα λιμάνια τής Μέσης Ανατολής. Τους κύριους δρόμους συμπλήρωναν δεκάδες παραλλαγές, όπως και το πυκνό πλέγμα τών διανησιωτικών συνδέσεων. Η τεχνολογία τών πανιών είχε απελευθερώσει τη ναυτιλία από την σχεδόν παράκτια πλεύση τού Μεσαίωνα...καθώς (τα πλοία) δεν ήσαν αναγκασμένα κάθε νύχτα να προσορμιστούν σε κάποια ακτή, ή μπορούσαν να ταξιδέψουν με όλους τούς ανέμους. Τα φοβερά σημεία ενέδρας κατά μήκος τών ναυτικών δρόμων τού αρχιπελάγους, συνέχισαν να σημειώνονται στούς ευρωπαϊκούς πορτολάνους και να αποτελούν τόπους αυξημένης επιφυλακής και κινδύνου για όσους τα διέσχιζαν... (μεταξύ αυτών) το Νταρ Μπογκάζ τής Σάμου και τα στενά τών Φούρνων.... 

  Αναπαράσταση χάραξης Πορτολάνας. (η)

Κατά μήκος τών θαλασσίων οδών, ένα μεγάλο δίκτυο οικισμών αναπτύχθηκε και άνθισε, εμπλεκόμενο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο ιδιότυπο παρεμπόριο τής πειρατείας και τού κοντραμπάντου (λαθρεμπορίου)......Στις αρχές δε τού 20ου αιώνα, "ο ίδιος ο Ανδρέας Μιαούλης, ναύαρχος πλέον του κράτους κυνηγούσε τους τελευταίους πειρατές τού Αιγαίου, στα στενά τής Σάμου, το 1928 κατ΄εντολή τού Καποδίστρια...." (21).

Παράλιες ζώνες και οικισμοί στη Σάμο με σκοπό το εμπόριο και τις ευκαιρίες που προσέφερε η θάλασσα αναπτύχθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου. Στην περιοχή των Έξη Μαχαλάδων αναπτύχθηκε σταδιακά ο παραθαλάσσιος οικισμός  τού Αγίου Κωνσταντίνου, κατ΄ αρχάς με την εγκατάσταση εκεί "ταβερνών" οινοποιείας, όπως συνέβη και στον Κάμπο Βουρλιωτών.  Από τα "Αυλάκια", το επίνειο των Βουρλιωτών διακινούνταν με βάρκες τα προϊόντα τής περιοχής. Στην περίοδο τής Ηγεμονίας λειτουργούσε εκεί τελωνείο και λιμενικός σταθμός. Από το μικρό λιμανάκι  ξεκινούσαν πλοία και για την Ανατολή. Στη διάρκεια δε τής ιταλικής κατοχής διέφυγαν πολλοί Σαμιώτες, πέρασαν στην Τουρκία και κατέληξαν πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή.

                                       4.2. ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΚΑΡΜΑΝΙΟΛΩΝ  (22)

 Από το αλμπουμ  Ν.Θ.Κόγιας (θ)

Με την οθωμανική επικράτηση στη Σάμο, στο β΄μισό τού 16ου αιώνα, διοικητής ορίστηκε βοεβόδας, ενώ τέσσερις «Μεγάλοι Προεστοί», εκλεγμένοι από τον λαό, διοικούσαν από κοινού με τον βοεβόδα και τον καδή. Η μικρή παρουσία Τούρκων (ελάχιστοι διοικητικοί υπάλληλοι και στρατιώτες)(23) και το προνομιακό καθεστώς προσέδωσε στους προεστούς τεράστιες αρμοδιότητες και εξουσία.. Η πολιτική τους  θα γίνει αφορμή για  να εκδηλωθούν κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις.  

Προς τα τέλη του 18^ου αιώνα, ιδιαίτερα μετά τη συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζίκ, αναπτύχθηκε πολυάριθμος  εμπορικός στόλος μικρών πλοίων που διακινούσε την τοπική παραγωγή, κυρίως οίνων μαύρων και μοσχάτων, σταφίδας, λαδιού, ξυλείας, προς τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας, της Μικρασίας, της Ελλάδας, της κεντρικής και δυτικής Μεσογείου, Κύπρου και Αλεξάνδρειας, απ΄όπου μετέφερε στο νησί αποικιακά είδη για τις ανάγκες των κατοίκων(24). Οι Σαμιώτες ναυτικοί προέρχονταν συχνά από τις τάξεις των μικροϊδιοκτητών ή ακτημόνων αγροτών, που ρίχνονται στη θάλασσα, στην πειρατεία και στο εμπόριο για να επιβιώσουν. Στο τέλος του 18^ου αιώνα οι ναυτικοί υπολογίζονται σύμφωνα με προξενική έκθεση στις 2.000 άτομα (25) ενώ αναπτύσσονται παράλληλα, πολλά βοηθητικά επαγγέλματα: ταρσανάδες, βαφεία, βυρσοδεψεία κ.λπ., καθώς και διάφορα εργαστήρια.

Ανεμόμυλοι στη Σάμο - Από το άλμπουμ Ν.Θ.Κόγια (ι)

Την ίδια περίοδο και τις αρχές του 19^ου αιώνα, ο «δευτερογενής» και ο «τριτογενής» τομέας απασχολούσαν πάνω από 4.000 άτομα, δηλαδή το 25-30% τού ενεργού πληθυσμού. Σύμφωνα με την απογραφή τού 1828 υπήρχαν 1.045 «εργαστήρια», 93 μύλοι και 146 ελαιοτριβεία. Αναφέρονται δε και 11 εσνάφια. Ο αυξανόμενος εκχρηματισμός και η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής επιταχύνουν και τις κοινωνικές ανισότητες. Οι ακτήμονες αυξάνονται, ενώ η φορολογία και η τοκογλυφία (μέχρι 2% μηνιαίως) γίνονται διαρκώς επαχθέστερες και καθι­στούν τους αγρότες ευνοϊκούς αποδέκτες των νέων ιδεών"(26).

Από τη δεκαετία δε του 1780 πληθαίνουν οι αντιδράσεις απέναντι στις αυθαιρεσίες των κοτζαμπάσηδων.

"Έτσι στις αρχές του 19ου αιώνα συνέπηξαν τη φατρία των Καρμανιόλων, εμφορούμενοι από προοδευτικές ιδέες ένός μικρού αλλά εξαιρετικά δραστήριου στρώματος διανοουμένων και επαναστατών, που είχαν αναμειχθεί ενεργά στους ναπολεόντειους πολέμους και «μετακένωσαν» στο νησί τα ιδεώδη της γαλλικής Επανάστασης. Η φατρία τών Καρμανιόλων συγκρούστηκε με το σύστημα των παλαιών προεστών, εκφραστών της οθωμανικής νομιμότητας, που ονομάστηκαν Καλικάντζαροι εξαιτίας των μυστικών και αδιαφανών συσκέψεων και της συνεργασίας τους με τις οθωμανικές αρχές του νησιού" (28).

1824 - Aναμέτρηση με τους Οθωμανούς (κ)

Από  το 1805-1806 οι Καρμανιόλοι κατορθώνουν να καταλάβουν την ηγεσία τής αυτοδιοίκησης, την οποία θα διατηρήσουν με διαλείμματα και ανατροπές έως το 1812-1813. 

«Τον Μάρτιο του 1807, συγκαλείται η λαϊκή επαναστατική Συνέλευση των κατοίκων από όλα τα χωριά, στην οποία συμμετείχαν «περισσοί ἔως ἑπτὰ χιλιάδες». Ένας παλιός θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης θα προσλάβει νέο επαναστατικό περιεχόμενο. Στη μεγάλη Συνέλευση, αλλά και στις τοπικές Συνόδους, συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι, άνδρες και γυναίκες, ενώ, στις τακτικές Συνόδους, αντιπρόσωποι από όλα τα χωριά. (29).  Στο εξής, κάθε μεγάλη στιγμή των κοινωνικών και εθνικών αγώνων θα σφραγίζεται από τη σύγκληση αυτού του υπέρτατου οργάνου της αυτοδιοίκησης, κάποιοι θα έλεγαν της άμεσης δημο­κρατίας, του «Κοινού των Σαμίων». 

Χαρακτηριστική  είναι φράση επιστολής που έστειλαν οι Επίτροποι προς τον Λυκούργο Λογοθέτη, τον Σεπτέμβριο του 1807: «τοια­ύτη δαι­μο­νι­κὴ ἰ­δέ­α τοὺς ἐ­κυ­ρί­ευ­σεν τὸν στο­χα­σμὸν καὶ θέ­λουν νὰ εἶ­ναι τὰ πάν­τα κοι­νὰ» (30).



                                    4.3. Η ΣΑΜΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (22)

Στις 18 Απριλίου 1821 από την ηγετική ομάδα τής φατρίας των Καρμανιόλων και με επικεφαλής τον Λυκούργο Λογοθέτη,  κηρύχτηκε η επανάσταση και επικράτησε γρήγορα, λόγω τού χριστιανικού πληθυσμού του νησιού και τής συναινετικής εμπλοκής τής Εκκλησίας, καθώς και τής απουσίας ισχυρών οθωμανικών δυνάμεων.

Ο Λυκούργος Λογοθέτης (λ)

Οι Καρμανιόλοι θα προσδώσουν εξ αρχής κοινωνικό χαρακτήρα  στην Επανάσταση εναντίον των Καλικαντζάρων, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να την αποτρέψουν και να επανακτήσουν την εξουσία συμμαχώντας είτε με την κεντρική διοίκηση είτε, μετά το 1834, και πάλι με τους Τούρκους.και τους αγρότες. Οι Καλικάντζαροι στήριζαν την υπεροχή τους όχι τόσο στις μεγάλες κτηματικές περιουσίες τους, αλλά μάλλον στη χρήση των προνομίων της προυχοντικής τους θέσης, την ενοικίαση των φόρων και την τοκογλυφία.(31) Για τους Καρμανιόλους, ο φυσικός νόμος είναι η ισότητα, ενώ η παιδεία και η γνώση αποτελούν το θεμέλιο του επαναστατικού κινήματος και των πολιτικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με τις αρχές του επαναστατικού Διαφωτισμού, τον οποίον ενστερνίζονται.  Η Εκκλησία συμπαρατάχθηκε με τους Καρμανιόλους παροτρύνοντας έτσι τη μαζική προσχώρηση των αγροτών. Πολλοί ιερείς και μοναχοί του νησιού βρίσκονταν δίπλα στους επαναστάτες Ο ίδιος ο Κύριλλος, ως μέλος της Φιλικής, συμμετείχε ενεργά στην Επανάσταση, αρνούμενος να κοινοποιήσει τον αφορισμό της Επανάστασης που εξέδωσε ο Πατριάρχης. Συμμετείχε δε ο Κύριλλος αυτοπροσώπως στις μάχες.

Η  σημαία της επανάστασης (μ)

Ο Λογοθέτης, πρώτος σε όλη την Ελλάδα, εισήγαγε τον Μάιο του 1821 ένα πολιτειακό σχήμα, τον «Στρατοπολιτικό Διοργανισμό», που θέσπιζε την καθολική ψηφοφορία και καθιέρωνε τη «λογοδοσία» των πολιτειακών οργάνων στο εκλογικό σώμα, μεταβάλλοντας την «κοινότητα» σε όργανο λαϊκής κυριαρχίας (32).

Από τον Απρίλιο του 1821 μέχρι το 1834, όσο θα διατηρηθεί ελεύθερη η Σάμος, ο Λυκούργος Λογοθέτης (1772-1850) θα παραμένει ο αδιαμφισβήτητος και αγαπημένος ηγέτης των Σαμιωτών που κατά  τη συντριπτική πλειοψηφία τους συντάχθηκαν ενεργά με την Επανά­σταση.  Αυτοί στελέχωσαν τις τέσσερις χιλιαρχίες που αντιμετώπισαν όλες τις τουρκικές επιβουλές με την υποστήριξη  και των ονομαστών για την ανεξαρτησία και το θάρρος τους γυναικών της Σάμου. 

1824-  Η  Nαυμαχία της  Μυκάλης   (ν)

Υπό την ηγεσία του θα αποκρούσουν  όλες τις  απόπειρες  των Τούρκων να ανακαταλάβουν τη Σάμο, ορμώμενοι από τη μικρασιατική ακτή (το καλοκαίρι του 1821, τον Αύγουστο του 1824 και το καλοκαίρι του 1826).
Στη διάρκεια αυτών των χρόνων δεν θα πάψουν οι συγκρούσεις με την ελληνική κυβέρνηση και τους εκπροσώπους της, ιδιαίτερα μετά την τραγωδία της Χίου (Απρίλιος 1822), η οποία θα αποδοθεί από αρκετούς στην «αποκοτιά» του Λυκούργου και των Σαμίων. (33) Οι Σάμιοι συνέχισαν τις προσπάθειές τους για ενσωμάτωση στην Ελλάδα. O Λογοθέτης μετά από διάφορα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στα κέντρα εξουσίας, επέστρεψε στο νησί και  ιδρύθηκε τότε η «ανεξάρτητη» Σαμιακή Πολιτεία  χωρίς όμως να τύχει  αναγνώρισης. Για δύο χρόνια (1828-1830) εγκαταστάθηκε στο νησί διοίκηση υπό τον Κωλέττη, διορισμένη από τον Καποδίστρια, και η Σάμος έγινε έδρα του τμήματος των Ανατολικών Σποράδων, που περιλάμβανε τα νησιά Σάμο, Κάλυμνο, Λέρο, Πάτμο και Ικαρία

.

Λιμάνι Βαθέος - γερμανική γκραβούρα 1825 (ξ)

Ωστόσο η προώθηση των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων (Γαλλίας, Αγγλίας και Ρωσίας)  στο Αιγαίο, η αδυναμία τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να ενσωματώσει τη Σάμο, καθώς και η πεισματική άρνηση των Σαμιωτών να δεχτούν  την εξαίρεση της Σάμου από τα όρια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.(το 1830)  είχαν ως αποτέλεσμα να προκριθεί για τη Σάμο, με το πρωτόκολλο του Λονδίνου τού 1832, το καθεστώς της αυτόνομης Ηγεμονίας (1834-1912) (υποτελούς στο σουλτάνο έναντι ετήσιου φόρου 400.000 γροσίων)(34).
 

Προηγουμένως, οι τρεις πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων πιέζανε τις αρχές τού νησιού "να κάμουν  τήν πράξιν τής υποταγής πρός τήν Οθωμανικήν κυβέρνησιν.." Τα  χωριά τότε αντιδράσανε με συνελεύσεις και αρνήθηκαν με διακηρύξεις. Μεταξύ αυτών, οι κάτοικοι των Έξη  Μαχαλάδων,  συγκεντρώθηκαν στον Άγιο Κωνσταντίνο  στις 17 Μαϊου 1831 και διατρανώσανε  την βούλησή τους για  την μέχρι εσχάτων συνέχιση τού αγώνα, με  την παρακάτω διακήρυξη:

"Ημείς οι κάτοικοι τού Αγίου Κων/νου και τών πέριξ Μαχαλάδων, συναχθέντες άπαντες, ιερωμένοι και λαϊκοί αναγνώσαντες τάς διακοινώσεις τών εν Κωνσταντινουπόλει τριών πρέσβεων τών συμμάχων Δυνάμεων πρός τούς εν Σάμω αντιπροξένους εις τας οποίας είδαμεν να μας γράφουν  να κάμωμεν πράξιν υποταγής προς την Οθωμανικήν κυβέρνησιν. Ημείς όμως, κατά την απόφασίν μας απ΄αρχής τού ιερού αγώνος και κατά τάς αποφάσεις  τών τριών συνελεύσεων τής πατρίδος ημών Σάμου, οπού απεφασίσαμεν  ν΄αποθάνωμεν ελεύθεροι και όχι να ζήσωμεν υπό τόν ζυγόν τού τυράννου, αυτό απεφασίσαμεν άπαντες καί ήδη καί πάντα, και ούτε πράξιν υποταγής κάμνομεν είς τήν Οθωμανικήν Πόρταν ούτε Τούρκον θέλομεν νά ιδώμεν είς τό εξής, αλλά προτιμώμεν να λάβωμεν θάνατον από τά τρείς Χριστιανικάς Δυνάμεις και υποσημειούμεθα.

                                Τη 17 Μαϊου 1831 εν Αγίω Κωνσταντίνω

                                             (έπονται αί υπογραφαί κτλ.)" (35)

 

Η παρουσία  στους αγώνες  των κατοίκων των Έξη Συνοικιών, είναι αδιάλειπτη και αποτυπώθηκε στις διασωζόμενες πηγές των Συνελεύσεων των Σαμιωτών. Διασώζεται επίσης μια πληροφορία σχετικά με τη συμμετοχή τους στην προσπάθεια απελευθέρωσης τής Χίου: " Οι εις Χίον μεταβάντες οπλίτες διετέλουν υπό τας διαταγάς τού Λουκά Ρουμελιώτου...εφονεύθησαν επ΄ίσης και ο Γεώργιος Καλέκης εκ Βαλεοντάδων και Ιωάννης Ταμπάκης εκ Βαθέος" (36).

 

Κατά τα επεισόδια δε που  εκδηλώθηκαν στα χωριά Βουρλιώτες και Αρβανίτες και είχαν σαν συνέπεια  τον φόνο από την αστυνομία τού Γεωργίου Καραμανόλη από το χωριό Μανωλάτες (ο οποίος αρνούνταν να συμμορφωθεί στις εντολές τής νέας Διοίκησης), πληροφορούμαστε ότι:

"άπαντες οι φιλοτάραχοι τών Βουρλιωτών και τών άλλων χωρίων, φοβηθέντες μη πάθωσι το τού Καραμανόλη, εδράξαντο τών όπλων και έλαβον ως ειπείν θέσιν απειλητικήν... Εκεί (στους Βουρλιώτες) είχεν υπάγει και ο αδελφός τού φονευθέντος Καραμανόλη μετά οπλοφόρων εκ των Εξ Γειτονιών"(37).



                                      4.4.  Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΑΜΙΩΝ
 
Η ηγεμονική διοίκηση επιβλήθηκε στις 13 Μαϊου 1834 από μοίρα τού οθωμανικού στόλου υπό το Χασάν μπέη, που με συνοδεία 400 στρατιωτών  επιβίβασε στην ξηρά τον Βογορίδη ως διοικητή τής Σάμου. Στο μεταξύ, είχε προ πολλού αποκλείσει το νησί και παραλύσει το εμπόριο απαγορεύοντας τα εμπορικά πλοία να προσεγγίσουν ή να αποπλεύσουν από τη Σάμο. Απαγορευόταν η διακίνηση γεννημάτων από το Βαθύ προς  τις άλλες κωμοπόλεις και χωριά, εμποδίζονταν η μετάβαση φτωχών θεριστών και γεωργών στην Μικρά Ασία χωρίς την προηγούμενη δήλωση υποταγής τους στην Οθωμανική Διοίκηση, απαγορεύονταν η διαφυγή στην Ελλάδα των οικογενειών των μη υποταχθέντων Σαμίων.  Ο Λυκούργος που η ζωή του πλέον κινδύνευε, κατέφυγε στην Τήνο. Ο  Ιεράρχης Κύριλλος, λίγες ημέρες μετά,  καταζητούμενος από τον Χασάν Μπέη, ανεχώρησε κι αυτός από τη Σάμο μαζί με την οικογένεια τού Λ. Λογοθέτη.

 

Οι Σάμιοι, παρά την τρομοκράτησή τους  ενέμεναν στην απόφαση τής κοινής Συνέλευσης τού Σεπτεμβρίου 1833 στο Βαθύ για  τη μετανάστευσή τους στην ελεύθερη Ελλάδα. Για το ζήτημα αυτό διαπραγματεύονταν προ πολλού οι ηγέτες τους με τις Μεγάλες Δυνάμεις, το ελληνικό κράτος και τον βασιλέα μέσω τής Επιτροπής Μετανάστευσης, αιτούμενοι ελληνικά πλοία για την αποχώρησή τους από το νησί και θέτοντας όρους για την επιλογή τού τόπου εγκατάστασης, τις καλλιεργήσιμες γαίες, την εργασία κ.λ.π., προκειμένου να εξασφαλίσουν καλές συνθήκες διαβίωσης στην νέα πατρίδα.

 

Τον Οκτώβριο/ Νοέμβριο 1834 ο βασιλέας Όθων επικυρώνει επιτέλους τις αποφάσεις τού Υπουργικού Συμβουλίου περί  μεταναστεύσεως των Σαμίων, κατά τις οποίες "η Χαλκίς διακηρύττεται ως ο πρώτιστος τόπος τής αποκαταστάσεως τών Σαμίων, η πρωτεύουσα τών Σαμίων" (για τον λόγο ότι η Σάμος ανταλλάχθηκε υπέρ τής ελευθερίας τής Εύβοιας και τής Αττικής). Άλλα χωριά εγκατάστασης στην Εύβοια θα ήταν τα Καστέλια, τα Ψαχνά, η Σκεπαστή, Κορκουλή, Γιάλτρα, Αγιος Θεόδωρος, και Αυγαριά όπου θα διατίθενταν στις οικογένειες των Σαμίων 50.000 στρέμματα γης. Θα εξασφαλίζονταν δημόσια κτίρια και σπίτια Τούρκων (που μετοίκησαν  στην Ασία), μια παραθαλάσσια ζώνη (για να κτιστούν σπίτια, καταστήματα, αποθήκες κ.λ.π.), εθνικές και μοναστηριακές ακαλλιέργητες γαίες, η εξαγορά  των νήσων "Πεταλιών" και τού λιμένα "Μαρμάρι" (κατόπιν διαπραγματεύσεων με τους Τούρκους πληρεξούσιους), ο διορισμός Σαμίων σε δημόσιες θέσεις, μερίδια ανά οικογένεια και ανά άτομο στην περιοχή των βάλτων γύρω από την Χαλκίδα (με τον όρο τής αποξήρανσης αυτού μέσα σε δύο χρόνια)  και πολλές άλλες διευθετήσεις.

Ο Χασάν Μπέης ωστόσο, με μύριους τρόπους παρεμπόδιζε τη μετανάστευση. Παρά την  εντολή τού  Σουλτάνου  να επιτραπεί σε όποιους θέλουν να μεταναστεύσουν, ο Κωνσταντίνος Μουσούρος εξέδωσε μια σειρά περιοριστικών εντολών προς τις δημαρχίες των κωμοπόλεων, καθιστώντας την μετανάστευση παντελώς ανέφικτη.

 

Την 26η Αυγούστου  1834 συνεκάλεσε την πρώτη Συνέλευση (από συστάσεως τής Ηγεμονίας) που είχε καθήκον να επιβάλει με ψήφισμα την υποταγή τού νησιού, να εκλέξει επιτροπεία και δια τού ηγεμόνα Στεφάνου Βογορίδη να δηλωθεί  εγγράφως η υποταγή στον Σουλτάνο. Το εν λόγω έγγραφο λήγει με την εξής φράση: 

 "Είμεθα μέχρι θανάτου οι πλέον ευγνώμονες και οι πλέον πιστοί τών υπηκόων σου"

Ο α. γραμματεύς τής Συνελεύσεως                                    Ο Πρόεδρος τής Συνελεύσεως 
Λάμπρος Ιωαννίδης                                                                Κ.Αντωνιάδης   
                                              (Έπονται οι υπογραφές των πληρεξουσίων)  

                                                

                                                                                                                                

                                                 
Με άλλο ψήφισμα η Συνέλευση απεκήρυξε τους Λυκούργο Λογοθέτη, Σταμάτιον Γεωργιάδη, αρχιερέα Κύριλλον, Κωνσταντίνο Λαχανά και 63 άλλους Σαμίους "ως αποβλήτους και απαραδέκτους τού λοιπού εν Σάμω" και απαίτησε να μείνουν στη Σάμο  200 Τούρκοι στρατιώτες και δύο πλοία προς απόκρουση κάθε ενδεχόμενης εξωτερικής επιδρομής.

