ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1998
ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Θα αναφερθούμε στον "Άγιο Χαράλαμπο" Καλλιθέας με κύριο σκοπό να αναδείξουμε τις τοιχογραφίες τού μικρού αυτού ναού που βρίσκεται απροστάτευτος δυστυχώς ακόμα στη φθορά τού χρόνου. Θα παραθέσουμε παλιότερες φωτογραφίες των τοιχογραφιών στην κατάσταση στην οποία βρίσκονταν αυτές το 1998.
Η προστασία των μνημείων τής Σάμου συνεχίζει να βασίζεται στις καλοπροαίρετες αλλά και καταστροφικές πολλές φορές πρωτοβουλίες ιδιωτών και εκκλησιαστικών παραγόντων. Κατ΄αυτόν τον τρόπο έχει αλλοιωθεί ο χαρακτήρας πολλών μνημείων και έχουν εξαφανιστεί πολλά στοιχεία για τους ερευνητές.
 |
| Ο ναός Αγίου Χαραλάμπους |
Ο ναός τού Αγίου Χαραλάμπους βρίσκεται νοτιοδυτικά τού
χωριού "Καλλιθέα", στη δυτική πλευρά τού όρους "Κέρκης" σε υψόμετρο
310μ. περίπου. Από νομίσματα που βρέθηκαν στα μέσα τού 19ου αιώνα στην
περιοχή, τής εποχής τής βασιλείας (565 ως 574 μ.Χ.) τού Βυζαντινού
Αυτοκράτορα Ιουστίνου τού Κουροπαλάτου ( Ιουστίνος Β΄ ή Φλάβιος)
φαίνεται ότι η περιοχή κατοικούνταν από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια¹.
Εδώ ιδρύθηκαν οι αναφερόμενες ως "αρχαίες Μονές" τού Κέρκη ήτοι: Ο "Άγιος Χαράλαμπος" και η "Παναγία Μακρυνή ή Θαυμαστή" Καλλιθέας καθώς και ο "Άγιος Γεώργιος" Δρακαίων όπου διέμεναν μοναχοί ήδη από τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Η ιστορία τους είναι συναφής, συνδέεται με τον ασκητισμό στη Σάμο, με την καταστροφή τους από τούς Σαρακηνούς (περί το 889 μ.Χ.), με την επανασύστασή τους (στα τέλη μάλλον τού 10ου αιώνα) και με την παρουσία στο νησί τού Οσίου Παύλου τού Λατρηνού.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΚΑΠΟΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Στα μέσα τού 8ου αιώνα διεξάγονταν με επιτυχία από τον Κωνσταντίνο Ε’(741-775) αγώνες κατά των Αράβων (ιδιαίτερα στην Αρμενία και στη Μεσοποταμία). Το 746 μ.Χ. η πανώλη αποδεκάτισε την Ελλάδα και τα νησιά, ενώ πολύ πριν σεισμοί είχαν καταστρέψει πόλεις και αρχαιότητες. Παράλληλα, επί ηγεμονίας του, η εικονομαχία προσέλαβε καθαρά αντιμοναχικό χαρακτήρα. Οι μοναχοί διώκονταν και αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το μοναχικό σχήμα, ενώ τα μοναστήρια έκλειναν ή μετατρέπονταν σε κοινωφελή κυρίως ιδρύματα.
"Πράγματι, στη μεσοβυζαντινή περίοδο, οι μοναστικές κοινότητες, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, είχαν σημαντικά συρρικνωθεί. Η αιτία δεν ήταν τόσο οι μεταναστεύσεις των εικονολατρών....όσο οι φορολογικές επιβαρύνσεις τού τέλους τού 9ου και 10ου αιώνα" ².
Κατά τον 10ο αιώνα πολλοί μοναχοί και ασκητές κατέφυγαν από τη Μ.Ασία στη Σάμο, στην ευρύτερη περιοχή τού όρους "Κέρκης", λόγω των διαφόρων ιστορικών συγκυριών και των καταστροφών που υπέστησαν οι περισσότερες λαύρες όπου διαβιούσαν. Σημειώθηκε τότε άνθηση τού ασκητισμού στη Σάμο.
Στη Σάμο, ο ασκητισμός και κατόπιν ο μοναχισμός είχαν εμφανιστεί ήδη από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και άφησαν τα ίχνη τους σε σπήλαια, βουνά, σε τρύπες μέσα στη γη, σε καλύβες και σκήτες.