 

Άξιον απορίας είναι πώς  μπόρεσαν 2.000 και πλέον οικογένειες να υπερκεράσουν  τα εμπόδια τού Μουσούρου και να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα. Στη Χαλκίδα βρέθηκαν χωρίς πόρους, χωρίς καμιά περίθαλψη. Αλλά για την αποτυχία τού συνοικισμού συνετέλεσε βασικά η  Ελληνική  Κυβέρνηση που πολλά υποσχέθηκε και τίποτα ή ελάχιστα έπραξε. Λαμβάνοντας οι Σάμιοι  ακαλλιέργητη μόνον γη περιέπεσαν σε τέτοιο βαθμό στέρησης, ώστε πολλοί αναγκάστηκαν να πουλήσουν τις χύτρες, τα καζάνια, τα εγκοίμητρά τους, γιά να αγοράσουν ψωμί για τα πεινασμένα παιδιά τους. Οι αντιδράσεις τής επιτροπείας που συστήθηκε με πρόεδρο τον Ιωάννη Λεκάτη ήταν φωνή "βοώντων εν  ερήμω". Έτσι, πολλοί απ΄αυτούς, όσοι επέζησαν από αρρώστιες κι από  την ταλαιπωρία (1.500 περίπου οι νεκροί), επανέκαμψαν στη Σάμο, άλλοι δε σκόρπισαν από δώ κι από κεί. Ο συνοικισμός στην Εύβοια είχε γενικώς αποτύχει (38).

Παραθέτουμε  ένα κείμενο τού Ε. Σταματιάδη, που διηγείται με ένταση  και νωπές ακόμα τις μνήμες, την τραγική μετανάστευση και τα δεινά των Σαμιωτών:

 

"Και άρχισε λοιπόν η μετανάστευση τών Σαμίων στην Ελλάδα πρίν ή περισσότερο η βία  -υπό τον ζυγό τής δουλείας- υποβάλει την πατρίδα τους, γιατί αυτό ήταν το τελευταίο καταφύγιο που απέμεινε γι΄αυτούς. Τι σπαρακτικό, αλλά υψηλό συγχρόνως και μεγαλοπρεπές και υπέροχο θέαμα! Γέροντες σκυφτοί από το βάρος τής ηλικίας, γυναίκες ασθενείς, άκακα παιδιά εγκατέλειπαν την γεννέτρια γή και έφευγαν αλλού, ζητώντας νέα πατρίδα! Ανθρωποι άλλοτε εύποροι εγκατέλειπαν τους αμπελώνες, τους ελαιώνες τους και τους καλο-καλλιεργημένους αγρούς τους και την αγαπημένη πατρική εστία και αποχωρούσαν σε ξένη γή, όπου τούς περίμενε η φτώχια, η στέρηση τών πάντων, η γύμνωση, ο θάνατος! Ναί, ο θάνατος, γιατί σε χίλια πεντακόσια περίπου αριθμούνται, μέσα σε λίγο διάστημα, τα θύματα τού πυρετού και τών άλλων ασθενειών που γέννησε η κακουχία και η νοσηρότητα τών παρακείμενων στην Χαλκίδα ελών. Με φρίκη θυμούνται οι επιζώντες εκείνης τής εποχής το οικτρό θέαμα πολλών χιλιάδων λαού που διέμεναν στην ύπαιθρο μέσα στην κάψα τού ήλιου και στη δροσιά τής νύχτας, στερουμένων τα πάντα, πειναλέων, ριγηλών. Ελευθερία! Πόσα εξ΄αιτίας σου υποφέρουν αυτοί που σε λάτρεψαν! ...Αφού από τους πρώτους άδραξαν τα όπλα κι έδειξαν απαράμιλλο ηρωϊσμό και ανδρεία καθ΄όλο το διάστημα τού αγώνα γιά την ανεξαρτησία, βλέποντας οτι η πλάνα διπλωματία ματαίωσε τους καρπούς τών αγώνων τους, προτίμησαν να εκπατρισθούν μάλλον ή  να υποταχθούν έμπαλιν στον εθνικό τους εχθρό; Πάνω από δύο χιλιάδες αριθμούνται οι οικογένειες που μετανάστευσαν από τήν Σάμο και κατέφυγαν στην Χαλκίδα. Παρουσιάστηκε δε τότε και κάποιος Γάλλος , Προζέν Σολαδάμ στ΄όνομα, ανώτερος δε ταξίαρχος τού τάγματος τού Ηλίου τιτλοφορούμενος, ο οποίος πρότεινε  στους μεταναστεύοντες να αγοράσει όλα μαζί τα κτήματα που αφήναν πίσω τους, γιά να ιδρύσει στη Σάμο κάποιο επιστημονικό κατάστημα, αγνοούμε τί είδους....Αλλ΄όμως απέναντι τής υλικής βίας  καταπνίγονταν και τα ευγενέστερα τών αισθημάτων...Ετσι μέχρι τα τέλη Ιουλίου τού 1834 είχε συμπληρωθεί  με την βία η υποταγή όλης τής Σάμου και υπό τον φόβο τής Δαμοκλειας  σπάθης,  οι Σάμιοι που δεν μπόρεσαν να μεταναστεύσουν, αναγκάστηκαν να διασπάσουν τον δεσμό που -επί 14 όλα κι όλα χρόνια - τους συνέδεε με την Ελλάδα...και να ομολογήσουν σαν νόμιμο αυτών κυρίαρχο τον Σουλτάνο..." (39).

                                      4.5. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ (1834-1912)

 
Η περίοδος της ηγεμονίας Σάμου διήρκεσε από το 1834 μέχρι το 1912. Το καθεστώς αμφισβητήθηκε αρκετές φορές από τους Σαμιώτες, κυρίως με αφορμή την αυταρχική άσκηση εξουσίας των ηγεμόνων ή την παραβίαση του καταστατικού χάρτη. Μετά από 78 χρόνια, το 1912, η σαμιακή εθνοσυνέλευση (που προήλθε από επαναστατικό κίνημα υπό την ηγεσία του Θεμιστοκλή Σοφούλη) κήρυξε την ένωση τού νησιού με την Ελλάδα.

To εθνόσημοτης ηγεμονικής Σάμου (ο)

Η πρώτη περίοδος τής ηγεμονίας (1834-1849) υπήρξε ιδιαίτερα σκληρή. Ο ηγεμόνας Στέφανος Βογορίδης διοίκησε το νησί με αντιπροσώπους που ενδιαφέρθηκαν όχι τόσο για την οργάνωση τού αυτόνομου κρατιδίου όσο για την είσπραξη των φόρων φτάνοντας σε υπερβολικές καταχρήσεις. Αποτέλεσμα τής κακοδιοίκησης υπήρξε η εξέγερση του 1850, που οδήγησε σε αλλαγή ηγεμόνα και στην αποσαφήνιση των όρων τής αυτονομίας, αλλά μετά την καταστολή της (με την επέμβαση του τουρκικού στρατού),  στην πρωτεύουσα της Ηγεμονίας εγκαταστάθηκε μόνιμη οθωμανική φρουρά. Ήταν η τελευταία επανάσταση των Καρμανιόλων.

Οι βάσεις τής αυτονομίας έγιναν αναγνωρίσιμες μετά το 1851. Οργανώθηκαν οι υπηρεσίες τής διοίκησης, οι δήμοι, τα ληξιαρχεία, τα συμβολαιογραφεία, τα δικαστήρια, η εκπαίδευση, ιδρύθηκαν σχολεία σε όλες τις κοινότητες του νησιού, το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο και το Ανώτερο Παρθεναγωγείο (1855), δημοσιεύτηκαν βασικοί νόμοι και επιχειρήθηκε να αντιμετωπιστούν προβλήματα τής γεωργίας, τής οικονομίας και τής κοινωνίας. Περίπου στα μέσα τής δεκαετίας του 1850 ενισχύθηκε η εσωτερική ασφάλεια με την αυστηρή εφαρμογή των νόμων και την πάταξη τής ληστοπειρατείας(40).
 

Η πολιτική, αργότερα,  των Ηγεμόνων Μιλτιάδη Αριστάρχη (1861-1866) και Παυλάκη Μουσούρου (1867-1873) είχε ολέθριες συνέπειες στη γεωργία, ναυτιλία και εμπόριο. Οι καταχρήσεις δημοσίου χρήματος, οι σπατάλες κ.λ.π παράλληλα με την επιβολή σκληρών φόρων από τον Σουλτάνο (εξ αιτίας τής παραπάνω πολιτικής)  είχαν σαν αποτέλεσμα το άδειασμα των δημοσίων ταμείων και τον δανεισμό ακόμα και των Ηγεμόνων από εμποροχρηματιστές.

Οι αγρότες πουλούσαν η μικρή αμπελοπαραγωγή τους  στους μεσίτες σε εξευτελιστικές τιμές και χρεώνονταν σε τοκογλύφους δανειστές, προκειμένου να πληρώνουν τούς αβάσταχτους φόρους που τους είχαν επιβληθεί. Επιπλέον, ισχυροί Δήμαρχοι, παντοπώλες, σιτοπώλες, εμποροχρηματιστές, Δημοτικοί Σύμβουλοι εξεβίαζαν οικονομικά και κοινωνικά την πλειοψηφία των αγροτών, για να τους οδηγήσουν πιεστικά στις κάλπες προς ενίσχυση τής Ηγεμονικής εξουσίας. Καταχρεωμένοι και καταδιωκόμενοι από τούς δανειστές τους, φτάναν στη χρεωκοπία και στις κατασχέσεις των κτημάτων τους. Οι συνθήκες αυτές υπέσκαπταν το βιοτικό επίπεδο των αγροτών που εκτός των άλλων είχαν να αντιμετωπίσουν και την τρομερή ασθένεια τής λέπρας που έπληξε κυρίως τα κατώτερα οικονομικά στρώματα τού πληθυσμού (οι ασθενείς διαβιούσαν σε άθλια καταλύματα, κοντά σε Μοναστήρια, στα οποία ορισμένοι παραχωρούσαν και μέρος τής περιουσίας τους).

Διαφήμιση καπνοβιομηχανίας (π)

Με σκοπό τήν βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους  οι αγρότες παρωτρυνόμενοι γιά ξεσηκωμό  από εφημερίδες των Αθηνών και τής Ερμούπολης, με αφορμή την εξέγερση τής Κρήτης (1866/67) και συγκεκριμένα από άρθρα των εξορίστων Σαμιωτών, συμμετείχαν όλο και περισσότεροι σε τοπικές κομματικές ομάδες και φατρίες κάτι που ήταν απειλητικό για την Ηγεμονία. Ωστόσο η συνεχιζόμενη εκμετάλλευση των οινεμπόρων και η τοκογλυφία των δανειστών, ήταν η βασική αιτία τής εποχιακής μετανάστευσης στη Μ.Ασία, αλλά και τής οριστικής στο εξωτερικό, χιλιάδων Σαμίων.  Μπροστά στην απειλή τής συνεχιζόμενης μετανάστευσης και εγκατάλειψης τού αγροτικού κλήρου, ο νέος Ηγεμόνας Αδοσίδης φοβήθηκε την κατάρρευση τής οικονομίας και τού φοροδοτικού συστήματος τής Ηγεμονίας και αναζήτησε κάποιες λύσεις(41).

Η μεγαλύτερη ανάπτυξη της Ηγεμονίας της Σάμου σημειώθηκε κατά το τελευταίο τέταρτο τού 19ου αιώνα με την ανάπτυξη τής αγροτικής παραγωγής, τού εμπορίου και τής βιομηχανίας. Μαζί με την αμπελουργία, που αποτελούσε την κύρια οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων, αναπτύχθηκαν η καπνοκαλλιέργεια, η καπνοβιομηχανία και η βυρσοδεψία, σημαντικοί κλάδοι τής τοπικής οικονομίας.

Ο προτελευταίος ηγεμόνας Ανδρέας Κοπάσης, εναντίον του οποίου είχε εκδηλωθεί ένοπλη εξέγερση το 1908, δολοφονήθηκε από τον απεσταλμένο τού μακεδονικού κομιτάτου Σταύρο Μπαρέτη το Μάρτιο τού 1912, ενώ τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους σημειώθηκε επαναστατικό κίνημα με επικεφαλής τον Θεμιστοκλή Σοφούλη.

 Σάμιοι επαναστάτες- Μονή Αγίας Ζώνης (ρ) 

Η εθνοσυνέλευση των Σαμίων, που συγκλήθηκε αμέσως μετά, κήρυξε την ένωση της Σάμου στις 11 Νοεμβρίου 1912. Με την εικονική κατάληψη τού νησιού από μοίρα τού ελληνικού στόλου, τον Μάρτιο τού 1913, τερματίστηκε οριστικά το καθεστώς τής ηγεμονίας. Μέχρι την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα η Σάμος διοικήθηκε από προσωρινή κυβέρνηση έως το 1914 με πρόεδρο το Θεμιστοκλή Σοφούλη(42).

                                                

 
5. ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ - ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΤΗ ΣΑΜΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο-19ο ΑΙΩΝΑ

Η γεωργία και η κτηνοτροφία ήταν η βασική απασχόληση των Σαμίων ήδη από το β΄μισό τού 16ου αιώνα, όταν στη Σάμο εγκαταστάθηκαντων οι πρώτοι έποικοι. Εμπορικές σχέσεις με ξένους άρχισαν να πραγματοποιούνται σταδιακά με τον πολλαπλασιασμό τού αριθμού των κατοίκων, προκειμένου να εξασφαλίζονται τα χρήματα και τα αναγκαία είδη για την επιβίωση, τα οποία στερούνταν ο πληθυσμός.

Αργαλιός  (σ)

Οι Σαμιώτες τού 18ου αιώνα ζούσαν με άκρα λιτότητα και οι γυναίκες ύφαιναν τα απαραίτητα γιά τον ρουχισμό τής οικογένειας και για το σπίτι. Ελάχιστα πολυτελή αντικείμενα, έπιπλα και ρούχα μεταφέρονταν κυρίως από τήν Βενετία γιά λιγοστούς μεγιστάνες τής εποχής, υφάσματα επίσης από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη. Επιτραπέζια σκεύη και αγγεία προμηθεύονταν από την Ανκόνα, από τα εργαστήρια τού Καλεγάρη και τού Καζάλη.

  

Σκάφη στο λιμάνι Καρλοβασίου  (τ)

Προς τα τέλη τού 17ου αιώνα "στο νησί παρά τήν ύπαρξη βουνών, που είναι αρκετά εδώ, υπάρχει αρκετή γη για να καλλιεργηθεί και να απασχολήσει 10.000 άνδρες και η οποία με καλή διαχείρηση θα είναι ελάχιστα κατώτερη από αυτή τής Χίου. Τα κλήματα έχουν το  κατάλληλο έδαφος, καλύτερο από άλλα νησιά και το κρασί είναι πιό ευχάριστο. Αλλά από έλλειψη διευκολύνσεων για τήν πώλησή τους, δεν φροντίζουν να φυτεύουν περισσότερα, παρά όσα τούς χρειάζονται. Το κρασί το μεταφέρουν στήν Χίο, Σμύρνη και αλλού, μαζί με κρεμμύδια, σκόρδα και κεραμικά. Είναι η βάση τών εξαγωγών τους" (43).

"Οι συνθήκες τού Κάρλοβιτς το 1699 και τού Πασάροβιτς το 1718 ενίσχυσαν το εμπόριο και τήν ναυτιλία και κατά το 1770-1774  Λάκωνες και Σπετσιώτες ναυπηγοί κατασκευάζουν πλοία με τα οποία οι Σαμιώτες εμπορεύονται με τήν Ευρώπη και τήν Ρωσία"(44).

Ευνοϊκή ήταν και η συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή τού 1774 μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. "Οι Σαμιώτες εμποροναυτικοί δραστηριοποιήθηκαν στην εμπορία λαδιού και κρασιού, που αποτελούσαν τα βασικά προϊόντα της Σάμου, αρχικά στα λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη) και στη συνέχεια της Ρωσίας, της Αιγύπτου και γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα της Ευρώπης και κυρίως της Γαλλίας(45).

Από την εμποροναυτική δραστηριότητα αναδύθηκε ολιγάριθμη αλλά δυναμική ομάδα, η οποία εξαιτίας της επαφής της με τα μεσογειακά-ευρωπαϊκά λιμάνια προσέλαβε και γονιμοποίησε το νόημα των ευρωπαϊκών αναστατώσεων, την αξία της αγοράς, του ταξιδιού και προπάντων των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης" (46).

Οινοποιείο στη Σάμο (υ)

Το νησί παρήγαγε λάδι, κρασί, οινόπνευμα, μέλι, βαμβάκι, εσπεριδοειδή, ποικιλία φρούτων, κρεμμύδια καθώς πίσσα και ξυλεία γιά τις οικοδομές. Αυτά αρχικά, έρχονταν και τα παραλάμβαναν από τη Σάμο αλλοδαποί έμποροι, ανταλλάσσοντας αυτά  με άλλα είδη. Σταδιακά και οι Σάμιοι άρχισαν να μεταφέρουν τα προϊόντα τους στα παρακείμενα νησιά και χώρες, στις οποίες αυτά είτε καταναλίσκονταν επιτόπια, είτε έμποροι άλλοι και κυρίως Γενουάτες, τα αγόραζαν και τα μετέφεραν στην Γένουα, Βενετία και αλλού στην Εσπερία. Επέστρεφαν δε οι Σάμιοι μεταφέροντας σιτάρι, αλάτι και διάφορα οικιακά σκεύη.

Στις αρχές τού 18ου αιώνα και συγκεκριμένα στα 1702 η Σάμος παρήγαγε 3.000 βαρέλια κρασιού (από 50 οκάδες το καθένα) και 800 μέχρι 900 βαρέλια λάδι (τής ιδίας χωρητικότητας). Τα δύο αυτά είδη στέλνονταν στη Χίο, Ρόδο και Ναύπλιο. Εκτός αυτών, πολλές χιλιάδες λεμόνια και πορτοκάλια στέλνονταν στον Κολοφώνα, τα οποία αγόραζαν έμποροι και τα μεταπωλούσαν σε διάφορες πόλεις τής Μικράς Ασίας. Λεπτό μετάξι έφτανε στη Χίο το οποίο αγόραζαν γενουάτες έμποροι και μεταπωλούσαν στη Γένουα. Περίπου 200 στατήρες εκλεκτού μελιού εξάγονταν ετησίως στην Κωνσταντινούπολη και 100 στατήρες άριστου κεριού στη Σμύρνη. Τέλος μεγάλες ποσότητες ξυλείας μεταφέρονταν στην Πάτμο, απ΄όπου έμποροι την διακινούσαν αλλού.

Οι εμπορικές συναλλαγές με την Ευρώπη ήταν μηδαμινές έως ελάχιστες. Εμποροι Ιταλοί έφταναν ενίοτε στη Σάμο και αγόραζαν πίσσα και βελανίδια. Και η μεν πίσσα (300 με 400 στατήρες) στέλνονταν στη Γένουα και στην Βενετία για τις ανάγκες τών ναυστάθμων τών δύο πόλεων, τα δε βελανίδια, αλεσμένα, στέλνονταν στην Βενετία και Ανκόνα,  στα εκεί βυρσοδεψεία.

Δυτική όψη  σιταποθήκης στο Μεσαίο Καρλόβασι -Αποτύπωση Ι.Παραφέστα

 

Νότια όψη της σιταποθήκης- Ι.Π.

Σιταποθήκη στο Μεσαίο Καρλόβασι 19ουαιώνα

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το σιτάρι στη Σάμο παρ΄όλο που ήταν λιγοστό, και οι σαμιώτες παρασκεύαζαν το ψωμί τους από κριθάρι και κεχρί εξάγονταν σχεδόν ετησίως στη Γαλλία σε ποσότητα 3 φορτωμάτων (από 900 κιλά κάθε φόρτωμα). Στην Γαλλία επίσης προορίζονταν ετήσιο φόρτωμα ερίων και τυρού σε άρμη που μεταφέρονταν μέσα σε ασκούς. Μερικές φορές ξένοι έμποροι προμηθεύονταν από τη Σάμο λευκά, ξερά σύκα, τα οποία  στέλνονταν κυρίως στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη. Τέλος γινόταν εξαγωγή μεγάλης ποσότητας σκαμμωνέας ( Σκαμώνιον- "Convolvoulus syriacous") (47) που χρησιμοποιούνταν για φαρμακευτικά σκευάσματα. Το προϊόν ήταν απαλλαγμένο δασμού (σε αντίθεση με τα περισσότερα παραπάνω προϊόντα που αναφέραμε) και καταναλώνονταν στις αγορές τής Ανατολής.

 

"Στο πρώτο μισό τού 18ου αιώνα προσπάθησαν οι Κοτσαμπάσηδες να στρέψουν τήν αγροτική καλλιέργεια σε μονοκαλλιέργειες, καπνού, αμπελιών ή ελιάς αποβλέποντας στήν εμπορία τών προϊόντων, από τήν οποία πλούτιζαν αυτοί καθώς και πολλοί Εβραίοι και Αρμένιοι τοκογλύφοι και μεταπράτες που χρηματοδοτούσαν και τούς ισχυρούς τής Πύλης. Οι Κοτσαμπάσηδες και όσοι παρασιτούσαν γύρω από τόν Αγά αποτέλεσαν τήν κυρίαρχη τάξη... οργανώθηκαν στο κόμμα τών "Καλλικατζάρων"(σύμμαχο κόμμα τής τουρκικής εξουσίας).. ενάντια στο κόμμα τών "Καρμανιόλων" που συγκέντρωσε μετά το ξέσπασμα τής γαλλικής επανάστασης το 1789, τον εξαθλιωμένο αγροτικό πληθυσμό και τούς εμποροκαπετανέους, κόμμα επαναστατικό, λαϊκό, φιλελεύθερο, δημοκρατικό που το 1821  οδήγησε τον λαό τής Σάμου στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα"(48).
 

Με την λήξη τού 18ου αιώνα οι Σάμιοι ασχολήθηκαν με ένα νέο προϊόν, την σταφίδα. Μέχρι εκείνη την εποχή τα σταφύλια εχρησίμευαν μόνο για την παραγωγή οίνου, ο οποίος ανέκαθεν ήταν απαλλαγμένος κάθε δασμού.. Οταν η Τουρκική Διοίκηση εκτίμησε οτι παραγόταν μεγάλη ποσότητα κρασιού, αποφάσισε να επιβάλει φόρο. Εκείνη λοιπόν την χρονιά σταμάτησε η οινοπαραγωγή και οι αγρότες στράφηκαν στην παρασκευή σταφίδας στην οποία εμυήθηκαν από άνδρες που είρθαν από τα Βρύουλα της Μικράς Ασίας. Η Κωνσταντινούπολη έκτοτε εγκατέλειψε κάθε προσπάθεια επιβολής φόρου. Πρώτα δε λιμάνια όπου εστάλησαν οι σαμιακές σταφίδες ήταν η Βενετία και η Γένουα.

Ελαιοτριβείο στον Αγιο Κωνσταντίνο

Κατά τους ρωσοτουρκικούς πολέμους και την διάρκεια τής ρωσικής δεσποτείας στο νησί οι Σάμιοι άρχισαν να στέλνουν λάδι και σταφίδες σε Οδησσό, Ταϊγάνιο (σήμερα Ταγκανρόγκ, πόλη της νότιας Ρωσίας, επίνειο του Ροστόφ)  και άλλα λιμάνια, στα οποία αγόραζαν και μετέφεραν από εκεί στη Σάμο βούτυρο, σχοινιά, χαβιάρι και άλλα. Κατά το 1797 επεκτάθηκε το εμπόριο κρασιού στη Ρωσία με πλοία υπό τουρκική ή ρωσική σημαία ή για λογαριασμό Τούρκων ή Ρώσων εμπόρων. Ο ετήσιος πλούς εκεί επέφερε τεράστια κέρδη, η εμπορική δε σχέση διατηρήθηκε μέχρι το 1866 περίπου.

Κατά τον 19ο αιώνα οι Γαλλο-Ισπανικοί πόλεμοι έδωσαν την αφορμή στους Σαμίους να συνάψουν εμπορικές σχέσεις με την Ισπανία. Τολμηροί πλοίαρχοι διασπώντας τον κλειό πολυάριθμων πολεμικών πλοίων που απέκλειαν τα ισπανικά παράλια, αποβίβαζαν εκεί ανθοσμία οίνο και άλλα σαμιακά προϊόντα, αποκομίζοντας υψηλά κέρδη. 
Λίγο αργότερα άρχισαν να στέλνουν πολλά φορτία ανθοσμίου  και στην Αμερική. Αλλά η μικρή περιεκτικότητα στο κρασί οινοπνεύματος (λόγω άγνοιας) που θα εξασφάλιζε τη διατήρησή του πέραν τού Ισημερινού, καθώς και η νοθεία με  προσθήκη νερού από κάποιους κερδοσκόπους, υποβάθμιζε  την ποιότητά του, με συνέπεα  τη διακοπή τού εμπορίου με την Αμερική.

Εξάγονταν παλιότερα και μεγάλη ποσότητα μετάξης στην Ιταλία και ιδίως στα Μεδιόλανα για την χρήση μεταξοκλωστικών εργαστηρίων τής Λομβαρδίας. Ασθένεια όμως των μεταξοσκωλήκων  (προ τού 1886) κατέστρεψε εντελώς το είδος αυτό. Με την εισαγωγή ωστόσο νέων υγειών σπόρων επανήλθε αμέσως αυτή η παραγωγική δραστηριότητα.

Αλλο τής Σάμου προϊόν ήταν το λάδι. Παρά την μείωση τής τιμής του εξάγονταν ετησίως σημαντική ποσότητα σε Τουρκία,  Ρουμανία και Ρωσία.
Ικανή ποσότητα κερατίων (χαρουπιών) επίσης αποστέλλονταν στη Γένουα κυρίως και στη Σαββατία, απ΄όπου το προϊόν διανέμετο σε πόλεις τής μεσημβρινής Ιταλίας για την εκτροφή των ζώων. 

Ταμπάκικο στο Καρλόβασι (φ)

Αντικείμενο μεγάλης εμπορικής συναλλαγής ήταν οι βύρσες (δέρματα ζώων), που κατεργάζονταν κυρίως τα βυρσοδεψεία τού Καρλοβασίου. Εγιναν μάλιστα περιζήτητες κατά τον τελευταίο Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Περί το 1886 υπήρχαν 54 βυρσοδεψεία εκ των οποίων 43 στο Καρλόβασι, 10 στο Λιμένα Βαθέος και 1 στον Μαραθόκαμπο. Εργάζονταν εκεί περίπου  400 εργαζόμενοι. Κατεργάζονταν δέρματα  που προέρχονταν από την Ουγγαρία, Ρουμανία και Τουρκία, τα οποία έστελναν κατόπιν στην ασιατική Τουρκία και στα νησιά τού Αιγαίου. Εγινε και απόπειρα εξαγωγής σαμιακών δερμάτων στην Ευρώπη αλλά δεν μπόρεσαν αυτά να συναγωνιστούν τις ευρωπαϊκές ποιότητες. Με την Ρουμανία η Σάμος είχε αποκτήσει καλές εμπορικές σχέσεις καθ΄όσον εκεί ήταν εγκατεστημένοι πάνω από 200 Σάμιοι. Εμπορεύονταν  σταφίδες μαύρες, λάδι για βρώση και γιά τις μηχανές, εληές και κεράτια προς βρώση, εσπεριδοειδείς καρπούς, κρασιά, καρύδια και κατεργασμένα δέρματα. Από την Ρουμανία εισάγονταν στη Σάμο εκτός τών ακατέργαστων δερμάτων και δημητριακοί καρποί, φασόλια, τυρί, μαλλιά και  βούτυρο

Κι άλλα προϊόντα εξάγονται όπως: Αμύγδαλα, γλυκάνισος, μέλι, μετάξι, ξυλάνθρακες, πέδιλα και σανδάλια, ρακή, σαπούνι, σούμα, σταφύλια επιτραπέζια, τρίχινα υφάσματα,  κρεμμύδια, σύκα.(49)

 

 

 Κατάστημα υποδημάτων (χ)

Η οικονομία της περιοχής που εξετάζουμε των "Εξη Μαχαλάδων" (με έδρα πλέον από το 1834 και μετά τον Αγιο Κωνσταντίνο), κατά τον 19ο και στις αρχές τού 20ου αιώνα  βασιζόταν στη γεωργία. Εκτός από το κρασί, παράγονταν λάδι, κάστανα, καρύδια, πατάτες, μέλι, μετάξι, ξυλεία. Το 1828 ο Άγιος Κωνσταντίνος παράγει 8000 "γομάρια' κρασί (το γομάρι είναι η ποσότητα που μπορεί να μεταφέρει ένα υποζύγιο). Η βασική παραγωγή και πηγή εσόδων ήταν μέχρι τον εικοστό αιώνα το κρασί, αλλά σ' αυτό πρέπει να προστεθούν οι ελιές και τα οπωροφόρα δέντρα.

Σε απογραφή τού 1828 ο Άγιος Κωνσταντίνος εμφανίζεται να έχει 254 κατοίκους. Είχε ήδη επεκταθεί ως παραλιακός οικισμός με την εγκατάσταση κατ΄αρχάς αποθηκών κρασιού (ταβέρνες) και αργότερα με οικήματα και σπίτια που κτίστηκαν κατά μήκος τής παραλίας (ως επί το πλείστον διώροφα, με προεξέχοντα "σαχνισί" στον όροφο κατά την ανατολίτικη-μικρασιατική επίδραση).

Tαβέρνα-περιοχή Αγ.Κωνσταντίνου-Κάμπου

Έναν αιώνα αργότερα (περί το 1920) ο πληθυσμός ξεπέρασε τούς εξακόσιους  ως αποτέλεσμα τής ανάπτυξης τής περιοχής λόγω βασικά τής οινοπαραγωγής και τής εγκατάστασης εκεί κατοίκων κυρίως των "Βαλεοντατών". Ξεπέρασε δε  τούς οκτακόσιους κατοίκους στο τέλος τής ίδιας δεκαετίας, ανάμεσα στους οποίους πρέπει να συνυπολογισθούν οι μικρασιάτες πρόσφυγες. Οι  "ταβέρνες" των Βαλεοντατών, των "Μαργαριτών",  τού Αγίου Κωνσταντίνου και τού Κάμπου Βουρλιωτών επιβεβαιώνουν την ενασχόληση των κατοίκων με την οινοποιϊα, αλλά και οι 4 νερόμυλοι των Βαλεοντάτων και οι δύο τού Αγίου Κωνσταντίνου μαρτυρούν την παραγωγή σιτηρών επίσης στην ίδια περιοχή.

       6. ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΣΤΑ ΤΕΛΗ  19ου -ΑΡΧΕΣ  20ου ΑΙΩΝΑ

Το 1869 οι Μαργαρίτες είχαν 30 σπίτια, ένα ναϊδιο, 53 άνδρες (33 γεωργοί, 3 έμποροι, 1 ιερέας) και 54 γυναίκες = 107 άτομα, ενώ οι Βαλεοντάτες είχαν 35 σπίτια με ένα ναϊδιο, 72 άνδρες (48 γεωργοί, 1 κτηματία, 8 βιομηχάνους, 1 ιερέα) και 75 γυναίκες= 147 άτομα(50).

 Το  1886, οι Μαργαρίτιδες είχαν 26 σπίτια και 104 κατοίκους. 

 

Περί το 1886 οι Βαλεοντάτες διέθεταν 26 σπίτια και είχαν 106 κατοίκους. Την περίοδο αυτή, "λόγω τής θερμότητος τού μέρους και τής κακής ποιότητας τού εδάφους, ο πληθυσμός αραιώνει από χρονιά σε χρονιά και το κώμιον ερημώνεται όπως συνέβη και στις άλλοτε υπάρχουσες εκεί κοντά συνοικίες Χατζηγεώργηδες και Σταματάκηδες, που είναι τώρα ερημωμένα"(51).

 

Ο οικισμός Μαργαρίτες άρχισε να εγκαταλείπεται από τούς κατοίκους του περί το 1920 (σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων τών Μανωλατών)(52). Φαίνεται πως ο μεγάλος σεισμός (53)  έντασης 6,8 τής κλίμακας Ρίχτερ που έπληξε την Σάμο στις 11 Αυγούστου 1904 (κατά τον οποίο καταστράφηκαν ολοσχερώς 540 σπίτια στη Σάμο)  δεν συνέβαλε (άμεσα τουλάχιστον) στην εγκατάλειψη τού οικισμού, εφ΄όσον το 1920 κατοικούνταν ακόμα  30 σπίτια, υπήρχε σχολείο και 3 καφενεία. Μεγάλη συρρίκνωση μαρτυρείται περί το 1956, όταν  κατοικούσαν εκεί πλέον, μόνον 4-5 οικογένειες(54).  (Τελευταία κάτοικος των Μαργαριτών ήταν η Ειρήνη Τσακανιά).

Στο διάστημα αυτό λοιπόν, των 25-30 χρόνων (1920-1957), εκκενώθηκε σταδιακά ο οικισμός κι οι κάτοικοί του εγκαθίσταντο κυρίως στο χωριό "Μανωλάτες" (στις απογραφές τού 2001 και τού 2011 στις Βαλεοντάτες καταγράφονται αντίστοιχα 15 κάτοικοι, ενώ στις Μαργαρίτες κανένας)(55).

Υποστηρίζεται ότι οι Μαργαρίτες ήταν οικονομικά σημαντικότερος  οικισμός από τις Βαλεοντάτες, με πιο  ευκατάστατο πληθυσμό. Ισως να ήταν έτσι, αν και το μέγεθος τού οικισμού των Βαλεοντατών,  ο μεγαλύτερος αριθμός σπιτιών, η ύπαρξη ενός κτηματία και  8 "βιομηχάνων" υποδηλώνει μάλλον το αντίθετο. Αλλωστε πολύ νωρίτερα απ΄ ότι οι κάτοικοι τών Μαργαριτών άρχισαν τη μετοίκησή τους, κυρίως στον Κάτω Αγιο Κωνσταντίνο, κάτι που  δείχνει ίσως την οικονομική ευμάρεια ορισμένων τουλάχιστον από αυτούς με την επέκταση των δραστηριοτήτων τους στους θαλάσσιους δρόμους.

 

Σαμιώτες μετανάστες στην Αμερική

Ο οικισμός τού Αγίου Κωνσταντίνου αναπτύχθηκε πλέον και παραθαλάσσια. Κατά το 1869 περιελάμβανε: 70 σπίτια, 1 ναό, 2 Μετόχια, 1 σχολείο, 179 άρρενες (65 γεωργούς, 7 εμπόρους, 12 ναύτες, 12 βιομηχάνους, 1 διδάσκαλο, 2 ιερείς) και 185 γυναίκες=364. Αργότερα παρατηρήθηκε μετανάστευση προς την Αμερική.

Στο μεταξύ και ο ορεινός οικισμός Μανωλατών αναπτύσσεται περί το 1795 από τη μετοίκιση  εκεί,  των κατοίκων αρχικά των οικογενειακών μικροεγκαταστάσεων  τής ευρύτερης περιοχής  και τού Καστανόλογγου, αργότερα δε των κατοίκων  τού οικισμού (κυρίως) των Μαργαριτών.

        7. ΡΥΜΟΤΟΜΙΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΔΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ

 7.1. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ      ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΣΑΜΟ ΔΙΑΙΩΝΙΣΕ ΤΟΝ ΑΠΛΟΥΣΤΑΤΟ ΤΥΠΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ  ΣΠΙΤΙΟΥ.

Τα κτίσματα από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα εμφανίζουν τυπικά βυζαντινό χαρακτήρα.  H διαιώνιση τής τεχνογνωσίας των μαστόρων και το γεγονός οτι οι Τούρκοι δεν επέβαλαν τη δική τους αρχιτεκτονική παράδοση είχαν σαν αποτέλεσμα τη συνέχιση των γνωστών αρχιτεκτονικών τύπων και συνηθειών. Η  συνέχεια τού "οσπιτίου" τών βυζαντινών, διακρίνεται και στην αρχιτεκτονική των περιοχών που παρέμειναν εκτός των ελληνικών συνόρων ως τις αρχές τού 20ου αιώνα (όπως συνέβη με τη Σάμο) και διατήρησαν βασικά την τοπική τους αρχιτεκτονική έκφραση και μέσα στον 19ο αιώνα.

Στις τουρκοκρατούμενες  περιοχές, στη φυσιογνωμία τής κατοικίας  φαίνεται η τεράστια δύναμη τής παράδοσης. Οι κάτοικοι απασχολούνται στον πρωτογενή κυρίως τομέα και ακολουθούν μια ζωή κλειστή, λιτή με πατροπαράδοτες κοινωνικές δομές. Σπανίως πρωτοτυπούν τυπολογικά. Συνήθως επιλέγουν κάποιο από τούς παλιούς γνωστούς τύπους και τον προσαρμόζουν στις καινούργιες ανάγκες τους. 

Στη Σάμο, λόγω τής ολικής σχεδόν ερήμωσης τού νησιού (το 1467 μ.Χ.) και τής επανοίκησής του που άρχισε περί το 1550/60 μ.Χ., οι οικιστές εκείνοι που δεν προέρχονταν από νησιωτικές περιοχές αναπαρήγαγαν κατ΄αρχάς τα παλιά -προ τού 15ου αιώνα (οικεία και στους ίδιους)-  πρότυπα στην απλούστερη μορφή τους, εγκολπώνοντας όμως και το νησιωτικό δώμα που κυριαρχούσε στο Αιγαίο. Την υιοθέτηση αυτής τής λιτής και συνήθως ευτελούς κατασκευής, απ΄όπου απουσίαζε οποιοσδήποτε διάκοσμος, υπαγόρευσαν κυρίως η οικονομική δυσχέρεια των οικιστών και η ανασφάλεια που προξενούσαν σε αυτούς οι πειρατικές και άλλες εχθρικές επιδρομές. 

Η απλοϊκή αυτή μορφή  αποτελεί τον βυζαντινό τύπο τού λιθόκτιστου, δωματοσκέπαστου σπιτιού τού Αιγαίου, όπως αυτό διαμόρφωσε τοπικά τα χαρακτηριστικά του  και επιβίωσε μέχρι και τα μέσα τού  19ου αιώνα, με μικρή σχετική "εξέλιξη" (παρά την δημογραφική άνθηση) που αφορούσε κυρίως τήν διαίρεση των χώρων και την αλλαγή χρήσης τους, ενίοτε και με κάποιες μικρές προσθήκες, εκεί όπου δεν υπήρχε στενότητα χώρου.   Αυτό ωφείλεται  στις ιστορικές συγκυρίες, στην συνεχιζόμενη ανασφάλεια, στην ένδεια τής πλειοψηφίας των κατοίκων που ζούσαν από την ύπαιθρο.

Οι οικιστές  που συνέχισαν να εγκαθίστανται  στή Σάμο  (τον 18ο αιώνα) μετέφεραν και δικές τους οικοδομικές συνήθειες, βασικά τής στέγασης των σπιτιών με κεραμοσκεπές που τελικά επικράτησαν στο νησί, χωρίς εξαιρέσεις. Ιδιαίτερα κατά τα χρόνια  τής Ηγεμονίας, από το 1833 και κυρίως  στα μέσα τού 19ου αιώνα, κορυφώθηκαν οι αντικαταστάσεις τών δωμάτων από ξύλινες κεραμοσκεπείς στέγες. .Παράλληλα ο,τι χτίζονταν εκ βάθρων ήταν με κεραμοσκεπές, συχνά και   με νέα μορφολογικά στοιχεία (σαχνισιά διφόρων τύπων, χαγιάτια κ.λ.π.) που "διανθίζουν" τον ορθογωνισμένο όγκο με ποικιλία λύσεων. Ωστόσο και στις αρχές ακόμα τού 21ου αιώνα διατηρούνταν  σε τμήματα χωριών κάποια αμιγή σύνολα δωματοσκέπαστων σπιτιών. Σήμερα,  διασώζονται ακόμα αρκετά δωματοσκέπαστα σπίτια διάσπαρτα στους οικισμούς  καθώς και  πολλά δωματοσκέπαστα που αντικαταστάθηκαν με στέγες.

Οι επικρατέστεροι αρχιτεκτονικοί τύποι που κληρονομήθηκαν από τα βυζαντινά χρόνια στη Σάμο  ήταν :

Τα πρωτόγονα "καλύβια" από κλαδιά (που ενίοτε τα επαλείφανε με λάσπη).  Τέτοιος συνοικισμός ήταν στην πρωταρχική του φάση (με τον εποικισμό) το "Μεσαίο Καρλόβασι". Η ονομασία του: "Καλύβια" διασώθηκε ανεπίσημα μέχρι τους σύγχρονους χρόνους και επίσημα σε έγγραφα τού 18ου-19ου αιώνα. Ο τύπος αυτός φυσικά δεν επιβίωσε.

Το  "ισόγειο (οσπίτιν χαμόγεων ή χαμαίγεων). ή και ανωκάτωγο (δίπατον ή ανωγοκάτωγον ή ανωγεωκάτωγον ή άνω κάτω) μονόχωρο κυβόσχημο.

Το "ισόγειο ή διώροφο ( ανωγοκατώγειο) μονόχωρο στενομέτωπο ή πλατυμέτωπο".

Με αυλές  ή χωρίς αυλές και παράσπιτα (προσκτίσματα) ολοι οι τύποι σπιτιών προσαρμόζονταν σ' ένα σταδιακά πυκνοδομημένο οικιστικό ιστό, με όψεις σε στενούς δρόμους (1,50μ -4,00μ περίπου).

Η "πυργόμορφη" κατοικία που προέκυψε για αμυντικούς λόγους, από τον στρατιωτικό βυζαντινό πύργο ή φρυκτωρία (φρυκτώριο). Ηταν μικρού εμβαδού, τετράγωνης ή ορθογωνικής κάτοψης και πολυώροφη.   Ήταν ατοικίες τιμαριούχων (Πύργος Σαρακίνη- Ηραίο-16ος) και προυχόντων ή πλουσίων (3 πυργόσπιτα στο "Βαθύ" τού 1717 και τού 1749) καθώς και 2 πυργόσπιτα στη Χώρα με χρονολόγηση τού ενός εξ΄αυτών στα 1749) (56).


 

                                                   7.2. OI ΔΥΟ ΟΙΚΙΣΜΟΙ

 

Στις Μαργαρίτες, γύρω  και μετά τον ναό τού Αγίου Γεωργίου υπήρχαν (κατά το 1996 που επισκεφθήκαμε την τοποθεσία αυτή)  ερείπια  λιθόκτιστων  κατοικιών,  με την κάπνα των εστιών τους αποτυπωμένη πάνω στους τοίχους, χνάρια αλλοτινής ζωής και κατοίκησης. Πολλές άλλες επίσης, πνιγμένες μέσα στη βλάστηση που κατακυρίευσε τον εγκαταλελειμμένο τόπο, μόλις διακρίνονταν. Εικόνα ακριβέστερη έχουμε στον οικισμό "Βαλεοντάτες" όπου σώθηκαν αρκετά σπίτια, αποκαταστάθηκαν και κηρύχθηκαν διατηρητέα. Αυτό μας επιτρέπει να έχουμε μια ιδέα και για τον οικισμό "Μαργαρίτες"  με δεδομένο ότι αναπτύχθηκε μέσα στον 18ο αιώνα, όπως και οι "Βαλεοντάτες", επαναλαμβάνοντας κοινά τυπολογικά και  κατασκευαστικά στοιχεία.

1880- Εποψη Βαλεοντάτων από Αγ.Τριάδα-(ψ)

Αναφορικά με τις "Μαργαρίτες" γιά τις οποίες δεν έχουμε αξιόλογα λείψανα, γνωρίζουμε από απογόνους των τότε κατοίκων τού οικισμού οτι κάθε σπίτι είχε την αυλή του και το φούρνο του για το ψήσιμο τού ψωμιού, ενώ δίπλα του υπήρχε και άλλος μικρότερος για το μαγείρεμα. Τα σπίτια μονόχωρα βασικά, είχαν γωνιακή εστία  με την σαμιακή "πουλίτζα" πάνω από το "καμαρκό" (καμάρα) τού τζακιού. Ένα δείγμα τού εσωτερικού ενός πλατυμέτωπου σπιτιού που ανήκε στην μοδίστρα Δέσποινα Καρίναινα (κόρη  Θεοδώρας) μας περιέγραψε η εγγονή τού παπα-Γιώργη Διολέτη κατοίκου Μαργαριτών:   "Ηταν ενας μακρόστενος χώρος με την εστία του και με ξύλινους φαρδείς καθιστικούς πάγκους στους τοίχους, όπου αποθηκεύανε ρουχισμό και σκεπάσματα,  καρπούς και άλλα". Αντικαθιστούσε την "αμπατάρα" τού σαμιακού παραδοσιακού σπιτιού.

 

Απ΄όσα γνωρίζουμε γιά τούς  μικρούς οικισμούς τής Σάμου, κάποια ιδιωτικού ή και κοινοτικού χαρακτήρα κτίσματα ( αποθήκες, εργαστήρια, σταφυλοδόχοι, πλυσταριά, πατητήρια,  μύλοι, κοιμητήρια), άμεσα συνδεδεμένα με τις ανάγκες τών οικιστών, βρίσκονταν συνήθως στα όρια τού οικισμού αλλά  οργανικά δεμένα με την ζωή των κατοίκων. 

Στις "Μαργαρίτες" η ενοριακή εκκλησία βρίσκεται (ως είθισται) μέσα στον οικισμό. Ισως εκεί να υπήρχε ένας πιο ανοιχτός χώρος για τις θρησκευτικές εκδηλώσεις των κατοίκων, τα πανηγύρια και τις κοινοτικές συγκεντρώσεις. Πάνω από τον ναό τού "Αγίου Γεωργίου"  ήταν το νεκροταφείο, απέναντι δε υπήρχε βρύση και πλυσταριό με ολόγυρα γούρνες.  Κάτω ακριβώς από τον "Αγιο Γεώργιο", μέσα στον οικισμό, υπήρχε σημαντικό κτίριο-"ταβέρνα", με πατητήρι και πολήμνιο χωριτικότητας 9 φορτωμάτων μούστου. Ανήκε στον παππού τής  Αγάπης Αγγελή, τον παπά - Γιώργη Διολέτη. Ηταν κάτοικος "Μαργαριτών" που εγκατέλειψε τον οικισμό το 1922 κι εγκαταστάθηκε στις "Μανωλάτες" ως Ιερέας. Μετά το θάνατό του τα οστά του μεταφέρθηκαν μέσα στον ναό τού "Αγ. Γεωργίου", στον οποίο πιθανότατα υπήρξε  ιερέας. Με την "ταβέρνα" ασχολήθηκε κι ο γιός του (πατέρας τής  Αγάπης Αγγελή).  Άλλα κτίσματα που θα μπορούσαν να ανασυστήσουν την εικόνα τού οικισμού,  είναι δύσκολο να εντοπισθούν, λόγω τής πυκνής βλάστησης που έχει καλύψει τις "Μαργαρίτες". 