"Ο θεσμός αυτός ανάγει τήν αρχή του στα χρόνια τού Αγ.Αντωνίου (285 μ.Χ.) και τού Παχωμίου (346 μ.Χ.). Αναπτύχθηκε κατά χρονολογική σειρά στην Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Κωνσταντινούπολη, Μ.Ασία, Άγ. Όρος και Μετέωρα" ³.
Μετά την άφιξη τού Παύλου τού Λατρηνού στη Σάμο κατά το β΄μισό τού 10ου αιώνα "έγινε το νέο ασκηταριό του πόλος έλξης νέων ασκητών, τους οποίους προέτρεψε να επαναϊδρύσουν τις τρεις αρχαίες μονές (που προαναφέραμε)" ⁴.
 |
| Παύλος Λατρινός - M. Πανσελήνου |
Ο Όσιος Παύλος ο Λατρηνός γεννήθηκε περί τα τέλη τού 9ου αιώνα στην Ελαία Μ.Ασίας και πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου 995 μ. Χ. στο Λάτρος όπου επέστρεψε πάλι, μετά από μια δεύτερη σύντομη επίσκεψή του στη Σάμο. Ερχόμενος από τις Μικρασιατικές σκήτες τού όρους Λάτρος (κοντά στην αρχαία Μίλητο), όπου εμόναζαν και αρκετοί Σάμιοι, εγκαταστάθηκε κατ΄αρχάς στην σπηλιά τού Πυθαγόρα, δίπλα στην Παναγία την Σαραντασκαλιώτισσα τού Κέρκη. Η περιοχή αυτή υπήρξε κατοικητήριο ασκητών, ήδη από το 800 μ.Χ.. Εκεί ιδρύθηκε η ευρύτερη Λαύρα τού Κέρκη, από το πλήθος των ανθρώπων που συνάχθηκαν και κατοίκησαν γύρω από τον Όσιο Παύλο τον Λατρηνό. Ασκήτεψε ο ίδιος και στο σπήλαιο τής Παναγίας Μακρινής στην περιοχή τής Καλλιθέας.
"Στην Ανατολή....οι ναοί τών μοναστηριών είχαν κατά κανόνα σχεδιαστεί για τις ολιγομελείς μοναστικές κοινότητες, οι οποίες απαρτίζονταν από ερημίτες και μοναχούς που ζούσαν σύμφωνα με το σύστημα τής λαύρας, σε σπηλιές ή κελιά διασκορπισμένα σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, είτε για κοινότητες μοναχών που ζούσαν με κοινοβιακό τρόπο σε κελιά προσαρτημένα στην εκκλησία, αλλά και πάλι σχετικά ολιγομελείς" ⁵.
"Προ τής ερημώσεως τής Σάμου (1476 μ.Χ.), εις μίαν μόνον περιοχήν αυτής, δηλαδή νοτίως τού Κερκετέως, ευρίσκοντο 500 περίπου Ασκηταί και Μοναχοί. Κατ΄άλλους...εις ολόκληρον τήν Σάμον περί τούς 1500" ⁶.
Οστά ασκητών βρέθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες. Στην Καλλιθέα στη θέση "Πυργάκι" εμόναζαν μοναχοί (ερείπια ναών), στη σπηλιά τού Ιω.Θεολόγου ή "Κανδύλι" στον Κέρκη, στη σπηλιά τού "Κακοπέρατου", κ.λ.π... Στη θέση "Κυριακόν" (στο χωριό Αγία Κυριακή) συναθροίζονταν οι ασκητές τού Κέρκη για την Κυριακή λειτουργία και θεία κοινωνία. Υπήρχαν εκεί ίχνη δύο αρχαίων ναών, κελλιών και αρχαίου νεκροταφείου.
Σήμερα σώζονται ακόμα διάφορα τοπωνύμια που μαρτυρούν θέσεις ασκητών και μοναχών κατά τη διάρκεια τής έντονης παρουσίας τους στο νησί: ασκητού τρύπα, τού Πανάρετου, τού Γεροβάση, Καλογρηάδες, Αγιότης, Αγιάδες, Μοναστηράκι, Κελλιά κ.λ.π.. Η θέση ωστόσο "Κελλιά" υποδεικνύει ίσως και κάποια μικρή βυζαντινή εγκατάσταση ("κελλί": βυζαντινός όρος που σημαίνει εξοχική ή μικρή και ασήμαντη κατοικία).