 

Βασικό κοινό χαρακτηριστικό των δύο οικισμών ήταν η "δυναμική" ανάπτυξή τους, προκειμένου να εξοικονομηθεί χώρος λόγω τού αναγλύφου τής περιοχής αλλά και τού κοινού αισθήματος ανασφάλειας που είχανε οι κάτοικοι. Οι κατοικίες ακολουθούν αναγκαστικά την αμφιθεατρική διάταξη, σύμφωνα με το πρανές τού εδάφους.

Σπίτι με δώμα στις Βαλεοντάτες (ω)

Σύγκλιση δρομίσκων (ω)

Δρομίσκος (ω)

Με πλάτη πίσω τους το βουνό χτίστηκαν παράλληλα ή εγκάρσια στο πρανές, με την κύρια όψη τους να προτάσσεται προς στο δρόμο, με τα διπλά (συνηθέστερα)  παράθυρα μπροστά, να αγναντεύουν τον υπόλοιπο οικισμό και το παλιό Κάστρο τού Λαζάρου. Τα πιο παλιά σπίτια, κρίνοντας από τις Βαλεοντάτες, ήταν απλούστατα,  μικρού κυρίως μεγέθους ισόγεια, σχεδόν "κυβόσχημα". ή και με χαμηλά κατώγεια, με περιορισμένων διαστάσεων  προσόψεις και με φανερά τονισμένη την ανθρώπινη κλίμακα. 
    

Στα ισόγεια σπίτια  η είσοδος τού σπιτιού είναι στο κέντρο  τής όψης προς τον δρόμο, με ένα παράθυρο δίπλα στην πόρτα.  Στην περίπτωση των πλατυμέτωπων σπιτιών και με εγκάρσια τοποθέτηση στο πρανές η είσοδος βρίσκεται στο κέντρο τής μιας από τις δύο μεγάλες όψεις και έχει  ένα ή δύο συμμετρικά παράθυρα (στη στενή όψη προς τον δρόμο).

Στα "ανωκάτωγα" το σπίτι είναι στον όροφο και η πρόσβαση σ΄αυτό γινόταν από εξωτερική πέτρινη σκάλα με πλατύσκαλο που βρισκόταν στο κέντρο τής  κυρίας όψης ή και στην πλαϊνή  όπως και στα ισόγεια. Σε κάποιες περιπτώσεις επέκτασης τού ισογείου το πλατύσκαλο γίνεται ένα μεγαλύτερο δώμα ("ηλιακό"), πάνω από την επέκταση, εκεί μάλιστα όπου  η αυλή  δεν ήταν αρκετά μεγάλη για να καλύψει τις ανάγκες τής αγροτικής ζωής.  Στο "κατώϊ" βρίσκεται ο βοηθητικός χώρος για αποθήκευση, για κάποιες αγροτικές εργασίες ή για σταύλιση,  αν δεν διατίθετο άλλος χώρος. Αναπαράσταση  κατά προσέγγιση των Βαλεοντάτων- Ι. Π. 2018

Τα σπίτια βρίσκονται σε πολύ μικρές αποστάσεις μεταξύ τους. Άλλα παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο με μεσοτοιχίες ("μουστερέϊκα" σπίτια). Στο ελάχιστο περίσσευμα τής αυλής στριμώχνεται κάποιο μικρό παράσπιτο ή ο φούρνος για το ψωμί. Σε κάποιες περιπτώσεις  σπιτιών που τοποθετήθηκαν στην απέναντι πλευρά τού δρόμου με θέα προς το βουνό, αυτά είναι ισόγεια από την μεριά τού δρόμου, με άμεση πρόσβαση στο εσωτερικό, και διώροφα από την αντίθετη πλευρά, όπου βρίσκεται το "κατώϊ" για τις αγροτικές ανάγκες. Η διάταξη αυτή που δημιουργεί πρόσθετα κατασκευαστικά  προβλήματα καταδεικνύει το πρόβλημα τής στενότητας τού χώρου και την προσπάθεια εύρεσης κάποιας λύσης. Αλλά και τα διαπλεκόμενα στενά δρομάκια  προσπέλασης, συχνά κλιμακωτά, εκφράζουν τη γενικότερη αίσθηση οικονομίας τού χώρου που  κυριαρχούσε  εκεί, όπως άλλωστε συμβαίνει στην οικιστική οργάνωση όλων τών νησιών τού Αιγαίου. Οι "Βαλεοντάτες" σχηματίζουν χωροταξικά δύο γειτονιές που τις χωρίζει  το ρέμα, κι από το 1959 και μετά, και η επαρχιακή οδός Αγίου Κωνσταντίνου - Μανωλατών.

7.2.1.  ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ:  Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ

Στην ανατολική γειτονιά τού οικισμού, στην ανατολική δηλαδή όχθη τού ρέματος, βρίσκεται και ο ενοριακός ναός των "Βαλεοντατών". Οκτώ-εννέα μικρά, μονόχωρα σπίτια και αγροτόσπιτα συγκεντρώνονται γύρω από τον ναό. Ενα-δυό κατοικούνται, άλλα χρησιμεύουν σαν αγροτικές αποθήκες και άλλα είναι ερειπωμένα ή και πνιγμένα στη βάστηση. 

Είναι ισόγεια, ορθογώνια και περιορισμένου ύψους. Φέρουν ως δύο παράθυρα με ξύλινο απλούστατο "μάντωμα" (μαντωσιά, κάσωμα). Στο πανωκάσι και κατωκάσι υπάρχει μακρύ ξύλινο  "χατήλι" (χατηλιά, χατηλωσιά), από κορμό δέντρου, που υποστηρίζει  τις  ζώνες αυτές τής λιθοδομής. Σε κάποιες περιπτώσεις επεκτείνεται πέρα των  ανοιγμάτων και προχωρά σε αρκετή απόσταση μέσα στον τοίχο, ενίοτε φαίνεται σχεδόν να τον περιβάλλει.

Παράσπιτο  σταυλισμού

Λεπτομέρεια λιθοδομής-Φ.2018

Σπίτι βόρεια τού ναού-Φ.2018

   

Οι τοίχοι είναι λασπόχτιστοι, από αργούς λίθους ή και ξηρολιθοδομές .Ανάμεσά τους μπήκαν κάποιες μεγαλύτερες, ημιλαξευμένες πέτρες, άλλες σχιστολιθικές  και πολλές  μικρότερες ατσαλόπετρες, Υπάρχει πανσπερμία χρωμάτων, το μόνο πράγμα που "διασκεδάζει" τις αδιάφορες όψεις και ανοίγει έναν παιχνιδιάρικο διάλογο, σε  επιφάνειες που γίνονται ξαφνικά πολύ ενδιαφέρουσες. Είναι στο χρώμα τής βαθιάς ώχρας,  στις αποχρώσεις τού γκρι, τού καφέ και λευκές.

Αλλού κυριαρχεί το γκρι με έντονες αντιθέσεις τού λευκού.  Η υφή πολλών απ΄αυτές είναι με φυσικό τρόπο εξομαλυσμένη, κάτι που μας βεβαιώνει οτι το ρέμα δίπλα τους, ήταν κι αυτό  πηγή απ΄όπου προμηθεύτηκαν οι οικιστές τη συγκεκριμένη πρώτη ύλη γιά το χτίσιμο τών σπιτιών τους.  Ισως να ήταν κι ένας από τούς  λόγους τής εγκατάστασής τους στην περιορισμένη αυτή τοποθεσία, εξασφαλίζοντας συγχρόνως και λίγη γη γιά τις καλλιέργειές  τους, σε μια  δύσκολη πλαγιά με στενές και απότομες "πεζούλες".

Τα σπίτια τής ανατολικής όχθης φαίνεται πως προ πολλού είχαν μονόρριχτες, δίρριχτες κ.λ.π. κεραμοσκεπές. Η  στέγη τού σπιτιού (Α) είναι κατακρημνισμένη σήμερα. Διασώζονται οι "πεταύρες" (οι σανίδες) που καρφώνονταν πάνω στα δοκάρια τής στέγης.
Οι τοίχοι τού σπιτιού (Α) κάτω από τη  στέγη (στην απόλιξή τους) φέρουν  μια σειρά από προεξέχουσες πλάκες σχιστόλιθων που "τρέχει" ολόγυρα στο κτίσμα, υπό μορφή γείσου. Αυτό θα το βρούμε και στα σπίτια με δώματα στο ύψος που ξεκινούσε το "σαμάρι", το χαμηλό στηθαίο τού δώματος. Βοηθούσε στην καλύτερη ροή των βρόχινων νερών γιά την προστασία των τοίχων, ενώ  αποτελούσε κι ένα ελάχιστο "κοσμίδι"  στην ασκητική μορφή των δωματοσκέπαστων σπιτιών.

Σπίτι Α-Η παραστιά-Φ.2018

Ερειπωμένο σπίτι Α- Φ.201

Σπίτι (Α) & αυλότοιχος-Φ.2018

 
Στο εσωτερικό του, το μικρό σπίτι έχει την "παραστιά" (εστία) στη Ν.Δ.. γωνία του. Είναι ένα τυπικό σαμιακό γωνιακό τζάκι με λίθινο ημικυκλικό καμαρικό ("καμαρκό") και πάνω από αυτό η "πουλίτζα" (θυρίδα μέσα στον τοίχο). Πιό ψηλά απ΄την "πουλίτζα" υπήρχε ξύλινο ράφι,το "τζακόραφο", που διατρέχει  τον νότιο τοίχο μέχρι το ντουλάπι-πιατοθήκη..

Υπάρχουν δύο παράθυρα, ένα στη δυτική όψη, δίπλα στο τζάκι κι ένα μικρότερο στον ανατολικό τοίχο, απέναντι ακριβώς απ΄αυτό. Εκεί υπάρχει ο νεροχύτης, μέσα στο πάχος τού τοίχου. Το "κούτελο" τού νεροχύτη σχηματίζεται από μιά φαρδιά ξύλινη σανίδα,στερεωμένη στον τοίχο από τις δύο πλευρές. Στον νότιο τοίχο, δίπλα στον νεροχύτη, υπάρχει ακόμα το λείψανο τής παραδοσιακής πιατοθήκης-ντουλάπι  (συνήθως υπήρχε εκεί και σταμνοθήκη).

Το σπίτι στο εσωτερικό του ήταν μονόχωρο και κάλυπτε όλες τις ανάγκες των ενοίκων του, το μαγείρεμα, τη διημέρευση, τον ύπνο. Ηταν σοβαντισμένο με λεπτή στρώση σοβά από ασβεστοκονίαμα ανακατεμένο με άχυρο (χρησιμοποιούνταν και τρίχες γίδας), για μεγαλύτερη αντοχή και αποφυγή συστολής ξηράνσεως. Το ασβεστώνανε συχνά, λόγω τής κάπνας τού τζακιού κι έτσι δημιουργούνταν αλλεπάλληλες στρώσεις που με τον καιρό αποκολλούνταν μόνες τους. Τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν συχνά  ήταν το λουλακί και το λευκό, αλλά και η κίτρινη ώχρα.

Σπίτι (Α)-Νότιος τοίχος-Φ.2018 Σπίτι (Α)-Νότιος τοίχος-Φ.2018 Ο τοίχος  παράσπιτου (Α)Φ.2018 Εξωτερικά  επιχρίστηκε στην πορεία με ασβεστοκονίαμα, ενώ ο νότιος τοίχος διατηρήθηκε με εμφανή την λιθοδομή του, και με πολλές λευκές πέτρες που διανθίζουν την όψη. Το (Α) σπίτι είχε μικρή αυλή στην πρόσοψη τού σπιτιού, κλειστή από χαμηλό μαντρότοιχο. Δίπλα του, το "μεσιακό" κτίσμα (με κοινή μεσοτοιχία) είχε κλειστή αυλή, με λίθινη υψηλή μάντρα (αυλότοιχο). Πιθανώς να ήταν η επέκταση τού σπιτιού (Α), το "παράσπιτο" δηλαδή και να χρησίμευε σαν σταυλικός χώρος και για διάφορες αγροτικές δουλειές. Συνηθίζονταν άλλωστε οι κλειστές αυλές σε σταυλικούς χώρους ακόμα και για το άρμεγμα τής κατσίκας. Η ενιαία στέγη ενισχύει μάλλον αυτήν την άποψη. Εσωτερικά ήταν σοβαντισμένο μέχρι ενός σημείου. Φαίνεται πως στο ψηλότερο σημείο που παρέμεινε ανεπίχριστο  υπήρχε  ξύλινο πατάρι σαν πρόσθετος αποθηκευτικός χώρος ή το πιθανότερο για τη φύλαξη τού σανού τού υποζυγίου.  Πάντως οι τοίχοι του διαφέρουν ως προς την τεχνοτροπία τής κατασκευής και εξωτερικά διατηρήθηκαν ανεπίχριστοι.  Τέλος, πίσω απ΄αυτό το κτίσμα διακρίνονται μικρά, χαμηλού ύψους, προσκτίσματα και πολήμνιο. Οι εξωτερικές όψεις των δύο κτισμάτων είναι λιτές, χωρίς καμμιά  διακοσμητική διάθεση. Τα μόνα στοιχεία που τονίζουν την όψη είναι τα "μαντώματα" ("μαντωσιές") των ανοιγμάτων.  Μια χρηστική λεπτομέρεια είναι η προεξέχουσα σχιστόπλακα στο σπίτι (Α), το "σκαλούνι" που πακτώθηκε στον τοίχο δίπλα στο παράθυρο και χρησίμευε  γιά την τοποθέτηση γλάστρας (συνήθως με βασιλικό). Είναι η λεγόμενη "γλαστροθήκη" τών Δωδεκανήσων ή  "βασιλικόπετρα" τής Τζιάς (Κέα) (57). Παρόμοιες βρίσκουμε και στα σπίτια τής δυτικής όχθης, στις Βαλεοντάτες.   Πολήμνια Ν.Α. τού Ναού-Φ.2018-Ι.Π. Αγροτόσπιτο & Δρομάκι-Ι.Π. Αγροτόσπιτο & Δρομάκι-Ι.Π. "Σκαλούνι" -Φ.2018-Ι.Π. "Σκαλούνι" -Φ.2018-Ι.Π. Νοτιοανατολικά τού ναού τής Αγίας Τριάδος και κοντά στο σπίτι (Α) σε μια αρκετά φαρδιά "πεζούλα" σώζονται δύο πολήμνια από άσπρες πέτρες για τη συλλογή τού μούστου. Προφανώς υπήρχε εκεί πατητήρι.

7.2.3.  ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΕΣ:  Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ Τα περισσότερα σπίτια βρίσκονται στη δυτική όχθη τού ρέματος και αναρριχώνται στην πλαγιά τού βουνού αμφιθεατρικά. Eκεί νοτιοδυτικότερα παρατηρούμε μονάδες σπιτιών σε πρωτόλεια μορφή, πολύ μικρού μεγέθους, συνωστισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, και άλλα ερειπωμένα γύρω, που ακολουθούσαν παρόμοια διάταξη και μορφή. Μαρτυρούν το γεγονός τής συνέχειας τού "οσπιτίου" τών βυζαντινών, που διατήρησε βασικά την τοπική του αρχιτεκτονική έκφραση. Είναι το  "ισόγειο (οσπίτιον χαμόγεον ή χαμαίγεον). και το ανωκάτωγο (δίπατον ή ανωγοκάτωγον ή ανωγεωκάτωγον ή άνω κάτω) μονόχωρο κυβόσχημο και με μικρή αύξηση, συνηθέστερα στην κατά μέτωπο τοποθέτηση τού κτίσματος. "Κυβόσχημα"-Βαλεοντάτες (ω) Ανωκάτωγα -Βαλεοντάτες (ω)       Φαίνεται πως αυτές οι μικρές μονάδες  αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα τού οικισμού. Είναι σπίτια που μας παραπέμπουν βαθύτερα στο χρόνο. Σχημάτισαν ένα πυκνοδομημένο ιστό που απλώθηκε σύμφωνα με τις κλίσεις τής πλαγιάς και επικοινωνούσε με ένα δαιδαλώδες δίκτυο από μικρά δρομάκια, μονοπάτια και σκάλες. Η γύρω περιοχή έχει καταληφθεί από διαμορφωμένες πεζούλες καλλιεργειών. Η λιτή ασκητική καθαρότητα τού ορθογωνισμένου όγκου προσδίδει στις μορφές τον δυναμισμό τής μονολιθικότητας και στον οικισμό μια ανάλογη αίσθηση. Τα σπίτια αυτά είναι  μονόχωρα ισόγεια ή ανωκάτωγα. Ο όροφος (το σπίτι) ήταν προσπελάσιμος μόνον από εξωτερική πέτρινη σκάλα και κατέληγε σε πλατύσκαλο στο κέντρο τής μιας από τις πιο μακριές πλευρές του. Εκεί είναι και η πόρτα τού ανωγείου. Κυβόσχημο διώροφο-Φ.2018 Πλατυμέτωπο ανωκάτωγο-Φ.2018-Ι.Π.                                         Το κατώϊ ("βαρκαρέτζο"), χρησίμευε σαν αποθήκη, για τη σταύλιση, για την παρασκευή κρασιού κ.λ.π. Τα ανοίγματα είναι περιορισμένα σε αριθμό και σε μέγεθος με ένα παράθυρο κοντά στην πόρτα.  Είναι πέτρινα κτίσματα με ανεπίχριστες εξωτερικά λιθοδομές και με επιπεδόστεγες καλύψεις (νησιωτικό δώμα). Ο όγκος τού σπιτιού, ορθογωνισμένος (κυβικός ή επιμήκης) πρόβαλε προς τον δρόμο κυρίως τη μεγαλύτερη  πλευρά του, λόγω τής ομαλότερης κατάστασης τού εδάφους σ΄εκείνα τα σημεία. Άλλα σπίτια τού οικισμού (μερικά πλατυμέτωπα) διατάσσονται με τη στενή τους πλευρά μπροστά και εγκάρσια στο επικλινές τού εδάφους.  Ελλείψει αυλικών χώρων, ή και λόγω στενότητας αυτών, η κύρια αγροτική ενασχόληση των κατοίκων εξυπηρετούνταν από τη διώροφη διάταξη τού κτίσματος, με το κατώϊ.   Διάταξη Γ (σπίτι δεξιά) (ω) Σε αρκετές δε περιπτώσεις, με την επέκταση τού ισογείου, το κτίσμα σχημάτιζε ένα "γάμμα" και δημιουργούσε έτσι ένα δώμα (το "ηλιακό") που υποκαθιστούσε κι αυτό την έλλειψη αυλής ή την διεύρηνε, κατά μία έννοια, (συχνή λύση,  ιδιαίτερα στην καρδιά πυκνοδομημένων οικισμών). Είναι τα "δωματερά" σπίτια. Η πρόσβαση γίνεται από την μεγάλη πλευρά τού κτίσματος, με το γνωστό πλατύσκαλο ή δώμα και με πέτρινη σκάλα προς αυτό. Στη στενή, μπροστινή πλευρά υπάρχουν συνήθως δύο συμμετρικά ανοίγματα.

Η όλη μορφή ήταν λιτή και ασκητική. Κοσμούνταν μόνον από μια σειρά προεξέχουσες σχιστόπλακες τα "ακρόδομα", σε όλο το μήκος των όψεων, κάτω ακριβώς από το χείλος τού δώματος (το σαμάρι),   Συγκρατούσε την έντονη ροή τού νερού κατά τις βροχοπτώσεις και προστάτευε  τις λιθοδομές. Υπάρχουν όμως και τα σπίτια με στέγες που ανάγονται ίσως στον 19ο αιώνα ή τότε αντικατέστησαν οι ένοικοι τα παλιά δώματα με στέγες.

Εγκαταλείφθηκαν σταδιακά από το 1880 και μετά. Αρκετά απ΄αυτά όμως, όπως προαναφέραμε, αποκαταστάθηκαν διατηρώντας  τη βασική τους μορφή.

Ανάμεσα στα σωζόμενα σπίτια διακρίνεται ένα πλατυμέτωπο αποκαταστημένο κτίσμα μεγάλου μεγέθους σε  σχηματισμό "γάμμα". 

Αποκατάσταση σπιτιού & Δρομάκι (ω)

Πλατυμέτωπο δωματερό & "πυργόσπιτο" (ω) 

Το  ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι τα πολλά και μεγάλα ανοίγματα στην πρόσοψή του. Δίπλα του, και σε επαφή με αυτό, σώζεται σε καλή κατάσταση ένα στενομέτωπο κτίσμα τονισμένου ύψους, με τα δύο συμμετρικά ανοίγματα στον όροφο, που θυμίζει αρκετά τα "πυργόσπιτα".

Πάνω και κάτω από τα ανοίγματα τοποθετήθηκαν ξύλινα  πρέκια (χατήλια) από ελίτικα ξύλα, καστανιά ή κυπαρίσσι. Στην εξωτερική όψη περιβάλλονταν ολόγυρα από ξύλινα "μαντώματα"  και τα "κανάτια" τοποθετούνταν κατά τρόπο ώστε  να αναδιπλώνονται εξωτερικά, μέσα στο πάχος των τοίχων. Τα "τζαμιλίκια" διπλώνανε εσωτερικά, στο πάχος επίσης των τοίχων. Δίπλα σε παράθυρο τού ορόφου βρίσκονται πακτωμένες μέσα στην λιθοδομή δύο πέτρινες πλάκες, το "σκαλούνι" γιά τον βασιλικό. 

 "Σκαλούνι-βασιλικόπετρα"Φ.2018-Ι.Π.

"Σκαλούνι-βασιλικόπετρα"Φ.2018

Οι λιθοδομές ανεπίχριστες εξωτερικά παρουσιάζουν κι εδώ, όπως στη γειτονιά τής ανατολικής όχθης, μια ποικιλία χρωμάτων, όπου κυριαρχεί  οπτικά η άσπρη πέτρα τού ποταμιού, οι γκρίζες και οι κίτρινες τής ώχρας. Διαπιστώνεται σε κάποια σπίτια μια μεθοδευμένη  τάση χρήσης τής άσπρης πέτρας που τοποθετείται στο ψηλότερο τμήμα των τοίχων, ώστε να διακοσμεί τις όψεις και να είναι φυσικά ορατή. 

Λεπτομέρεια τοίχου-ακρογωνιάς

Σε σχέση με την άσπρη πέτρα, αναφέρουμε και την ύπαρξη τού αρχαίου λατομείου στην περιοχή. Από προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων διαπιστώθηκαν αρχαία κατάλοιπα εκεί, ενώ το λατομείο των Μανωλατών λέγεται οτι τροφοδότησε με μάρμαρο τον ναό τής Ηρας στη Σάμο. Σχετικά δε με το κολοσσικό κούρο τής Σάμου, τού 580 π.Χ., τού οποίου ο κορμός ανακαλύφθηκε το 1980 και η κεφαλή  το 1984, κάνει αναφορά η Αρχαιολόγος Α. Βιγλάκη-Σοφιανού, σε ομιλία της το 2012: "Ενας γίγαντας σμιλευμένος σε μάρμαρο από το αρχαίο  λατομείο τού ορεινού χωριού Μανωλάτες, αντίκρυσε ξανά, ύστερα από 2500 χιλιάδες χρόνια, το λαμπρό φώς τής Ιωνίας"(58).

Ορισμένες λιθοδομές  κάποιων ανακαινισμένων σπιτιών φαίνονται να ήταν εξ αρχής αρκετά επιμελημένες. Παρατηρείται και διαφοροποίηση στον τρόπο κατασκευής, στη μέθοδο και στα μεγέθη τής πέτρας σε σχέση με άλλα σπίτια. Αλλού χρησιμοποιήθηκαν μικρές λαξευμένες, μακρόστενες πέτρες, με παρεμβολή  λευκών κυβικών ή ορθογωνισμένων λίθων σε έντονη χρωματική αντίθεση. Αλλού χρησιμοποιήθηκαν λεπτές μακρόστενες και μεγαλύτερες σε διαστάσεις και σε  συνδιασμό με λευκές στο επάνω μέρος τών τοίχων. Υπάρχουν και κατασκευές με ισόδομους λίθους, αλλά και με πιο στργγυλεμένες. Στις πιό επιμελημένες κατασκευές έχουμε και καλοφτιαγμένα  λαξευμένα αγκωνάρια.

Οι κατασκευές αυτού τού τύπου προϋποθέτανε τη συμβολή ειδικευμένων μαστόρων. Δεν έχουμε προς το παρόν πολύ συγκεκριμένες πληροφορίες για  τη δραστηριότητα των πετροπελεκητάδων στην περιοχή. Γενικότερα για τη Σάμο, σύμφωνα με την απογραφή του 1828, αναφέρονται  και 11 εσνάφια  Γνωρίζουμε (από προφορικές μαρτυρίες) οτι προς το τέλος τού 19ου-αρχές 20ου αιώνα, δούλεψαν στην περιοχή Μανωλατών Καρπάθιοι μάστορες, γνωστοί  ως Γιουτλάκιδες (Γιουτλάκης), εγκατεστημένοι στο χωριό "Αρβανίτες" τής Σάμου. Στις λιθοδομές τους χρησιμοποιούν διάφορα μεγέθη πέτρας και ενδιάμεσα σειρές από μικρότερες. (59) Επίσης, προς το β΄μισό περίπου τού 19ου αιώνα, ο μάστορας   Κιρκιτζιώτης (από το άλλοτε ελληνικό χωριό Κιρκιντζέ ή Σιριντζέ τής Μ.Ασίας) ο οποίος κατοικούσε πιθανότατα στο "Πάνω Βαθύ" τής Σάμου. Αργότερα οι Γκιουζέληδες (επίσης από την  Μ.Ασία) χτίσανε το 1962 το σπίτι Νίνου στις Μανωλάτες. Οι Γκιουζέληδες και οι Κιρκιτζιώτιδες (απόγονοι) χτίσανε το 1975 το σπίτι τής Αγάπης Αγγελή στις Μανωλάτες. ΟΙ Γιαβάσηδες (πρόγονοι Νικήτα Κυπαρίσση) ήταν κι αυτοί λιθοδόμοι από τη Μ.Ασία.

Φαίνεται πως στη Σάμο τού 19ου τουλάχιστον αιώνα υπήρχαν ξακουστοί πετροπελεκητάδες και χτίστες: "Το 1862 κατά τις ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελληνικού κράτους και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φεύγουν εναπομείναντες Τούρκοι από την Εύβοια και αντίστοιχα εκπατρίζονται περίπου 200 οικογένειες από την Σάμο για την Εύβοια, κάποιες εξ αυτών, περίπου 30, εγκαθίστανται στα Ψαχνά...στο Σαμιώτικο μαχαλά ή στα Σαμέϊκα. Μεταξύ αυτών ήταν και μερικές ξακουστές οικογένειες πετροπελεκιτάδων και χτιστών της εποχής...Εχτισαν δε αφιλοκερδώς στα Ψαχνά (στα 1890-1900) τον μεγάλο, βυζαντινού ρυθμού τρισυπόστατο ναό τής Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος, πανομοιότυπος με άλλους δύο ναούς στην Σάμο" (60).

Ισόγειο από την μεριά τού δρόμου (ω)

Ισόγειο από την μεριά τού δρόμου (ω)

Ως προς τον τρόπο δόμησης, ο πιο συχνός τύπος λιθοδομής σχηματίζονταν από δύο μέτωπα,  εσωτερικό και εξωτερικό,  τα οποία ενώνονταν ενδιάμεσα με λάσπη και μικρότερες πέτρες. Ιδιαίτερη προσοχή δίνονταν στις γωνίες των κτισμάτων, στα αγκωνάρια, ακόμα και στις πιό ευτελείς κατασκευές, όπου φροντίζανε να δένουν τις γωνίες με μεγάλες καλής ποιότητας πέτρες. Οι γωνιόλιθοι αυτοί λαξευμένοι ή όχι είχαν πολύ σημαντικό ρόλο στην κατανομή των φορτίων και στην αντοχή τού κτίσματος.

Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν  για τα συνδετικά κονιάματα ήταν η άμμος και ο ασβέστης ή "κουρασάνι" (ασβεστοκονίαμα με τριμμένο κεραμίδι). Επιχρίσματα χρησιμοποιούσαν μόνο στο εσωτερικό της τοιχοποιίας από ασβέστη αναμεμειγμένο με τρίχες από γίδα ή άχυρο, για μεγαλύτερη πρόσφυση και αντοχή.

Οι ξερολιθικές λιθοδομές αφθονούν εδώ όπως και σε όλο τον οικισμό των Βαλεοντατών και στην γύρω ύπαιθρο σε αυλότοιχους, σε μάντρες  καλλιεργημένων κήπων, σε όρια ιδιοκτησιών, σε αντιστηρίξεις δρομίσκων τού οικισμού, σε  πλατύσκαλα των  "ανωγείων" των σπιτιών και σε σκάλες ανόδου και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Τέλος, μεγάλη χρήση έγινε σε τοίχους αντιστήριξης για τη διαμόρφωση "πεζουλιών" στα γύρω υψώματα  τού όρους "Καρβούνη", για την καλλιέργεια των αμπελιών και των ελαιοδέντρων που ήταν βασική ενασχόληση των κατοίκων τής περιοχής. Άπειρα δε "σκαλούνια" (πατήματα από πλατιές πέτρες) διευκόλυναν την πρόσβαση απο το ένα επίπεδο στο άλλο τών πεζουλιών.

Ο νερόμυλος με την ¨ταβέρνα" Φ.2018

Ο νερόμυλος με την ¨ταβέρνα" Φ.2018

Στις Βαλεοντάτες σώζονται επίσης τα ερείπια ενός νερόμυλου στη θέση "Πλατανάκια", στην απαρχή τού μονοπατιού (ντουσιμέ) που οδηγούσε στις "Μαργαρίτες" και στις "Μανωλάτες". Ηταν ο νερόμυλος τού Μώρου για την άλεση σιτηρών που καλλιεργούνταν στην περιοχή. Δίπλα του λειτουργούσε και "ταβέρνα".
Στις "Βαλεοντάτες"   μετά την ίδρυση τής ΕΟΣ  διαμορφώθηκε σημείο παραλαβής σταφυλιών (σταφυλοδόχος) (61).

Εξωκκλήσι στις Βαλεοντάτες-Φωτογρ.2018 Στις Βαλεοντάτες υπάρχουν και τα εξής εξωκκλήσια: Η Αγία Αννα κοντά στην Αγία Τριάδα, η Αγία Σοφία, ο Προφήτης Ηλίας στα "Πλατανάκια" (στα "Χιωτέϊκα"). Η γύρω περιοχή, οι πεζούλες που καλλιεργούνταν, οι "ξηρολιθιές" που τις στηρίζουν ακόμα, μαρτυρούν μέσα στο πέρασμα τού χρόνου την έντονη αγροτική δραστηριότητα που υπήρχε παλιότερα στην περιοχή. Σήμερα ελάχιστα σπίτια αποκαταστάθηκαν και κατοικούνται, ενώ ένα μέρος μόνον των κτημάτων καλλιεργείται. Το σκηνικό μιας παλιάς ζωής στέκει πληγωμένο να καταμαρτυρεί τον δύσκολο αγώνα των ανθρώπων σ΄αυτή τη γωνιά τού νησιού, για την επιβίωσή τους. Τα ιστορικά συμβάντα που συντάρασσαν το Αιγαίο δεν μπορούσε παρά να επηρέαζαν κάθε τόσο τη ζωή τους.

8.  ΟΙ ΔΥΟ ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΩΝ  Στον 18ο-αρχές 19ου αιώνα  η παλιά ακμαία βυζαντινή παράδοση τής ναοδομίας εξασθενεί, οι βυζαντινοί κατασκευαστικοί τρόποι ξεχνιούνται και νέα στοιχεία από την ανώνυμη αρχιτεκτονική αρχίζουν να επηρεάζουν την εκκλησιαστική. Τον 18ο αιώνα κτίζονται εκκλησίες από τις κοινότητες, πολλές φορές μεγάλου μεγέθους. Οι όψιμοι αυτοί ναοί παρουσιάζουν ιδιομορφίες τοπικού χαρακτήρα, σχετιζόμενες με τα εντόπια υλικά, τις συνήθειες των μαστόρων και τις εξωτερικές επιδράσεις. Κτήτορες κατά την Τουρκοκρατία είναι τα μοναστήρια, ορισμένοι Μητροπολίτες, οι ορθόδοξοι ηγεμόνες τής Βλαχίας κ.ά.. Κατά την όψιμη περίοδο κτήτορες είναι οι κοινότητες ή και πλούσιοι χριστιανοί (σώζεται πολύ μεγάλος αριθμός κτητορικών επιγραφών). Τον 18ο και 19ο αιώνα επιβιώνουν ο αγιορείτικος σε λίγες περιπτώσεις και οι βασιλικές. Εκτός όμως των μονοκλίτων απλών αιθουσών τώρα εμφανίζονται μεγάλες τρίκλιτες θολοσκεπείς αλλά συνήθως ξυλόστεγες βασιλικές (Πήλιο, Δ.Μακεδονία, Β,Ηπειρο και στα μεγάλα νησιά τού Αιγαίου).Σπανιότερη είναι η παραλλαγή μεγάλης τρίκλιτης με τρούλο και θολοσκεπή τα κλίτη. Στα νησιά τού Αιγαίου κτίζονται πολύ απλούστερες και συνήθως μικρότερες εκκλησίες με βαρείς τοίχους, θόλους, επίπεδα δώματα, λευκά εξωτερικά επιχρίσματα και πλαστικούς όγκους. Στην αρχιτεκτονική αυτή έχουν διεισδύσει στοιχεία τόσο τής αναγεννησιακής μορφολογίας, όσο και τού διακοσμητικού θεματολογίου τού Οθωμανικού μπαρόκ ή ροκοκό, με λαϊκό πάντα χαρακτήρα. Νέοι τύποι τής δεύτερης περιόδου είναι οι επιπεδόστεγες εκκλησίες τών Κυκλάδων και μονόχωροι ναοί με ξύλινες στέγες στηριζόμενες σε εγκάρσια ελεύθερα τόξα. Συμληρωματικά στοιχεία σ΄αυτές είναι οι γυναικωνίτες και οι εξωτερικές στοές. Οι γυναικωνίτες είναι υπερυψωμένες ξύλινες κατασκευές σε ολόκληρη την δυτική πλευρά τού ναού και οι στοές στην νότια και δυτική ή σε σχήμα Π περικλείουν τον ναό από τρεις πλευρές. Μπορει να είναι ξύλινες (χαγιάτια) ή τοξοστοιχίες με ξύλινες μονοκλινείς στέγες. (63) Στο πεδίο τής ζωγραφικής τον 17ο,18ο, αρχές 19ου αιώνα "το επίπεδο στα νησιά τού Αιγαίου είναι χαμηλό με τάση προς τον λαϊκότερο χαρακτήρα, ανάλογο με την κοινωνική δομή των πολισμάτων από τη Μυτιλήνη έως τα Δωδεκάνησα. Έτσι η τέχνη σε όλα τα νησιά. στο βόρειο Αιγαίο, στις Κυκλάδες και στα Δωδεκάνησα διακρίνεται για τον ενιαίο και συντηρητικό της χαρακτήρα που γίνεται έντονα λαϊκός χωρίς να χάνει τη νησιώτικη καλαισθησία. Η Χίος, η Σάμος και η Λέσβος είναι δεμένες με την τέχνη τής βόρειας Ελλάδας. Ενας  βασικός λόγος είναι η σχέση τών τύπων αυτών με το Αγιο Ορος με δεσμούς πνευματικούς, οικονομικούς και καλλιτεχνικούς.... Αυτή την εποχή όμως, μια σημαντική καλλιτεχνική κίνηση τής Δύσης,  τού μπαρόκ και τού ροκοκό, αφομοιώνεται από τους Ελληνες και κατακλύζει την τέχνη από τη Μακεδονία ως την Κρήτη. Φρούτα και λουλούδια, παρόμοια με αυτά τών ισλαμικών παλατιών, θα στολίσουν μακεδονίτικα αρχοντικά αλλά και σπίτια τής Μυτιλήνης (και τής Σάμου). Αυτό το ανανεωτικό διακοσμητικό πνεύμα θα εισχωρήσει και στη θρησκευτική ζωγραφική τής εποχής.." (64)   Φαίνεται από σχετική έρευνα ότι κατ΄ αυτήν την χρονική περίοδο, δραστηριοποιούνται αγιογράφοι στη Σάμο, κατά τον μεν 17ο αιώνα:  Χιώτες, Κρητικοί, Κυδωνιείς και ιερομόναχοι,  κατά τον 18ο αιώνα: Χιώτες, Σάμιοι και ένας επώνυμος Κύπριος.  κατά τον 19ο αιώνα άφησαν ενυπόγραφα έργα Χιώτες, Κρητικοί, Κυδωνιείς, Σάμιοι, διάφοροι ιερομόναχοι και κάποιοι από Σμύρνη, Πάτμο και Ζάκυνθο. Υπήρξαν κι άλλοι αγιογράφοι με ενυπόγραφα έργα, οι καταγωγές των οποίων όμως παραμένουν αδιευκρίνιστες και άλλοι εντελώς άγνωστοι λόγω των ανυπόγραφων έργων τους. "Προσευχή είναι κι αυτουνού η δουλειά, μόνο που αντί να μουρμουρίζει τα λόγια του,τα ζωγραφίζει....Δεν έχει εδώ να καυκηθεί ο ζωγράφος με το έργο του,ούτε να βάλει μέσα σ αυτό πράματα ή φροντίδες από την ζωή του, όπως κάνουν άλλοι..Εδώ η εικόνα είναι χάρισμα του Θεού κι ο ζωγράφος είν ο αγωγός της πνοής Του. Για τούτο ο ζωγράφος δεν θα βάλει ποτέ τ'όνομά του στην εικόνα, ούτε θα διαλαλήσει μια δόξα που δεν είναι δική του. Κι αν γίνει εξαίρεση από τούτο ,τ όνομα του θα τό'χει βάλει σε καμιά γωνία, όχι για τη δόξα του μέσα στον κόσμο παρά σα δέηση στα πόδια του Κυρίου" (65)