Τέλος, σχετικά με τα χρόνια ασκήτευσης στη Σάμο τού Παύλου Λατρηνού και την οικοδομική δράση του, πιστεύεται ότι αυτός πρωτοθεμελίωσε και το εξωκκλήσιο του "Αποστόλου Πέτρου" στην κορυφή υψηλού βράχου τού νοτίου Κέρκη (κοντά στο Σπήλαιο τής Παναγίας τής Σαραντασκαλιώτισσας). Αν αυτό ισχύει, ίσως τότε η κατασκευή του να σχετίζεται με κάποια βούληση τού Οσίου να τιμήσει τον πνευματικό του ασκητή Πέτρο, στον οποίο "υποτάχθηκε" στα δεκαεπτά του χρόνια, όταν έφτασε στο όρος Λάτρος.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ
Ο ναός είναι κτισμένος πάνω σε μικρή βραχώδη περιοχή και περιβάλλεται από αυλότοιχο. Γύρω του δεσπόζουν μεγάλοι βράχοι που εξασφαλίζουν φυσική προστασία στη μικρή μονή.
 |
| O ναός πάνω στο βράχο-Φωτ.1998 |
 |
| Ο ναός (αριστερά) μέσα στο φυσικό περιβάλλον του-1998 |
 |
| Τα ερειπωμένα κελλιά-Φωτ. 1998 |
Είναι στραμμένος προς το πέλαγος και, καλά κρυμμένος στο φυσικό του περιβάλλον, εποπτεύει δε προς τα δυτικά μια ευρεία θαλάσσια περιοχή.
Το 1967 αναφέρεται από τον τότε Μητροπολίτη Σιδηροκάστρου Ιωάννη και προγενέστερα ακόμα Μητροπολίτη Σάμου: "Νοτιοδυτικά τής Καλλιθέας (Καλαμπάκτασι) βρίσκεται ο ναός αρχαίας μονής και τα θεμέλια κελλιών αυτής" ⁷.
Στον περιβάλλοντα χώρο τής μικρής Μονής σώζονταν ακόμα και το 1998 τα λείψανα των κελλιών όπου διέμεναν παλαιότερα οι μοναχοί. Διατηρούνταν επίσης τα περιβόλια κι ένα μικρό σπήλαιο σε κοντινή απόσταση απ΄όπου πήγαζε νερό για το πότισμα.
Η Μονή αυτή σταδιακά ερημώθηκε και καταστράφηκε το 889 μ.Χ. εξ΄αιτίας των επιδρομών των Αγαρηνών στη Σάμο που λεηλατούσαν τα χωριά, σκότωναν και αιχμαλώτιζαν τούς κατοίκους, όπως γράφει ο βιογράφος τού Οσίου Παύλου τού Λατρηνού. Το ίδιο συνέβη και στις άλλες αρχαίες Μονές τού Κέρκη. Οι δε κάτοικοι προσέφευγαν σε απρόσιτα και ασφαλή μέρη τού νησιού ενώ άλλοι εκπατρίζονταν.
 |
| ΝΑΟΣ ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ -AΠΟΤΥΠΩΣΗ Ι.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ-1998 |
Ο ναός τού Αγίου Χαραλάμπους είναι μονόκλιτος δρομικός, θολωτός, εξωτερικών διαστάσεων 5,28Χ4,00μ.. Οι εσωτερικές του διαστάσεις είναι 4,00Χ2,80μ.. Το φάρδος των τοίχων είναι 0,60μ. και το ύψος 3,69μ.. Έχει τρίεδρο ιερό επιχωμένο κατά μεγάλο μέρος του στο έδαφος. Καλύπτεται από δίρριχτη στέγη.