8.1.  Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ  ΜΑΡΓΑΡΙΤΩΝ Ο Αγιος Γεώργιος-Φ.1996- Ι.Π. Ο ναός ήταν ενοριακός, μονόκλιτος, δρομικός τύπου βασιλικής και θολοειδής. Αποτελείται από τον κυρίως ναό και τον προνάρθηκα και έχει ιερό ημικυκλικής κάτοψης  Φέρει κωδωνοστάσιο στη Β.Δ. άκρη τού προνάρθηκα. Είναι κεραμοσκεπής με δίρριχτη στέγη.  Στη βόρεια πλευρά του ο κύριος ναός επικοινωνούσε παλιότερα μέσω χαμηλού ανοίγματος (το οποίο στην πορεία "σφραγίστηκε") με ορθογώνιο κτίσμα, ασκεπές σήμερα, πλάτους 3,80μ.και μήκους περιπου 5,35 μ. Οι τοίχοι σώζονται στο μεγαλύτερο μέρος τους και φαίνεται από τις "ακλείδωτες" λιθοδομές ότι χτίστηκε ανεξάρτητα. Στην ανατολική  πλευρά αυτού τού καταβεβλημένου κτίσματος υπάρχει (το 1996) μια επιμελημένη όψη από λαξευτούς ορθογωνισμένους λίθους και προσεγμένες ακρογωνιές. Ο τοίχος είναι διακοσμημένος με "ψευτοπεσσό" από κεραμόπλινθους. Πρόκειται ίσως γιά το παλιό παρεκκλήσιο τού "Αγίου Ελευθερίου".   ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ Ο Αγιος  αυτός ετιμάτο σαν προστάτης κάθε έννοιας ελευθερίας (και των φυλακισμένων), αλλά ιδιαιτέρως των εγκύων γυναικών,  καθώς πιστεύεται ότι δίνει καλή λευτεριά.  "Γιά να  τιμήσουν τον Άγιο Ελευθέριο οι έγκυες δεν εργάζονταν κατά την εορτή του (15 Δεκεμβρίου) προκειμένου να έχουν την εύνοιά του, να καλογεννήσουν. Όταν προσκαλούνταν η μαμή, έφερνε μαζί της και την εικόνα του Αγίου Ελευθερίου, την οποία τοποθετούσε πλάι στην επίτοκο, ή την επέθετε επί της κοιλιάς της δυστοκούσης, γιατί θεωρούσε την ενέργεια αυτή ως τελεσφόρο ωκυτόκιο. Επίσης, επί δυστοκίας έψαλλαν παράκληση στον Άγιο και έταζαν το τεχθησόμενο. Οι περισσότεροι προστάτες Άγιοι, ως Άγιοι ευτοκίας, υπομιμνήσκονταν από παρετυμολογία. Έτσι και το όνομα του Αγίου Ελευθερίου συνδεόταν με το ρήμα "ελευθερώνομαι» που χρησιμοποιούνταν και με την σημασία του τίκτω, γεννώ. Ο Άγιος Ελευθέριος παρείχε στην επίτοκο «καλή λευτεριά» και με το αίσιο τέλος του τοκετού την ελευθέρωνε" (66). Στην  περιοχή που εξετάζουμε φαίνεται πως ετιμάτο ιδιαίτερα  από τους Μικρασιάτες πρόσφυγες με παρεκκλήσια, προγενέστερα των  ενοριακών ναών.   Ερείπια Αγ.Ελευθερίου (;)- Φ.1996 Εκτός τού ερειπωμένου ναού στις Μαργαρίτες, άλλες εκκλησίες τού Αγίου Ελευθερίου συναντάμε στις Μανωλάτες στον ενοριακό ναό  τής Ζωοδόχου Πηγής (η δεύτερη υπόστασή του) και έτερο εκεί καταβεβλημένο ναό, τού οποίου σώζονται μόνον τα θεμέλια τού Ιερού Βήματος. Στους Βουρλιώτες (οικισμό που ιδρύθηκε από χριστιανούς τών "Βουρλών" και τροφοδότησε με πληθυσμό τούς Εξη Μαχαλάδες) υπάρχει ναός τού Αγίου Ελευθερίου, στους Σταυρινήδες επίσης (ανακαινισμένος με τέμπλο τού 1827) και στους  Νενέδες (Αμπελος), παραπλεύρως τού ενοριακού ναού (67). Η λατρεία τού Αγίου Ελευθερίου ήταν διαδομένη στην Μυτιλήνη, νησί από το οποίο μετέφεραν  οι Τούρκοι τούς πρώτους άποίκους στη Σάμο, κατά το β΄μισό τού 16ου αιώνα και ίδρυσαν αυτοί το μεγαλοχώρι "Μυτιληνοί". Εδώ ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης  το 1666 μνημονεύει δύο ναούς, ο δε Ιωάννης Πάπαλης το 1964 αναφέρει ως ένα από τους αρχαίους ναούς τον  ενοριακό ναό τής "Γεννήσεως τού Χριστού - Αγίου Ελευθερίου".  Σχετικά με τα έθιμα τού τοκετού αναφέρουμε: "Γύρω λοιπόν από την ετοιμόγεννη την ώρα τού τοκετού, επικαλούνταν τον Αγιο Ελευθέριο γιά να την ελευθερώσει. Σε δύσκολο τοκετό, κοντά στο εικόνισμα τού Αγίου τοποθετούσαν ένα ποτήρι γεμάτο νερό στο οποίο έβαζαν το "χατζηλίκι", ένα φυτό φερμένο από τους Αγίους Τόπους. Οι ρίζες τού φυτού άνοιγαν σαν χέρια και το ονόμαζαν "χέρι τής Παναγίας" γιά να καταπραϋνθούν οι πόνοι"(68). "Από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας οι μητέρες θεωρούσαν θεότρομους επίσης αγίους κυρίως τον Άγιο Συμεών, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τον Άγιο Τρύφωνα κ.ά." (69). Γενικότερα  στη Σάμο,  φαίνεται πως οι εγκυμονούσες τιμούσαν επίσης τον Άγιο Συμεών και απείχαν από κάθε εργασία την ημέρα τής γιορτής το στις 3 Φεβρουαρίου "ίνα μή τό τεχθησόμενον ή σημειωμένον, δήλον ότι πηρόν", για να μην αποτυπωθεί στο πρόσωπο ή στο υπόλοιπο σώμα οποιοδήποτε σημάδι ή σχήμα που θα σχετίζονταν με την εργασία τής εγκυμονούσας.  Σχετικά με την μαία, που ηταν πολύ σημαντικό πρόσωπο γιά τον τοκετό, ας αναφέρουμε ότι στα χωριά τής Σάμου την αποκαλούσαν "ψαμένη", ή καλύτερα "Κυρά Ψαμένη".Το όνομά της προέρχονταν από την ευχή: "και συγχώρησον αυτή (τή τεκούση) και παντί τώ οίκω ώ εγεννήθη το παιδίον, και τοίς αψαμένοις αυτής και τοίς ενθάδε ευρισκομένοις πάσι"(70). Η παλιότερη  περιγραφή γιά τις συνήθειες σχετικά με τον τοκετό κ.λ.π. που διαθέτουμε είναι τού 1666 τού Ι. Γεωργειρήνη. Συνοπτικά αναφέρουμε:  Kατά τον τοκετό εκαλείτο ¨στο σπίτι ο ιερέας. Απαγορευόταν δε να φύγει κάποιος από τούς παρισταμένους προτού αναγνώσει ο ιερέας τις αναγκαίες ευχές. Θεωρούνταν ύβρις και μεγάλο κακό γιά την ευημερία τής μητέρας το να μην αποδοθούν στον Θεό ευχαριστίες και δεήσεις. Γιά ιδιαίτερες περιπτώσεις, όταν  το βάπτισμα γίνονταν στο σπίτι, χρησιμοποιούσαν μόνο νερό, λάδι και μιά αναμένη λαμπάδα μπροστά στο εικόνισμα τής Παναγίας ή κάποιου άλλου αγίου, που διέθετε η οικογένεια. Μας περιγράφει δε στη συνέχεια αναλυτικά το μυστήριο μιας κανονικής βάπτισης στην εκκλησία (71).            8.1.1.  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ο κυρίως ναός τού Αγίου Γεωργίου έχει εξωτερικό μήκος  11,50 μ., πλέον η προεξέχουσα κατά 1,20 μ. κόγχη τού ιερού, και πλάτος 5,70 μ., με εσωτερικές διαστάσεις 10,30Χ4,40 μ.. και ύψος 4,86 μ. μέχρι το κλειδί τού θόλου. Ο προνάρθηκας τού ναού, στη δυτική πλευρά, έχει εξωτερικό μήκος 4,02 μ..και εξωτερικό πλάτος 5,70 μ. (όσο και τού κυρίως ναού). Το εσωτερικό μήκος είναι 3,40 μ..και το πλάτος είναι 4,40 μ. Οι τελικές λοιπόν διαστάσεις (εκτός τού προεξέχοντος ιερού) είναι 15,52Χ5,70 μ.. Ο χώρος τού Ιερού βήματος έχει μήκος 1,67 μ.. Εκεί είναι τοποθετημένο το τέμπλο τού ναού. Στη θέση αυτή, εξωτερικά τού τέμπλου, στον βόρειο τοίχο, βρίσκεται σφραγισμένο  πέρασμα  προς το παρεκκλήσιο τού Αγίου Ελευθερίου (;) και πλάτους 0,80 μ. Δίνει την εντύπωση μιας χαμηλής ημικυκλικής καμάρας που σφραγίστηκε στην πορεία κατά το ήμισυ τού ανοίγματός της. Η κόγχη τού ιερού είναι ημικυκλικής κάτοψης,  με άνοιγμα εσωτερικά 2,60 μ.και ακτίνα 1,25 μ., ύψους δε 2,89 μ. από το δάπεδο ως το "κλειδί" τού θόλου της και 2,02 μ. ως την "γένεση" τής καμάρας. Δεξιά κι αριστερά τού ιερού υπάρχουν δύο μικρές τοξωτές θυρίδες πλάτους 0,60 μ. και 0,68 μ., βάθους 0,40 μ. και ύψους 0,77 μ. και 0,81 μ. αντίστοιχα. 1996-Η φωτοθυρίδα   1996-Κόγχη και γουρνίτσα   1996-Οι κόγχες μέσα στο ιερό Κάτω από την δεξιά κόγχη υπάρχει μικρή, κτιστή γουρνίτσα. Στον βόρειο τοίχο, δίπλα στη θυρίδα τής προσκομιδής υπάρχει τρίτη, ελαφρώς οξυκόρυφη θυρίδα,  ανοίγματος 0,50μ. και ύψους 0,75 μ. Ολες οιι θυρίδες απέχουν 0,80 μ. από το έδαφος. Στο κέντρο τού κοίλου τού Ιερού υπάρχει στενή φωτοθυρίδα 0,17Χ0,50 μ. που διευρύνεται λίγο εσωτερικά. Κλείνει δε η φωτοθυρίδα με επίμηκες ξύλο στηριγμένο κατάλληλα. Η Αγία Τράπεζα βρίσκεται κατά το ήμισυ μέσα στο ημικύκλιο τής κόγχης τού Ιερού. Πρόκειται γιά μια στρογγυλή, επίπεδη λίθινη πλάκα που εδράζεται σε λιθόκτιστη κολόνα. Πάνω σ΄αυτήν είναι τοποθετημένη άλλη παραλελληλεπίπεδη πλάκα, μήκους 1,00 μ. που διευρύνει την επιφάνεια. Η είσοδος στον κυρίως ναό Ο Δυτικός τοίχος εσωτερικά Ο θόλος & τα μετάλλια Η είσοδος στον κυρίως ναό γίνεται από τα δυτικά μέσω τού προνάρθηκα. Η πόρτα βρίσκεται στο κέντρο τού δυτικού τοίχου. Έχει πλάτος εξωτερικά 0,85μ. ενώ εσωτερικά διευρύνεται στο 1,20 μ. και ύψος 1,85 μ. περίπου. Ο ναός φωτίζεται από δύο παράθυρα. Το ένα βρίσκεται στον βόρειο τοίχο και έχει πλάτος εξωτερικά 0,88 μ., ενώ εσωτερικά διευρύνεται στο 1,45 μ. Το δεύτερο παράθυρο βρίσκεται ψηλά στον δυτικό τοίχο, πάνω από την πόρτα εισόδου. Είναι ορθογώνιο και επίμηκες. Δεν έχει "τζαμιλίκια" παρά μόνο "κανάτια" που κλείνουν εσωτερικά, στο πάχος τού τοίχου. Ο θόλος τού ναού είναι ημικυκλικός με οξυκόρυφη υπερύψωση τού κέντρου χάραξης, κατά την ισλαμική τέχνη. Επικαλύπτεται δε από δίκλινη κεραμοσκεπή στέγη.  Γενίκευση τών δικλινών στεγών στη ναοδομία παρατηρείται κατά  τον 18ο-αρχές 19ου αιώνα, καθώς και υποχώρηση τής θολοδομίας. Ο ερειπωμένος πλέον προνάρθηκας βρίσκεται στην δυτική πλευρά τού ναού. Είχε την είσοδό του στο κέντρο τής βόρειας πλευράς, υπερυψωμένη κατά δύο σκαλοπάτια από την γή. Εχει δε ένα άνοιγμα στο κέντρο τού δυτικού τοίχου, με "ποδιά¨¨ 0,45 μ. από το δάπεδο, εξωτερικού πλάτους 0,83 μ. και διευρυμένο εσωτερικά στο 1,36 μ.. Τον Οκτώβριο τού 1996, που αποτυπώσαμε τον "Άγιο Γεώργιο", τα ίχνη τού δυτικού τοίχου τού κυρίως ναού μαρτυρούσαν οτι ο προνάρθηκας έφτανε στο ύψος τού υπολοίπου ναού. Εκεί τα ίχνη δοκαριών στέγης μαρτυρούν οτι ήταν επικαλυμένος με δίρριχτη, ξύλινη στέγη, επικεραμωμένη.  Ο τοίχος ήταν επιχρισμένος μέχρι το γείσο τής στέγης, όπως και όλο το εσωτερικό τού κυρίως ναού, εκτός  των ακραίων πλευρών όπου "ακούμπησαν" εκ τών  υστέρων οι τοίχοι τού προνάρθηκα. Το δάπεδο είναι επιστρωμένο με μεγάλες πέτρινες πλάκες, που ανασήκωσαν σταδιακά οι ρίζες τού κυπαρισσιού που έχει φυτρώσει και θεριέψει μέσα σ΄αυτόν τον χώρο. Είναι σαφές λοιπόν οτι χτίστηκε σε άλλη χρονική περίοδο, προκειμένου να επεκταθεί ο ναός και να αυξηθεί η χωρητικότητά του. Τότε προφανώς επιχρίσθηκε  και ο δυτικός τοίχος καθώς περιήλθε στον νέο εσωτερικό χώρο που δημιουργήθηκε.  Ο δυτικός τοίχος εμφανίζει ένα  αβαθές "τυφλό"αψίδωμα, αναφορά στα αψιδώματα τής βυζαντινής αρχιτεκτονικής που επιβιώνουν ακόμα κατά τον 18ο- αρχές 19ου αιώνα. Το κτίσμα τού κυρίως ναού είναι εξ ολοκλήρου λιθόκτιστο με πάχος τοίχων 0,65 μ. Είναι  επιμελημένη αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα, από μετρίου μεγέθους λίθους και άλλους μικρότερους ενδιάμεσα. Εχει λαξευμένες ακρογωνιές (καντούνια) από στενότερες, πλατιές πέτρες και απλουστευμένη μορφή ως προς την αισθητική τών τοίχων. Σε κρίσιμα σημεία οι τοίχοι υποστηρίζονται  από σιδεροδεσίματα (σταγγέτα).  Β-Δ.όψη και καμπαναριό Ψηλά στη βορειοδυτική άκρη τού κυρίως ναού και ακριβώς  στο πάχος τού τοίχου βρίσκεται το πετρόχτιστο καμπαναριό. Αποτελείται από δύο τετραγωνισμένους πεσσούς, επάνω στους οποίους πατάει μικρό τόξο από λεπτούς κεραμόπλινθους και φέρει λεπτό σφυρήλατο σταυρό. Η καμπάνα στηρίζεται σ΄ έναν παλιό πρωτότυπο άξονα περιστροφής που μοιάζει να μην έχει αντικατασταθεί. Στη γένεση τού τόξου υπάρχει κοσμήτης από 4 λίθινες πλάκες. Το ίδιο συμβαίνει και στο ήμισυ περίπου των δύο πεσσών. Κάτω από τη στέγη υπάρχει γείσο από σχιστολιθικές πλάκες ενώ ένας απλός μαρμάρινος  κοσμήτης τρέχει εξωτερικά ("φρείδι") πάνω από την πόρτα τού ναού. Κατά τον 18ο αρχές 19ου αιώνα αναβιώνει η μαρμαρική σαν συνέπεια τής στροφής τής Οθωμανικής αρχιτεκτονικής σε ανάγλυφα σε λευκό μάρμαρο  και τής απασχόλησης Ελλήνων μαρμαράδων σε τζαμιά τού 18ου αιώνα. Στο Άγιον Ορος, στα νησιά τού Αιγαίου και στο Πήλιο συνηθίζονται μαρμάρινα θυρώματα, πλαίσια παραθύρων, διάφορες διακοσμητικές πλάκες από λευκό μάρμαρο (και πωρόλιθο) με θεματολόγιο το οθωμανικό μπαρόκ ή ροκοκό μαζί με παραστάσεις πηγαίου γούστου και πάντα λαϊκού χαρακτήρα. Η είσοδος τού Αγίου Γεωργίου πλαισιώνεται από  θυρώματα σκούρου κίτρινου χρώματος, τα οποία λόγω των αλλεπάλληλων ασβεστωμάτων δεν διακρίνονται εύκολα. Ο κοσμήτης (φρείδι), που προαναφέραμε, βρίσκεται  στο υπέρθυρο τής εισόδου. Δάπεδα με παραστάσεις και δικέφαλο αετό-Φ.1996-Ι.Π. Μαρμαρική βρίσκουμε στο εσωτερικό τού ναού, στο δάπεδο, σε διακοσμητικές πλάκες από λευκό μάρμαρο, με διάφορες ανάγλυφες παραστάσεις. Το δάπεδο τού κυρίως ναού είναι συνδιασμός λευκών μαρμάρινων πλακών (τού αρχαίου λατομείου Μανωλατών προφανώς) και από μαύρα, καφεκόκκινα και λίγα κίτρινα βοτσαλάκια τής θάλασσας. Είναι λαϊκότροπο   σχέδιο,  ευφρόσυνο, που υιοθετεί τα εντόπια υλικά τής φύσης και εκφράζει έτσι την νησιωτική αντίληψη για την καλαισθησία. Φαρδιές ορθογωνισμένες πλάκες στη σειρά περιβάλλουν άλλες μικρότερες σε ρομβοϊδή διάταξη που διασπώνται από στρογγυλά τεμάχια.     Στην κεντρική μακρόστενη πλάκα υπάρχει ανάγλυφος δικέφαλος με φτερούγες που μοιάζουν με φτερά αγγέλων. Κρατά στο ένα χέρι σπαθί, ενώ οι υπόλοιπες λεπτομέρειες δεν είναι ευδιάκριτες. Τέσσερις ροζέτες τοποθετήθηκαν στους άξονες τού δικέφαλου. και μια πέμπτη στα βημόθυρα, στο ημικυκλικό προεξέχον σκαλοπάτι μπροστά στην Ιερά Πύλη. Δυστυχώς, λόγω τού υπερβάλλοντα ζήλου τών ανθρώπων που φροντίζουν (με κόπο είναι αλήθεια) τον ναό, έχει ασβεστωθεί τμήμα τού δαπέδου καθώς και οι βοτσαλωτοί αρμοί ανάμεσα στις πλάκες. Το ίδιο συνέβη και με τούς τοίχους τού ναού που ασβεστώθηκαν, με συνέπεια να καλυφθούν  οι τοιχογραφίες που (κατά μαρτυρία κατοίκων τών Μανωλατών) υπάρχουν εκεί. Ο Παντοκράτωρ-Φ.1996-Ι.Π. Στον θόλο σώζονται τοιχογραφίες τών Ευαγγελιστών (Μάρκου, Ματθαίου, Ιωάννου και Παύλου), καθώς και τού Παντοκράτορα στο κέντρο τού θόλου. Περιβάλλονται από "μετάλλια" (κορνιζώματα) με επιστέμματα, ζωγραφισμένα με απλές γραμμές που εμπλέκονται μεταξύ τους ενώ αυτό τού Παντοκράτορα είναι πιο επιμελημένο, με φυτικό διάκοσμο με θεματολογία τα ρόδια.  Ο υπόλοιπος ναός είναι ασβεστωμένος..  Από σχετική έρευνα που κάναμε στο χωριό τών Μανωλατών το 1996, κάποιοι  κάτοικοι μας διαβεβαιώνανε οτι ο ναός ήταν εξ΄ολοκλήρου τοιχογραφημένος. Μάθαμε μάλιστα οτι είχε ασβεστωθεί προ δύο ετών (ήτοι το 1994).Ο Ιωάννης Πάπαλης (Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας), που έγραψε γιά τον ναό προ τού 1964,  αναφέρει οτι "έχει τοιχογραφίες" χωρίς να προσδιορίζει κάτι περισσότερο, πλήν τής τοιχογράφησης τής προσκομιδής.    Ευαγγελιστές-Φωτ.1996- Ι.Π. Στην κόγχη τής προσκομιδής απεικονίζεται η Αποκαθήλωση τού Κυρίου και υπάρχει η εξής επιγραφή: "Μνήσθητι Κύριε Ιωάννου Αναγνώστου και άρχοντος" κι άλλη δυσανάγνωστη:"...1803 Αυγούστου 6" (στην περιοχή Βουρλιωτών και Κάμπου-Παλαιοχωρίου προσδιορίσαμε έργα τού ζωγράφου Γεωργίου Περή που το 1776 τοιχογράφησε τη Μονή Βροντά το 1778 μαζί με τον Κωνσταντίνο, τον ενοριακό ναό Βουρλιωτών, το 1779 τήν Οσία Ματρώνα τού Κάμπου" και τον ναϊσκο τής Αποτομής Ιω.Προδρόμου)(72). Η ασημωμένη εικόνα-Φωτ.1996 Το ξύλινο τέμπλο-Φωτ.1996 Η τοιχογραφία τής Προσκομιδής 1996 Το τέμπλο είναι παλιό, ξύλινο, ίδιας τεχνοτροπίας με τον Δεσποτικό θρόνο. Τα διακοσμητικά του στοιχεία είχαν αφαιρεθεί από τις θέσεις τους και άφησαν  σημάδια πάνω στα ξύλα. Στην Ωραία Πύλη εικονίζεται ο Αρχάγγελλος Μιχαήλ, έργο τού 1902 τού Νικολάου Γεωργίου Ζωγράφου που συναντήσαμε και σε πολλούς άλλους ναούς και παρεκκλήσια στη Σάμο καθώς και τον γυιό του (επίσης αγιογράφο) Γεώργιο Νικολάου Ζωγράφου. Φαίνεται,  από τα μέχρι τούδε στοιχεία που έχουμε, πώς κινήθηκε στήν Βόρειο και Βορειοδυτική Σάμο από τα μέσα τουλάχιστον  τού 19ου αιώνα και μέχρι τις αρχές τουλάχιστον τού 20ου αιώνα (73).   "Οι εικόνες τού τέμπλου σύμφωνα με τον Ιωάννη Πάπαλη (1964) φέρουν χρονολογία 1846. Σε μία απ΄αυτές γράφονται: "Διά συνδρομής και δαπάνης Χατζησταματίου 1846 συμβίας γονέων και αδελφών τη 15 Φεβρουαρίου".  (74)  Μία φορητή εικόνα με ασημένιο "πουκάμισο" υπήρχε στη θέση της το 1996 με την ένδειξη κάποιας επισκευής που είχε προηγηθεί: "ΕΠΙΣΚΕΥΗ Γ.Π.Χ." Οι παλιές εικόνες τού τέμπλου μεταφέρθηκαν προ πολλού στον ενοριακό ναό των Μανωλατών, όπως επίσης και τα παλιά μανουάλια. Οι εικόνες τού Δωδεκαόρτιου τού τέμπλου βρίσκονται αναρτημένες στον βόρειο τοίχο τού ενοριακού ναού τής Ζωοδόχου Πηγής Μανωλατών. Μια απ΄αυτές φέρει χρονολογία "1875". Η φορητή επιγραφή τού 1803 - Φ.1996 Σώζεται επίσης σε πέτρινη πλάκα ανάγλυφη επιγραφή "Ο φτιάσας δι΄εξόδων κόνισμα, ελοξομίσθη ο παρών...Γεώργιος και έξοδα τών Χριστιανών Κάτοικος Μαργαρίτιδες 1803 Αυγούστου τ (20)". (όπως αναφέρουμε και στο κεφάλαιο "ΙΔΡΥΣΗ ΝΕΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ.."). Είναι καλογραμμένη από χέρι ικανού μαρμαρογλυφέα. Δεν είχε εντοιχιστεί κάπου. Ηταν τοποθετημένη κάτω, στη βάση τής στήλης τής Αγίας Τράπεζας. Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην περιοχή Βουρλιωτών και Κάμπου-Παλαιοχωρίου προσδιορίσαμε έργα τού λιθοξόου Μιχαήλ που δούλευε στην περιοχή, τουλάχιστον στα τέλη τού 18ου αιώνα (75). Στις  δύο κατά μήκος πλευρές τού ναού υπάρχει σειρά παλιών ξύλινων στασιδίων. Σώζονταν το 1996 τουλάχιστον, δύο μεταλλικοί φανοί με διάκοσμο ισλαμικής τεχνοτροπίας. Τέλος, μέσα στο ιερό φυλάσσονται σε ξύλινα κιβώτια τα οστά προφανώς ιερέων, ένας εκ τών οποίων ήταν (όπως προαναφέραμε) ο παπα-Γιώργης Διολέτης. Ο Δεσποτικός θρόνος-Φ.1996 ΟΙ  ΔΥΟ ΚΟΣΜΗΜΕΝΟΙ ΦΑΝΟΙ- Φ.1996 Διαπιστώνουμε τα εξής: Ο ναός τού Αγίου Γεωργίου ήταν ενοριακός ναός, σημαντικού μεγέθους σε σχέση με το πόλισμα. Για την ανέγερσή του φαίνεται πως συμβάλλανε ο κάτοικοι τής κοινότητας, κάτι που συνηθίζεται κατά τον 18ο αιώνα.  Παρατηρούνται στον Αγιο Γεώργιο  ιδιομορφίες τοπικού χαρακτήρα, που σχετίζονται με τα εντόπια υλικά, τις συνήθειες των μαστόρων και τις εξωτερικές επιδράσεις.  Η λιτότητα που χαρακτηρίζει τις εξωτερικές επιφάνειες  με αμελέστερες, απλές τοιχοποιϊες, εκφράζονταν και σε παλιότερους ναούς τού 18ου αιώνα. Η χρήση πλακοειδών λίθων στα γείσα τής στέγης, αντί των βυζαντινών οδοντωτών ταινιών (από μονή ή διπλή σειρά τούβλων που εφαρμόζονταν από παλιότερα και ήταν συνήθεις και τον 18ο αιώνα), κάποια  δομικά υλικά που αντλήθηκαν από το γύρω περιβάλλον (πέτρα,μάρμαρα, βότσαλα) και διακόσμησαν τον ναό  λαϊκότροπα, με νησιωτική  έμπνευση, εκφράζουν ιδιομορφίες τοπικού χαρακτήρα που ήταν έκδηλες στα νησιά τού Αιγαίου. Τα ανοίγματα σε όψιμα παραδείγματα ναών τού 18ου των τουρκοκρατούμενων περιοχών μικραίνουν σε μέγεθος  είναι στενά προς τα έξω, διευρυνόμενα πρός τα μέσα, και οι πόρτες χαμηλές. Ενίοτε υπήρχε ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο τής πόρτας και τοιχογραφημένη παράσταση (συχνά τής Θεοτόκου) στο τύμπανο. Στην περίπτωση τού Αγίου Γεωργίου πάνω από τα θυρώματα στις πόρτες έχουμε μόνον έναν κοσμήτη. Ενα άλλο στοιχείο τής βυζαντινής αρχιτεκτονικής, το τυφλό αψίδωμα, που επιβιώνει ακόμα κατά τον 18ο αρχές 19ου αιώνα, υπάρχει στον δυτικό τοίχο, αβαθές και απλουστευμένο.   Η μαρμαρική αναβιώνει  σαν συνέπεια τής στροφής τής Οθωμανικής αρχιτεκτονικής σε ανάγλυφα σε λευκό μάρμαρο (κατά την εποχή τού  Τουρκικού μπαρόκ) και τής απασχόλησης Ελλήνων μαρμαράδων σε τζαμιά τού 18ου αιώνα.  Το ανάγλυφο μοτίβο τού δικέφαλου αετού στο δάπεδο τού Αγίου Γεωργίου είναι μιά "προσκόλληση" σε βυζαντινά διακοσμητικά πρότυπα, που σταδιακά εκλείπουν από  την ναοδομία. Το μικρό τόξο από πλακοειδή εμφανή τούβλα που στεφανώνει το κωδωνοστάσιο διαιωνίζει επίσης αυτή την βυζαντινή συνήθεια, τής χρήσης τούβλων και κεραμικών σε διάφορα στοιχεία των ναών, κάτι που στους απλούς -πιο φτωχικούς ναούς- περιορίζεται ή και παραλείπεται εντελώς. Η παρείσφρηση ανατολίτικων στοιχείων τής μουσουλμανικής τέχνης  στην κοσμική αρχιτεκτονική έγινε σταδιακά αποδεκτή  κατά τον 18ο αιώνα και στην θρησκευτική αρχιτεκτονική. Στον Αγιο Γεώργιο παρατηρούμε τον έντονα  οξυκόρυφο θόλο, τις ζωγραφικές των μεταλλίων στο θόλο,  τα ζωγραφικά ανθοστολίσματα που φαίνεται ότι κοσμούσαν το τέμπλο, ακόμα και λειτουργικά σκεύη με ανατολίτικα κοσμίδια. Σε επίμαχα σημεία οι τοίχοι υποστηρίζονται  από σιδεροδεσίματα (σταγγέτα), συνήθεια τού 18ου αιώνα. Επικαλύπτεται από δίρριχτη κεραμοσκεπή σήμερα στέγη.  Γενίκευση των δικλινών στεγών στην ναοδομία παρατηρείται κατά  τον 18ο/αρχές 19ου αιώνα, καθώς και υποχώρηση τής θολοδομίας. Για την στατική επάρκεια των κτιρίων (μετά από τούς μεγάλους σεισμούς τού 18ου αιώνα ) υιοθετείται  η οικοδόμηση εγκαρσίων σφενδονίων ή πλευρικών τόξων ή ενισχύεται το πάχος  των τοίχων. Στους ναούς τού 18ου/αρχές 19ου αιώνα, τοιχογραφούνταν όλες οι ελεύθερες επιφάνειες. Χαρακτηρίζονταν από τη συνεχή μείωση τής κλίμακας των απεικονιζομένων μορφών και από τη χρήση σκοτεινών τόνων.  Ξυλόγλυπτα, τέμπλα, δεσποτικοί θρόνοι, προσκυνητάρια, πλαίσια φορητών εικόνων κ.λ.π. κατακλύζουν τούς ναούς αυτής τής περιόδου. Ο προνάρθηκας (νέο στοιχείο τής 2ης περιόδου) χτίστηκε σε άλλη χρονική περίοδο προκειμένου να επεκταθεί ο ναός και να αυξηθεί η χωρητικότητά του, εν όψει προφανώς τής αύξησης τού πληθυσμού, λόγω των  μεταναστευτικών ροών. Τέλος, μια ανάγλυφη επιγραφή φέρει χρονολογία 1803. Γιά τον Αγιο Γεώργιο  συμπερασματικά αναφέρουμε:   Ο ναός χτίστηκε θολοειδής, κατά τα παλαιότερα πρότυπα τής 1ης περιόδου, εντυπωσιακής ομοιότητας με τον θόλο τής Αγίας Τριάδος Βαλεοντάτων τού 1716, όπως θα δούμε παρακάτω. Ο θόλος είναι υψηλός, αντίθετα από την επικρατούσα τάση να γίνεται χαμηλό το κτίσμα  προκειμένου να κατασκευαστεί θολωτός ο ναός. Δε φέρει εγκάρσια σφενδόνια, ούτε πλευρικά τόξα (αντί σφενδονίων), ούτε αύξηση τού πάχους των τοίχων (οικοδομικές τάσεις τής περιόδου αυτής για την εξασφάλιση τής στατικής επάρκειας τού κτίσματος).   Υιοθέτησε όμως και στοιχεία τής 2ης περιόδου όπως τις λιτές λιθοδομές, τη στέγη, την μαρμάρινη επικάλυψη τού δαπέδου, πανομοιότυπα επίσης με αυτά τής Αγίας Τριάδος, καθώς και τον προνάρθηκα που προστέθηκε αργότερα, όπως άλλωστε συνέβη με το εξωνάρθηκα τής Αγ.Τριάδος. Τα θυρώματα που πλαισιώνουν αποκλειστικά την πόρτα είναι απλούστατα, ενώ τής Αγίας Τριάδος πιο περίτεχνα, με ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο. Στην δε εσωτερική όψη των παραθύρων και τής πόρτας τής Αγ.Τριάδος διαμορφώνονται "τύμπανα". Είναι ένα χαρακτηριστικό τού 18ου αιώνα που ενίοτε συναντάται.   Η ανάγλυφη επιγραφή φέρει χρονολογία 1803.  "Ο φτιάσας δι΄εξόδων κόνισμα, ελοξομίσθη ο παρών...Γεώργιος και έξοδα τών Χριστιανών Κάτοικος Μαργαρίτιδες 1803 Αυγούστου τ". Πρόκειται για  εικόνα (εικόνισμα- απεικόνισμα- κόνισμα), τής οποίας τα βασικά μάλλον έξοδα ανέλαβε κάποιος κάτοικος των Μαργαρίτιδων και συνέβαλαν και οι χριστιανοί τού χωριού. (Ισως και γιά κάποια άλλη ακόμα εργασία, αδιευκρίνιστη). Επρόκειτο γιά προσκυνητάρι δίπλα ίσως  στον ναό; Συνηθίζεται και σήμερα γιά την προστασία τού κυρίως ναού από κλοπές κ.λ.π. Θεωρούμε πιθανότερη την δεύτερη εκδοχή. Τα κονίσματα από παλιά ήταν ιερά κατασκευάσματα αφιερωμένα σε αγίους που συχνά περιέβαλαν και προστάτευαν τα χωριά ( σήμερα επιβιώνουν και σαν ενθύμηση δυσάρεστων γεγονότων).  ή κτίζονταν και μεγαλύτερα σαν προσκυνήματα δίπλα σε ναούς. Ο κτήτορας έδινε κατά την τελετή των εγκαινίων το όνομα τού προστάτη αγίου που επιθυμούσε. "Παλαιότερα ονομάζονταν Εικονίσματα, αλλά για συντομία έκοψαν το ει και έμεινε το «κονίσματα» και πράγματι είχαν δίκιο, διότι με την λέξη εικόνισμα απεικονιζόταν μόνο η εικόνα και όχι το όλο κατασκεύασμα. Τα Κονίσματα στα παλιά τα χρόνια τα έκτιζαν με πέτρες και ασβεστοκονίαμα Άκομψα και ογκώδη. Το σχήμα τους ήταν τετραγωνική πυραμίδα, η πλευρά της βάσης τους ήταν 2 με 3 μέτρα και το ύψος της ήταν 4 με 5 μέτρα. .... υπήρχε μια πορτίτσα που μέσα εκεί τοποθετούσαν το καντήλι και η εικόνα του Αγίου στον οποίο ήταν αφιερωμένο το κόνισμα. Η πόρτα ήταν με τζάμι ..Στην κορυφή τοποθετούνταν ο διπλός σταυρός (76)   Ωστόσο, όπου και να καταλήξει η μελλοντική έρευνα για τον ναό τού Αγίου Γεωργίου, είμαστε βέβαιοι οτι η παραπάνω επιγραφή τού 1803 δεν αφορά στην ανέγερση τού ναού. Κατά την εκτίμησή μας τον εντάσουμε στον 18ο αιώνα, πιθανώς στις αρχές αυτού, δεδομένου οτι τα χαρακτηριστικά του προσδίδουν τη μετάβαση από παλαιότερες τυπολογικές συνήθειες σε άλλες τού 18ου αιώνα. Οι βασικές άλλωστε ομοιότητες με τον ενοριακό ναό τής Αγίας Τριάδος (1716) τού γειτονικού οικισμού Βαλεοντάτες δεν μπορούν να αγνοηθούν. 8.2.  Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΑΛΕΟΝΤΑΤΩΝ  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Ο ναός & σπίτια ολόγυρα Ο ναός τής Αγίας Τριάδας Εξωνάρθηκας & είσοδοι των δύο υποστάσεων- Φ.2018 Δίκλιτος, δρομικός ναός τύπου βασιλικής και θολοειδής. Αποτελείται από τον κυρίως ναό και από τον εξωνάρθηκα που βρίσκεται στη δυτική πλευρά τού ναού και καταλαμβάνει το πλάτος και των δύο υποστάσεων. Πάνω από την εξωτερική πύλη τής αριστερής υπόστασης φέρει χρονολογία "1716". Ο ναός έχει δύο ιερά: ένα ημιεξαγωνικής κάτοψης στην βόρεια υπόσταση  και ένα στην νότια υπόσταση πεντάπλευρης(!) κάτοψης. Είναι κεραμοσκεπής με δίρριχτη στέγη στην βόρεια υπόστασή του και μονόρριχτη στην νότια υπόσταση (και σε χαμηλότερη στάθμη). Επίσης ο εξωνάρθηκας καλύπτεται από μονόρριχτη κεραμοσκεπή ξύλινη στέγη. Φέρει κωδωνοστάσιο στο κέντρο τής δυτικής πλευράς τής βόρειας υπόστασης που εδράζεται  στο πάχος τού δυτικού τοίχου.       Το ιερό τής αριστερής υπόστασης Δεξιά υπόσταση-Φ.2018 Β.Α. όψη τού ναού-Φ.2018       Ο κυρίως ναός τής Αγίας Τριάδος έχει εξωτερικό μήκος 10,34 μ. πλέον η προεξέχουσα κατά 0.74 μ. κόγχη τού ιερού (τής δεξιάς υπόστασης) και πλέον ο εξωνάρθηκας κατά 4,20 μ. Ητοι, γενικό μήκος 14,54 μ. χωρίς το ιερό. Το πλάτος είναι 10,49 μ. Ως προς τις εσωτερικές διαστάσεις, η αριστερή υπόσταση είναι 8,74Χ5,27 μ. και η δεξιά 8,74Χ2,97 μ.. Ο εξωνάρθηκας είναι 9,19Χ3,55 μ.. Το ύψος τής  αριστερής υπόστασης είναι περί τα 4,80 μ. μέχρι το κλειδί τού θόλου (όπως και στον Αγιο Γεώργιο Μαργαριτών), ενώ τής δεξιάς υπόστασης κατά τι χαμηλότερο ώστε και η στέγη να διαφοροποιείται σε μονόρριχτη.  Στο εσωτερικό της η δεξιά υπόσταση φέρει ξύλινη ευτελή οροφή. Η Αριστερή υπόσταση τού ναού-1996 Η αριστερή υπόσταση φέρει θόλο. Είναι ημικυκλικός με οξυκόρυφη υπερύψωση τού κέντρου χάραξης, κατά την ισλαμική τέχνη. Επικαλύπτεται, όπως προαναφέραμε, από δίκλινη κεραμοσκεπή στέγη πού φέρει στη βάση της γείσο από πλακοειδείς λίθους.  Γενίκευση των δικλινών στεγών στη ναοδομία παρατηρείται κατά  τον 18ο-αρχές 19ου αιώνα, καθώς και υποχώρηση τής θολοδομίας. Η είσοδος στην αριστερή υπόσταση γίνεται από τα δυτικά. Η πόρτα βρίσκεται στο κέντρο τού τοίχου. Έχει πλάτος εξωτερικά 1,09 μ., ενώ εσωτερικά διευρύνεται στο 1,57 μ., ύψος δε 1,84 μ.. Ο ναός φωτίζεται από τρία παράθυρα. Το ένα βρίσκεται στον βόρειο τοίχο και έχει πλάτος 0,98μ., τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Τα άλλα δύο παράθυρα βρίσκονται στον δυτικό τοίχο δεξιά και αριστερά τής πόρτας εισόδου. Εχουν πλάτος 9,97 μ., ύψος 1,56 μ. και ποδιά (από το δάπεδο) 1,28 μ.. Σε ύψος 2,84 μ. από το δάπεδο απολήγει η κορυφή των ημικυκλικών "τυμπάνων" που διαμορφώνονται πάνω από τα ανοίγματα τών παραθύρων. Η κόγχη τού ιερού τής αριστερής υπόστασης είναι ημιεξαγωνικής ατελούς κάτοψης εξωτερικά και ημικυκλικής εσωτερικά. Στο σημείο τής γέννεσης τού τόξου φέρει προεξέχοντα κοσμήτη που περιτρέχει το τεταρτοσφαίριο τού Ιερού. Δεξιά τού ιερού στην άκρη τού ανατολικού τοίχου καθώς και στον νότιο τοίχο υπάρχουν δύο όμορες τοξωτές θυρίδες και γουρνίτσα κάτω απ΄αυτές. Στο κέντρο τού κοίλου τού Ιερού υπάρχει φαρδιά φωτοθυρίδα, που εξωτερικά φέρει κοσμήτες. Το Ιερό-αριστερή υπόσταση Φ.2018  Οι κόγχες τού ιερού-Φ.1996 Δυτικός τοίχος -αριστερή υπόσταση-Φ.2018 Το ίδιο συμβαίνει και στην είσοδο τής (αριστερής) υπόστασης, με τη διαφορά ότι το τύμπανο εδώ απολήγει ελαφρώς  οξυκόρυφα. Εξωτερικά τα τρία ανοίγματα έχουν μαρμάρινα θυρώματα,  με τυφλά ημικυκλικά τόξα στα υπέρθυρα. Η πόρτα πλαισιώνεται από παραστάδες με καμπυλωτά λαξευτά σχήματα στο επάνω μέρος, φαρδιά ζώνη μαρμάρου στο υπέρθυρο και τυφλό ημικυκλικό τόξο. Η πόρτα με το υπέρθυρό της βρίσκεται χαμηλότερα από τα παράθυρα τής δυτικής όψης. Το κτίσμα τού κυρίως ναού είναι εξ ολοκλήρου λιθόκτιστο, με πάχος τοίχων 0,80 μ. Είναι  επιμελημένη αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα, από πλακοειδείς επάλληλους λίθους και άλλους μικρότερους ενδιάμεσα. Τα καντούνια  επίσης από αργολιθοδομή είναι προσεγμένα. Όλο το κτίσμα εδράζεται σε λιθόκτιστη κρηπίδα. Στον ανατολικό τοίχο  διακρίνεται στο ύψος τού θόλου μια τοξωτή φάσα από όρθιους πλακοειδείς λίθους ίσης διατομής, που κοσμεί λιτά την επιφάνεια. Κάτω από τη στέγη υπάρχει γείσο από πλακοειδείς λίθους. Εσωτερικά οι δύο μεγάλες πλευρές φέρουν κοσμήτη στο ύψος τού τυμπάνου τού βορείου παραθύρου. Στο θόλο υπάρχουν μετάλλια με διακοσμητικά μοτίβα, όπου θα απεικονίζονταν προφανώς οι Ευαγγελιστές και στο κέντρο τού θόλου ο Παντοκράτωρ, ακριβώς όπως και στον Άγιο Γεώργιο  Μαργαριτών. Οι τοιχογραφήσεις καλύπτονται με ασβέστες. Το τέμπλο-Φ.1996 Λεπτομέρεια τής υπογραφής Ο Αρχων Μιχαήλ τού Ν.Γ. Ζωγράφου Το τέμπλο είναι παλιό, ξύλινο, με μεγάλες ομοιότητες με το τέμπλο τού Αγίου Γεωργίου. Στο επάνω μέρος του, όπου διατηρούνται οι παλιές απεικονίσεις, υπάρχουν φυτικής έμπνευσης μοτίβα με έντονα χρώματα. Το σχέδιο επαναλαμβάνεται σαν ιδέα με διαφορετική έκφραση και στο τέμπλο τής δεξιάς υπόστασης. Στην Ωραία Πύλη εικονίζεται ο Αρχάγγελλος Μιχαήλ, έργο τού 1902 τού Νικολάου Γεωργίου Ζωγράφου. Στον ναό υπάρχει ο Δεσποτικός θρόνος και το προσκυνητάρι (το τελευταίο είναι δυστυχώς βαμμένο άσπρο, όπως και ο Δεσποτικός θρόνος στην μέσα πλευρά του). [Οι εικόνες τού τέμπλου είναι κατασκευασμένες από το 1821 και μετά όπως μαρτυρούν οι χρονολογίες πάνω σ΄αυτές. Η εικόνα τού Προδρόμου φέρει την παρακάτω επιγραφή: "Μνήσθητι Κύριε τού δούλου σου Αγγελή προσκυνητού (Γ.Φ.1821 Δεκεμβρίου 21)". Τής δε Αγίας Τριάδος είναι παλαιότερη αλλά στην επαργύρωση γράφονται: "Χωρίον Βαλεοντάτες 1845)"](77).