 |
| Οι φωτοθυρίδες στο Ιερό- 1998 |
 |
| Η τρίεδρη κόγχη τού Ιερού-Φωτ.1998 |
 |
| Ανατολικό τμήμα ναού-1998 |
Το ιερό εσωτερικά είναι ημικυκλικό και πεταλόσχημο. Έχει άνοιγμα 1,27μ. και βάθος 1,15μ. Η Αγία Τράπεζα είναι χτισμένη μέσα στην κόγχη τού Ιερού σε ύψος 1,02μ. από το δάπεδο. Από εκεί και πάνω η κόγχη έχει ύψος 1,53μ.. Σε ύψος 0,65μ. πάνω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει άλλη μικρή ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη εσωτερικού πλάτους 0,33Χ0,53μ. που απολήγει εξωτερικά σε δύο στενές φωτοθυρίδες που απέχουν μεταξύ τους 0,07μ.. Εξωτερικά το Ιερό προβάλλει κατά 0,94μ. από το έδαφος.
 |
| Βόρειος & ανατολικός τοίχος τής κόγχης τού Ιερού- Αριστερά η Αγία Μαρίνα - Φωτ.1998 | | |
Αριστερά τής κόγχης τού Ιερού υπάρχει η καμαρωτή κόγχη τής Πρόθεσης πλάτους 0,65μ. και ύψους 0,88μ. ενώ στο βόρειο τοίχο η μικρότερη οξυκόρυφη κόγχη τής προσκομιδής πλάτους 0,40μ. και ύψους 0,46μ.. Ανάμεσα στις δύο κόγχες βρίσκεται επιγραφή τού 18ου αιώνα σε ξύλινο πλαίσιο που σχετίζεται με την ολοκλήρωση (;) ή την αποκατάσταση(;) μέρους των τοιχογραφιών τού ναού.
 |
| Η Προσκομιδή - Φωτ.1998 |
 |
| Η Πρόθεση - Φωτ.1998 |
Ο ναός δεν έχει ανοίγματα για φωτισμό. Στα δυτικά έχει την πόρτα του μικρή, πλάτους 0,87μ.και ύψους 1,83μ..
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
 |
| Η επιγραφή Καλλινίκου (1742-1772)- Φ.1998 |
Το ναϋδριο τού Αγίου Χαραλάμπους είναι εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένο.
Κατά τον άλλοτε Μητροπολίτη Σάμου Ιωάννη "Οι αρχαίες τοιχογραφίες του ανάγονται στον ΙΔ΄ αιώνα. Παρά την προσκομιδή αγιογραφήθηκε μεταγενέστερα δίπτυχο:
"Βίβλος τής ζωής. Μνήσθητι κύριε...Καλλινίκου Αρχιερέως" ⁸.
(Ο Καλλίνικος τής επιγραφής διετέλεσε Αρχιερέας Σάμου την περίοδο 1742-1772 μ.Χ.). Υπάρχει κι άλλη επιγραφή, δυστυχώς δυσανάγνωστη.
Διαπιστώνεται ότι οι άγιοι που απεικονίζονται έζησαν κατά τον 1ο έως και τον 6ο αιώνα. Η μνημόνευση πολλών από αυτούς σταδιακά εγκαταλείφθηκε στις εικονογραφήσεις αφού και η λατρεία τους εξασθένησε.
Κάποιες σκηνές όπως η Ανάσταση κ.α. εκτυλίσσονται μπροστά (ή και πίσω) από κεραμοσκεπή κτίρια τα οποία βρίσκονται δεξιά κι αριστερά τής παράστασης και αποδίδονται με μάλλον ελεύθερο γραμμικό σχέδιο και περιληπτικό.
Στο δυτικό τοίχο κάτω από τον Κύριο, από τα αγγελικά τάγματα και τούς Αγίους αναπαριστάται ο Παράδεισος αριστερά και δεξιά η Κόλαση. Σαν συμβολική απόδοση απεικονίζονται μαρτύρια αμαρτωλών ανδρών και γυναικών. Αποδίδονται γυμνοί, κρεμασμένοι ανάποδα, δίπλα σε άγριο θηρίο ή αλυσοδεμένοι. Η θεματολογία των μαρτυρίων που απεικονίζονταν συνήθως στους ναούς ήταν το μαρτύριο τού μυλωνά, τού ζωοκλέφτη, τής πόρνης, τής "μη θηλάζουσας το νήπιό της" τού παραυλακιστή (αυτός που οργώνοντας μπαίνει σε ξένο χωράφι), τού κλέφτη στο ζύγι κ.α. Παρόμοιες παραστάσεις έχουμε ήδη σε ναούς τού 14ου αιώνα. Συμπληρώνονται δε με ενεπίγραφες ποινές κολασμένων, όπως και στην περίπτωση των τοιχογραφιών τού Αγίου Χαραλάμπους, όπου μάλιστα προκύπτουν άφθονες.