Ανάγλυφος δικέφαλος στο δάπεδο Το δάπεδο τού ναού- Φ.2018 Λεπτομέρεια  στο δάπεδο Το δάπεδο τής αριστερής υπόστασης είναι συνδυασμός από λευκο-γκρίζες μαρμάρινες πλάκες (τού αρχαίου λατομείου Μανωλατών) και από μαύρα και γκρίζα κυρίως βοτσαλάκια τής θάλασσας. Δύο παράλληλλες σειρές πλακών, διακοπτόμενες από άλλες σειρές, περιβάλλουν φαρδιές ορθογωνισμένες πλάκες τοποθετημένες διαγώνια. Στην κεντρική σειρά υπάρχει ανάγλυφος δικέφαλος και άλλη παράσταση με φυτικό περιεχόμενο. Ο δικέφαλος είναι πανομοιότυπος με αυτόν τού Αγίου Γεωργίου, αλλά και τα άλλα μοτίβα σκαλίστηκαν από το ίδιο χέρι. Πρόκειται γιά τον ίδιο μαρμαρογλυφέα που έστρωσε τα δάπεδα στις δύο εκκλησίες και έκανε τα ανάγλυφα. Στις  δύο κατά μήκος πλευρές τού ναού υπάρχει σειρά παλιών ξύλινων στασιδίων.   Η δεξιά υπόσταση είναι κεραμοσκεπής με μονόρριχτη στέγη. Οι εξωτερικές του διαστάσεις είναι: Μήκος 10.34 μ.,πλέον 0,74 μ. (τού προεξέχοντος ιερού) και πλάτος 3,62 μ.. Οι εσωτερικές διαστάσεις είναι 8,74Χ2,97 μ. Η κόγχη τού ιερού εσωτερικά είναι ημικυκλική, πεταλοειδούς μορφής και φέρει μικρή τετραγωνισμένη φωτοθυρίδα που εξωτερικά έχει σφραγιστεί. Ημικυκλική θυρίδα προσκομιδής βρίσκεται στα αριστερά τής κόγχης τού Ιερού. Εξωτερικά σχηματίζεται από πέντε ανόμοιες έδρες που φανερώνουν την έλλειψη τεχνογνωσίας τού οικοδομητή και την προχειρότητά του. Το ιερό εδράζεται σε κρηπίδα. Δεξιά υπόσταση-Φωτ.2018 Ιερό αριστερής υπόστασης-Φ.1996 Η Αγία Τράπεζα Το μοναδικό παράθυρο τής δεξιάς υπόστασης βρίσκεται στον νότιο τοίχο, είναι μικρών διαστάσεων και απλούστατης μορφής, χωρίς θυρώματα. Στενότερο εξωτερικά διευρύνεται ελαφρώς στο εσωτερικό τού ναού. Η πόρτα χωρίς θυρώματα είναι ξύλινη ταμπλαδωτή. Το κτίσμα  τής δεξιάς υπόστασης είναι  λιθόκτιστο με πάχος τοίχων 0,65 (μικρότερο των τοίχων τής αριστερής υπόστασης). Είναι διαφορετικού τύπου αργολιθοδομή, με συνδετικό επίσης κονίαμα, από ακανόνιστου μεγέθους λίθους. Στην ανατολική και σε ένα μεγάλο τμήμα της νότιας όψης θεωρούμε οτι προσομοιάζει  στις λιθοδομές τής αριστερής υπόστασης. Η δυτική όψη διαφοροποιείται ως προς το μέγεθος των λίθων (μικρές πέτρες) και ως προς το τελικό αποτέλεσμα δόμησης που προκύπτει. Σ΄αυτό το σημείο δεν προκύπτει ένωση των τοίχων των δύο υποστάσεων και ευκρινώς διακρίνουμε τη διαφορά των δύο κτισμάτων. Η δεξιά υπόσταση - Φ.2018 Η δεξιά υπόσταση - Φωτ.1996 Οι καμάρες μεταξύ τών υποστάσεων Γενικώς η δεξιά υπόσταση έχει  υπεραπλουστευμένη μορφή ως προς την αισθητική των όψεών της. Το ίδιο συμβαίνει και στο εσωτερικό τής υπόστασης. Το μόνο στοιχείο που  παρεμβάλλεται στον χώρο αυτόν είναι το παλιό, ξύλινο, απλό κι αυτό τέμπλο, από λοξές λωρίδες που κοσμούν το κάτω μέρος του. Στα βημόθυρα υπάρχει παράσταση με λουλούδια. Το δάπεδο είναι επιστρωμένο με μεγάλες πλάκες. Στον νότιο τοίχο υπάρχει σειρά στασιδίων. Εσωτερικά οι δύο υποστάσεις επικοινωνούν μέσω δύο χαμηλών καμαρών, ημικυκλικών, με ελαφρώς οξυκόρυφη υπερύψωση τού κέντρου χάραξης, κατά την ισλαμική τέχνη. Στη γένεση τής καμάρας υπάρχουν κοσμήτες, ενώ από την πλευρά και μόνον τής αριστερής υπόστασης οι καμάρες περιβάλλονται από γείσα μέχρι τον κοσμήτη.   Ο εξωνάρθηκας βρίσκεται στη δυτική πλευρά τού ναού και έχει την είσοδό του στην νότια πλευρά. Οι διαστάσεις του είναι 10,49Χ4,20 μ. Η είσοδος γίνεται από τήν νότια πλευρά. Η νότια και βόρεια πλευρά τού εξωνάρθηκα είναι κτισμένη μέχρι επάνω και στούς τοίχους αυτούς στηρίζεται η μονόρρικτη στέγη. Στην βόρεια πλευρά υπάρχει δεύτερη πόρτα που επικοινωνεί με την αυλή τού ναού (στην αυλή υπάρχει μικρό πέτρινο κτίσμα σε επαφή με τον ναό). Επάνω από τά ανοίγματα υπάρχουν ξύλινες μαντωσιές (χατήλια). Η δυτική πλευρά τού εξωνάρθηκα είναι ανοιχτή κι εκεί η στέγη στηρίζεται σε δύο  χοντρούς πεσσούς. Ολο το δάπεδο τού εξωνάρθηκα είναι πλακοστρωμένο. Οι τοιχοποιίες είναι αμελέστερες και πολύ απλές. Πλακόστρωση εξωνάρθηκα- Φωτ.2018 Το καμπαναριό από τα βόρεια Πλακόστρωση εξωνάρθηκα Στο κέντρο ψηλά, δυτικά τής αριστερής υπόστασης  βρίσκεται το καμπαναριό από λευκό μάρμαρο. Εχει σχήμα παραλληλόγραμμο στη βάση του. Αποτελείται από τέσσερις τετραγωνισμένους μαρμάρινους πεσσούς, επάνω στους οποίους πατάνε τέσσερα μαρμάρινα επίσης  τόξα, δύο μεγάλα στις μεγάλες πλευρές και δύο πολύ μικρά στις πλάγιες. Στις γενέσεις των τόξων υπάρχουν ανάγλυφα προεξέχοντα στοιχεία. Επάνω στα τόξα υπάρχει ανάγλυφο γείσο και μαρμάρινος σταυρός πάνω σε βάση.  Διαπιστώνουμε τα εξής: Οι δύο υποστάσεις κτίσθηκαν σε διαφορετικούς χρόνους. Αυτό είναι έκδηλο από τις διαφορετικές και μάλιστα "ακλείδωτες" λιθοδομές, τα διαφορετικά πάχη των τοίχων, τα ιερά, τα μαρμαρικά θυρώματα και δάπεδα που δεν υπάρχουν στην δεξιά υπόσταση, τον έντονα οξυκόρυφο θόλο τής αριστερής υπόστασης και την κεραμοσκεπή δεξιά υπόσταση. Ο εξωνάρθηκας στην βόρεια και στην νότια πλευρά έχει "ξεκλείδωτη" την λιθοδομή του και αμελέστερη. Τα ανοίγματα  φέρουν ξύλινες μαντωσιές.   Εχουμε λοιπόν την περίπτωση προσθήκης για την  επέκταση  προυπάρχοντος ναού, προκειμένου να αυξηθεί η χωρητικότητά του. Η τακτική αυτή γίνεται συνήθης κατά τον 18ο-19ο αιώνα. "Ο δρομικός χαρακτήρας τής βασιλικής έρχεται να καλύψει την ανάγκη τής πληθυσμιακής  αύξησης τών νεοσχηματιζόμενων οικισμών τής περιόδου αυτής μεγαλώνοντας το μήκος της,  κατασκευάζοντας περισσότερα διάχωρα στον κυρίως ναό και δημιουργώντας υστερώτερα εξωτερική προσθήκη. Μπορούμε έτσι να αντιληφθούμε πώς διαμορφώνεται σταδιακά το νέο πρότυπο ναού μεγάλης χωρητικότητας, η βασιλική τού 19ου αιώνα με όλες τις παραλλαγές της, που θα συναντήσουμε αποκρυσταλλωμένο πιά στους μεταεπαναστατικούς χρόνους"(78).   Με την διαπίστωση οτι η αριστερή υπόσταση συγκεντρώνει βασικά στοιχεία τής τυπολογίας των πρώϊμων ναών τής 2ης περιόδου, όπως αναλυτικά περιγράψαμε στο κεφάλαιο που αφορούσε τον Άγιο Γεώργιο Μαργαριτών, φαίνεται πως επιβεβαιώνεται η χρονολόγηση 1716 στο υπέρθυρο τού ναού. Οσον αφορά στην δεξιά υπόσταση, διαπιστώνουμε  αμελέστερη κατασκευή, έλλειψη μαρμαρικής, απλά πλακοστρωμένα δάπεδα. Πρόκειται για παλιότερο ακόμα ναϊσκο; Στο σχέδιο κάτοψης τού ναού, που παραθέσαμε ήδη, φαίνονται τα σημεία συνένωσης των λιθοδομών των δύο ναϊσκων προκειμένου να μετατραπούν σε έναν ενιαίο δυσυπόστατο ναό. Τα ενδιάμεσα τόξα εξασφαλίζουν την πρόσβαση από την μία υπόσταση στην άλλη. Ο Αγιος Γεώργιος και η Αγία Τριάδα φαίνεται πως "υπακούουν" σ΄έναν γενικότερο σχεδιασμό τού απλούστερου μονόχωρου με καμάρα, μικρού σχετικά μεγέθους και με μεταγενέστερες προσθήκες εξωνάρθηκα και προνάρθηκα. Η Αγία Τριάδα διαφοροποιείται από τον Αγιο Γεώργιο ως προς τους βαρείς τοίχους τής αριστερής υπόστασής της. Οι στοιβαροί τοίχοι (0,80 μ.) εφαρμόζονταν πλέον, προκειμένου να στηρίζουν ασφαλώς τούς βαρείς θόλους. Προέκυψε από την εμπειρία των πολλαπλών σεισμών (79) που έπληξαν και την Σάμο (σέ άλλη περίπτωση υποστήριζαν τον θόλο με εγκάρσια τόξα). Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε λοιπόν ότι η Αγία Τριάδα ήταν μεταγενέστερος ναός τού Αγίου Γεωργίου;   Οι δύο ναοί  φέρουν υποτυπώδη τυφλά εξωτερικά αψιδώματα στο πάχος των τοίχων, μαρμαρική στα δάπεδα και θυρώματα στα ανοίγματα όσον αφορά στον ναό τής Αγίας Τριάδας. Διακοσμούνται από μετάλλια στους θόλους με απεικονίσεις των Ευαγγελιστών κι από στοιχεία  οθωμανικού μπαρόκ ή ροκοκό, συνδυασμένα με παραστάσεις πηγαίου γούστου και  λαϊκού χαρακτήρα σε ανάγλυφα των δαπέδων, στα μετάλλια και στα τέμπλα. "Μιμήθηκε" άραγε η Αγία Τριάδα προς το επιμελέστερο τον Αγιο Γεώργιο; Οι ομοιότητες  υποδηλώνουν το ίδιο εσνάφι μαστόρων  που μπορει και να έχουμε και διαδοχή γενεών. Αυτό υποστηρίζεται με δεδομένες τις πολλές ομοιότητες στην τεχνοτροπία αλλά και την εξελικτική επιμέλεια στην τεχνική.   Η  έρευνα που συνεχίζεται σε όλη την περιοχή θα φέρει ελπίζουμε κι άλλα στοιχεία που θα εμπλουτίσουν και θα διαφωτίσουν την παρούσα προσέγγιση που επιχειρήσαμε. Προς το παρόν,  έχουμε αναρτήσει παράλληλα την εργασία μας που αφορά στον "Καστανόλογγο Μανωλατών και σε πατητήρι τού 19ου/20ου αιώνα" στην ευρύτερη περιοχή. Τα δύο θέματα συσχετίζονται γεωγραφικά, ιστορικά, οικονομικά  και κοινωνικά.   Οι Βαλεοντάτες στην σύγχρονη εποχή (ω) ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΤΟΝ ΦΙΛΟ  ΝΙΚΗΤΑ ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ, ΚΑΤΟΙΚΟ ΜΑΝΩΛΑΤΩΝ, ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ, ΤΗΝ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΙ  ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΜΟΥ ΔΙΕΘΕΣΕ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΑΓΓΕΛΗ, ΚΑΤΟΙΚΟ ΜΑΝΩΛΑΤΩΝ, ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΥΤΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΥ ΕΞΕΤΑΣΑΜΕ.                                                                                                        ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   (1) (4) (11) (18)  σ.208, (31) σ. 449, (51) (49) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ.4ος -1886 (2) (13) (72) (75) Ι.Π.Παραφέστα  “O Κάμπος Βουρλιωτών Σάμου - Το βυζαντινό Κάστρο Σουβάλα και τα μνημεία : Aγ.Ματρώνα-Αγ.Πελαγία-Ιω.Πρόδρομος Πινακά”   parafestaresearch.blogspot.gr (3) (9) (50) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 (5) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677  (6) "Lettres edifiantes et curieuses" par Aime-Martin T.I. p.40  (7) Χρ.Λάνδρος "Σαμιακή μετανάστευση τόν 20ο αιώνα" Πρακτικά Συνεδρίου "Η Σάμος κατά τόν 20ο αιώνα" σ.132 (8) Γιώργος Καραμπελιάς- "Τα Ορλωφικά, η πρώτη ελληνική επανάσταση" Εκδότης του περιοδικού «Άρδην»    (10) (67) (74) σ.349, (77) Ιωάννου Πάπαλη Mητροπολίτου Σάμου και Ικαρίας - “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Μητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου -Σάμος 1967 (12)  Αντιπελάργηση: Τιμητικός τόμος για τον Νικόλαο Α. Δημητρίου. (τόμος 2). Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου Νικόλαος Δημητρίου. 1992, σελ. 449-478.  (14) Αγάπη Αγγελή  (16) https://el.wikipedia.org/wiki/πηγές: Σιμόπουλος Κυριάκος, "Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21", έκδοση 2004, τ. Β', σ. 134-140. Τη νύχτα της 6ης Ιουνίου 1822, ο Κωνσταντίνος Κανάρης από τα Ψαρά και ο Ανδρέας Πιπίνος από την Υδρα κατόρθωσαν με τα πυρπολικά τους να μπουν μέσα στο λιμάνι της Χίου, όταν οι Τούρκοι γιόρταζαν το Μπαϊράμ και συμποσίαζαν στα πλοία τους. Το πυρπολικό του Κανάρη  ανατίναξε τη τουρκική ναυαρχίδα και 2.000 Τούρκοι βρήκαν το θάνατο μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο αρχηγός του στόλου, ο Καρά Αλή. (16) (17) Βer.Randolph, "The present state of the Islands in the Archipelago", printed at the Theater in Oxford, 1687 (20) Δημήτρης Δημητρόπουλος ¨Τα νησιά τού Αιγαίου τήν εποχή τής μετάβασης από την λατινική στην οθωμανική κυριαρχία, 15ος-17ος αιώνας. (21) Antoine Laurent Castellan, "ΤΡΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ, ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ, ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ" 2006 - Νίκος Μπελαβίλας  https://docplayer.gr/3289239-Treis-istories-gia-to-aigaio-dromoi-tis-p (22) (30) (33) (34) Γιώργου Καραμπελιά «Επαναστατημένη Σάμος (1805-1834)» Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην επαναστατημένη Σάμο (1805-1834) από τον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 3 (23) (37)  σ. 427,428, (38), (39), (62) σ.31-σ.34,  Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος- Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.  (24) Aλέξης Σεβαστάκης, «Tο κίνημα των “Kαρμανιόλων” και ο “Στρατοπολιτικός Διοργανισμός” της νήσου (1800-1834)»  (25) Κων. Βακαλόπουλος, «Νέες ειδήσεις για τα νησιά Σύρα, Σάμο, Σίφνο, και Νάξο στα 1828», περ. Μνημοσύνη,  τ.  6 (1976-1977), Αθήνα 1977, σ. 269. (26) Γιώργου Καραμπελιά «Επαναστατημένη Σάμος (1805-1834)» Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην επαναστατημένη Σάμο (1805-1834) από τον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 3 και Βλ. Ελευθερία Ζέη, «Ο καρπός του φτωχού και κύριος του δέντρου: από την ιστορία της μικρής ιδιοκτησίας στη Σάμο (18ος -19ος αι.)», στο Η Σάμος στα νεότερα χρόνια (17ος-20ός αιώνας), Πρακτικά Συμποσίου, 20-21 Δεκεμβρίου 1999, Αδελφότητα Σαμίων Αθηνών, Αθήνα 2002, σσ. 75-89 (27)  Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος,  (28) Λάνδρου (29) Βλ. Αλέξης Σεβαστάκης, Το κίνημα των Καρμανιόλων στη Σάμο (1805-1812),  ΠΙΣΝΔ, Αθήνα 1996, σσ. 33, 45.. Αλ. Σεβαστάκης Ιστορικά ανάλεκτα, ό.π., σ.177: Από αξιόπιστες πηγές γνωρίζουμε πως, από 215 καρμανιόλους,  72 ήταν καραβοκύρηδες, 54 έμποροι, 39 τεχνίτες, 15 μοναχοί-ιερομόναχοι, 31 εκλεγμένοι αντιπρόσωποι, ένας ιατρός, δύο λογιότατοι, ένας τσομπάνης (προφανώς, οι αγρότες δεν είχαν καταγραφεί). (32) Αλ. Σεβαστάκης, «Το κοινωνικό υπόβαθρο της Σαμιακής Επανάστασης», στο Αλέξης Σεβαστάκης, Ιστορικά Ανάλεκτα, ΠΙΣ, «Νικόλαος Δημητρίου», σσ. 17-31.   (35) Επ. Σταματιάδης, "Σαμιακά" Τ..5ος, σ.483 (36) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος, σ. 410 & Τ.5ος, σ.732 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.  (40) (42) (46) Γιώργος Καραμπελιάς «Επαναστατημένη Σάμος (1805-1834)» Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην επαναστατημένη Σάμο (1805-1834) από τον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 3.  ΛΑΝΔΡΟΥ "Ιστορία...." (41) Iωάννα Π.Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή” Β' ΜΕΡΟΣ “Ο Αρχιτέκτων Ν.Τσουκαλαδάκης” parafestareseatch.blogspot.gr (43) Βer.Randolph, "The present state of the Islands in the Archipelago", printed at the Theater in Oxford, 1687 (44) Μανόλης Α, Βουρλιώτης "Το ναυτικό τού Μραθοκάμπου, 1730-1830. (45)  https://perialos.blogspot.com/2012/06/blog-post.html "Οι τύποι και οι ονομασίες των ιστιοφοριών, όπως έχουν καταγραφεί το 1894 σε ένα κλασσικό πλέον σύγγραμμα αναφοράς του Γεωργίου Κοτσοβίλη «Περί εξαρτισμού των πλοίων» είναι οι ακόλουθοι: Κορβέτο (Νάβε, Δρόμων), Γαβάρα (Μπάρκο, Μυοδρόμων), Μπάρκο Μπέστια, Μπρίκι (Πάρων), Γολέτα (Μυοπάρων), Σκούνα (Λόβερ, Επιδρομίς), Μπρατσέρα (Γαυλίς),Τσιρνίκι (Σακκολέφη)   (47) ROBLEY DUNGLISON, M.D. "Medical Lexicon- A new dictionary of medical science"- PHILADELPHIA: LEA & BLANCHARD 1842   (48) Μανόλης Σίμου “Απ΄ τον εποικισμό ως τήν Ενωση”    (52) Αντώνιος Βασιλικής, 80 ετών το 1996, όταν ερευνούσαμε γιά τις "Μαργαρίτιδες"  (53) Γιώργος Βαρβάκης "Σεισμός στη Σάμο (1904)- Σπαθαραίοι, Ιστορικό Ντοκουμέντο" από https://mpalos.blogspot.com 11 Αυγούστου 1904 Ισχυρή σεισμική δόνηση (Μ=6,8) έπληξε στις 11 Αυγούστου του 1904 τη Σάμο. 4 άνθρωποι σκοτώθηκαν και 7 τραυματίστηκαν. 540 κτίρια καταστράφηκαν εντελώς. Τα χωριά Αγία Τριάδα, Άνω Βαθύ, Κοντέικα, Κουμέικα, Πύργος, Σκουραίικα, Σπαθαραίοι (όπως αναφέρεται παραπάνω) και Χώρα, υπέστησαν πολλές βλάβες. Ο σεισμός έγινε αισθητός στην Πάτμο όπου προκλήθηκαν καταστροφές, καθώς και στη Χίο, στην Ικαρία, στη Σμύρνη, στην Νέα Έφεσο, στην Φώκαια και στο Αϊδίνιο. Μετά τον κύριο σεισμό ακολούθησαν πολλοί μετασεισμοί οι μεγαλύτεροι των οποίων έγιναν στις 12 και 18 Αυγούστου και συμπλήρωσαν την καταστροφή   (54) Από μαρτυρίες κατοίκων Μανωλατών στα 1996, μεταξύ τών οποίων και γυναίκας 62 ετών, τής οποίας η οικογένεια κατοικούσε στις "Μαργαρίτες". (55) https://el.wikipedia.org/wiki/  (56) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής Νήσου Σάμου-1881-Εκ τού Ηγεμονικού Τυπογραφείου Σάμου Τ.2ος σ.31-σ.34 Αναφέρει δύο οχυρούς πύργους που έχτισε ο Αγάς Χριστόδουλος  Παπαχατζής (γυιός Ιερέα από το Βαθύ), "..τον μεν εν Βαθεί,  χρονολογίαν κτίσεως φέροντα 10 Οκτωβρίου 1717 και άχρι τού νύν σωζόμενον, τον δε εν Χώρα, ερείψιμον ήδη." επίσης "..σώζονται μέχρι τού νύν δύο εν Βαθεί, ών είς άνευ επιγραφής, μετά μόνης δε χρονολογίας αψλε (1735). Ιουνίου ιε και έτερος εν Χώρα, τοιαύτην φέρων επιγραφήν.  αψμθ (1749) Μαρτίου μεσούντος. Πύργος εκ βάθρων θεμελίων ωκοδομήθη παρά τού ευαγούς κυρίου Μαθινά Κωνσταωτίνου εις ασφάλειαν αυτού και τών φίλων". (57) .Ράνια Κλουτσινιώτη & Νικόλαος Φαράκλας "Τζιά (Κέα)"- Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική- Κυκλάδες -Τομ.2ος  (58) https://www.eurobank.gr/Uploads/pdf/msofianou.pdf  (59) βλέπε πατητήρι  (60) Σπύρος Ραπτάκης "ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΣΑΠΙΑΣ- ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΩΣ" http://psahnaevia.blogspot.gr/2013/08/blog-spot.html (61) Γιώργος Βαρβάκης "Ο ΤΡΥΓΗΤΟΣ" https://mpalos.blogspot.com   (63) Χαράλαμπος Θ. Mπούρας, “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τήν Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”    (64) Ευγενία Δρακοπούλου "Δρόμοι της θρησκευτικής ζωγραφικής στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (17ος-18ος αι.) https//helios-eie.ekt.gr/ETE/ bitstream   (64α) Στη Σάμο κατά τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα, οι αγιογράφοι αφήσανε λιγοστά ενυπόγραφα έργα. Περιοριζόμενοι σε όσα μπορέσαμε να αντλήσουμε από αρχεία Μονών, από άλλες πηγές και από προσωπική έρευνα) παραθέτουμε μία λίστα επωνύμων αγιογράφων και τών τόπων προέλευσής τους. Κατά τον 17ο αιώνα: Γρηγόριος, "ιερομόναχος και καθηγούμενος τού μοναστηρίου Προφήτου Ηλιού, από την Χίο (1 έργο το 1636) και  Ιωάννης Δέκαρχος "εκ τής αιχμαλώτου Κρήτης" (1 έργο το 1670). Κατά τον 18ο αιώνα: Γαβριήλ "ιερομόναχος αγιογράφος"  (με 3 έργα, το 1714/42/67)  Ιωάννης Σπανόπουλος (μάλλον Πελοποννήσιος) (1έργο το1720), Χριστόδουλος ο Κύπριος (1 έργο το 1727), Ιωάννης ο Σάμιος - "Γερεού Ιωάννου Σαμίου Παλαιού Καρλοβασου" (3 έργα το 1747/1804), Λαμπρινός και Γεωργάκης (Χιώτες),με 4 έργα το 1788/94/98/98,  Ιερέας Γεώργιος (1 έργο το 1799), Δημήτριος Στάμπας συνεργαζόμενος με τον Δημήτριο Λούριο  (1 έργο το 1799).   Κατά τον 19ο αιώνα: Ιωάννης Φραγκόπουλος, Ζακύνθιος (1 έργο το 1802), Αλέξανδρος Ανδρονίκου (2 έργα το 1803/65- έκανε και τοιχογραφίες το 1825, Γεώργιος Χίου (1 έργο το 1828), Κύριλλος "ιερομόναχος Αγιογραφίτης ο εκ Σάμου" (1 έργο το 1829), Δανιήλ (ιερομόναχος) Πάτμιος (1 έργο-1830), Κ. Ιω. Παπαχατζής Αβδανίτης από το Ρέθυμνο (1- 1838) Γεώργιος Σάμιος ( 1-1841), Διακοϊωάννης (1-1842), Κ. Ιωαννίδης "εκ Χώρας Σάμου" (1-1846)- Εκανε και τοιχογραφίες, Γεώργιος "ο Κρής" (3 έργα 1852/63/92), Ν. Γ. Ζωγράφος (6 έργα το 182/60/69/72/78/85), Απελός (2 έργα το 1863/70), Χρυσοφής Θεόδωρος και Δροσινός Χίος (1 το 1863), Αγαθάγγελος μοναχός και Κωνσταντίνος Βεζυρόπουλος, "αδελφών ζωγράφων Κυδωνιέων" (2 έργα 1870/74) και Αγαθάγγελος Κυδωνιέων (2 έργα το 1870), Ν. Φορόπουλος (1 έργο το 1875), Πολύδωρος Σμυρναίος (1 έργο το 1883) Τις ίδιες χρονικές περιόδους τοιχογραφούν ("ιστορούν") ναούς οι παρακάτω ζωγράφοι: Ο Γεώργιος Ζωγράφος ή Γεώργιος ιστοριογράφος ή Γεώργιος Κωνσταντή Περής ή Γεώργιος  και Κωνσταντίνος Περής (σε συνεργασία) εντοπίστηκαν  σε 4 μέχρι τώρα έργα τού 1774/76/78/79 ). Ο Ιωάννης -"Σαμίου τού ζωγράφου και ελαχίστου" (1- 1787), ο Ιωάννης Λύδης από την Χίο (1 έργο τού 1810 - υπήρξε και ξυλογλύπτης), και ο Κ. Ιωάννης από την Χώρα Σάμου (1- 1848).(64α)   (65) Παντελή Πρεβελάκη - "Το χρονικό μιας πολιτείας''. http://www.orthmad.gr/newsπρίν-να-πιάσεις-τις-μπογιές (66) (69) Α. Χρ. Οικονομοπούλου- ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΪΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ- "Αγιοι προστάτες, θεραπευτές-τιμωροί, για τη μάνα και το παιδί στη λαϊκή ιατρική παράδοση"- Δελτ Α' Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 56, 2009  A. Αλιβιζάτος. "Αναγνώρισις των Αγίων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία. Θεολογία", 1948, 19, 18-59. https://www.iatrikionline.gr/Deltio_56a_2009/6.pdf "Η λατρεία των Αγίων στον Ελληνικό Παραδοσιακό πολιτισμό. Μελετήματα Ελληνικής λαογραφίας" τ.Α ́ Εθιμική και Θρησκευτική Λαογραφία, Εκδ. Σπανίδη, Ξάνθη 2003, σ.55-73.- Δ. Λουκάτος. "Αργίαι και άγιοι τιμωροί" ΕΚΕΕΛ 20-21 (1967-68), 15-105- Α. Χρ. Οικονομοπούλου. "Η σημασία του θωπευτικού περιβάλλοντος της μητέρας για την ψυχοσωματική υγεία του βρέφους στη Λαϊκή Ιατρική Παράδοση", Ιατρικό Βήμα τ.χ. 108 Απρ.-Ιουν. 2007, σσ.85-92.   (67α) Χρειάζεται να σημειώσουμε οτι στην υπόλοιπη Σάμο,  με βάση την απογραφή τού Ι.Πάπαλη τών ναών και εκκλησιδίων τής Σάμου, άλλοι ναοί τού "Αγίου Ελευθερίου" υπάρχουν μόνο σε 4 χωριά: Στην "Καστανιά" (ναός τού 1819-παλιά ενορία), στον "Παγώνδα" (στη θέση Παλιάμπελα),  στα "Σκουρέϊκα" και στους  "Μυτιληνιούς" όπου ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης  το 1666 μνημονεύει δύο ναούς, ο δε Ιωάννης Πάπαλης το 1964 αναφέρει ως ένα από τους αρχαίους ναούς τον  ενοριακό ναό τής "Γεννήσεως τού Χριστού - Αγίου Ελευθερίου".      (68) Ι.Ε.Γραμματικάκης MD, MSc, PhD Επιμελητής Α΄ΕΣΥ Γ΄Μαιευτική Γυναικολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών ΠΤΝ  "Αττικόν" "Ηθη και έθιμα τής γέννησης στην Ελλάδα- από την αρχαιότητα στο 19ο αιώνα".  www.neasmyrni.gr/Formes/2018/gramma-tikakisi_laografia.pdf (70) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", -1886 -Τ.5ος, σ.789 (71) Ιωσείφ Γεωργειρήνη “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος” 1678 - Μετάφραση Ε.Σταματιάδη Τ.2ος, σ.55  (73) Ι.Π.Παραφέστα "Οικογένεια αγιογράφων Νικολάου Γεωργίου Ζωγράφου-Σύντομη μνεία” "parafestaresearch.blogspot.gr (76) Φίλιππας Παναγιώτης- «Κονίσματα» στο Δρύμωνα" http://aromalefkadas.gr/τα-κονίσματα-στο-δρύμωνα (78) Παπαγιαννάκος Νίκος "Μελετώντας την εξέλιξη τής ναοδομίας στην ΝΑ. Αττική κατά την όψιμη Τουρκοκρατία" http://www.emena.gr/wp-content/uploads/2008/11/495-510_papagiannakos.   (79) Επ΄αφορμή αναφέρουμε και τον μεγάλο σεισμό τού 1751 στην Σάμο. Το περιοδικό "Journal of the virtual exrlorer" σε άρθρο τού 2007 αναφέρεται σε τρεις μεγάλους σεισμούς που έγιναν στη Σάμο, μεταξύ αυτών και το 1751 "Journal of the virtual exrlorer""GeomorphologyandhologeneupliftofnorthwesternSamoswww.virtualexplorer.com.au/article/2007/180/excursionsonsamοw/geomorphology.html  ΕΙΚΟΝΕΣ (α)  https://www.google.com/search?q=ΟΙΚΙΣΜΟΣ+ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ+ΣΑΜΟΥ - Δ ΧΑΡΤΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ (β) (γ)  https://el.wikipedia.org/wiki (δ) "Ελληνική Επανάστασις 1821, Μέρος ΙΘ"-httpwww.agiasofia.comepanastasisepanastasis19.html (στ) (ζ)  National Maritime Museum- Alexandre Decamps Gabriel (η) Κέρινο ομοίωμα του χαρτογράφου Visconte Maggiolo   http://microshipbuilding.comwp-contentuploads20 (θ) (ι) (ρ) Ντίνος Θ.Κόγιας "Σάμος 1862-1920- Φωτογραφίες και καρτ ποστάλ" (κ) Στις 5 Αυγούστου 1824 αναμετρήθηκαν στη θαλάσσια περιοχή της Σάμου οι συνασπισμένοι στόλοι της Υδρας και των Σπετσώνμε τον στόλο των Οθωμανών (ο πίνακας είναι του Παναγιώτη Ζωγράφου).http://www.kathimerini.gr808035articleepikairothtae (λ) (μ)  http://my-samos.blogspot.compblog-page_3186.htm (ν)  https://ellaniapili.blogspot.com/2015/08/1824.html  (ξ)  https://my-samos.blogspot.com201610blog-post_131.htmlm=1   (ο) samos_hegemony_national_emblem-https://www.samosin.grelhistory-samos-gr (π) https://screenshots.firefox.com4lx3q7lFrSCzhfPlmy-samos.blogspot.com- (ρ) http://www.balkanwars.grapeleutherossi-samou.html  (σ) (τ) (υ) (φ) https://www.isamos.gr/spanies-palies-fotografies-tis-samou/#  http://mysamos.blogspot.compblog-page_3186.htm   (χ)  By Miltos658 -https://commons.wikimedia.orgwindex.phpcurid=26737846Γ (ψ)  Προσωπική συλλογή  Ν. Κυπαρίσση (ω) https://www.huizenruil.com/nl/listing/110021 φωτογραφία-σπίτια Α- Βαλεοντάτες   ΛΟΙΠΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