 |
| Λεπτομ. τής τοιχογράφισης τού Αγίου Ισιδώρου τού νοτίου τοίχου |
 |
| Το κουρασάνι |
Οι ολόσωμες φιγούρες παρουσιάζονται με έντονη χρωματικότητα. Η επιδερμίδα στα πρόσωπα είναι ανοιχτόχρωμη και αρκετά εκτεταμένη περιορίζοντας έτσι τις πολύ έντονες φωτοσκιάσεις. Τα μαλλιά αποδίδονται με τον ίδιο τυποποιημένο τρόπο στις περισσότερες περιπτώσεις, εκτός των μορφών που φέρουν μακριά μαλλιά και γένια.
Τα ρούχα των Αγίων ποικίλλουν και είναι πλούσια σε πτυχώσεις και λεπτομέρειες. Σε κάποια διακρίνεται και η τεχνική των ανάγλυφων "κόμβων", τεχνοτροπία βυζαντινή.
Τέλος, στην κόγχη τού Ιερού σε τμήμα τής απεικόνισης των Τριών Ιεραρχών που είχε φθαρεί, αποκαλύφθηκε η διαστρωμάτωση τού επιχρίσματος τού ναού από κουρασάνι θρυμματισμένης πέτρας.
ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ:
Στην Κόγχη τού Ιερού: απεικονίζεται η Πλατυτέρα και οι Ιεράρχες Βασίλειος και Χρυσόστομος.
Πάνω από την Πλατυτέρα: παριστάνεται ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου σε τρεις σκηνές:
α) Η Παναγία βλέπει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ και ταράζεται.
β) Διακρίνεται η συστολή της όταν ακούει το άγγελμα.
γ) Τείνει το δεξί της χέρι για να πάρει το προσφερόμενο κρίνο.
Κάτω από την Πλατυτέρα: απεικονίζεται το Άγιο Μανδήλιο.
 |
| Η κόγχη τού Ιερού- Φωτ. 1998 |
 |
| Ο βόρειος τοίχος μέσα στο Ιερό- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Οι τρεις Ιεράρχες στο Ιερό - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Άγιος Χαράλαμπος στην κόγχη τού Ιερού - ΦΩΤ. 1998 |
Στον δυτικό τοίχο: απεικονίζεται η Δευτέρα Παρουσία με τον Κύριο στο θρόνο, ο Παράδεισος και η κόλαση με τον ποταμό αίματος. Υπάρχουν δε διάφορα αναγραφόμενα όπως προείπαμε.
 |
Ο δυτικός τοίχος- Παραστάσεις Δευτέρας Παρουσίας- ΦΩΤ. 1998
|
 |
| Ο Κύριος στον δυτικό τοίχο ψηλά- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Βορειοδυτικό τμήμα των τοίχων - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Νοτιοδυτικός τοίχος- Κάτω: Κωνσταντίνος και Ελένη- Επάνω: Οι Δίκαιοι- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Λεπτομέρεια των Δικαίων - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Λεπτομέρεια από την παράσταση των κολασμένων- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Δυτικός τοίχος- Οι κολασμένοι και ενεπίγραφες ποινές- ΦΩΤ. 1998 |
Υψηλά στον θόλο και στις δύο πλευρές: Στο κλειδί τού θόλου απεικονίζονται 28 μορφές αγίων σε μετάλλια. Ανάμεσα στις ζώνες των μεταλλίων υπάρχει σε όλο το μήκος κεντρική διακοσμητική ζώνη με περιελισσόμενους βλαστούς. Ακολουθούν τρεις φαρδιές ζωγραφικές ζώνες. Στην πρώτη υψηλότερα απεικονίζονται σκηνές από τη Δημιουργία των Πρωτοπλάστων. Στην αμέσως επόμενη ζώνη απεικονίζονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου και στην τελευταία τα θαύματα τού Κυρίου.
 |
| Ο Δυτικός τοίχος και μέρος των τοιχογραφιών τού θόλου- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Το κλειδί τού θόλου με τα μετάλλια των Αγίων και την ενδιάμεση διακοσμητική ζώνη- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Ο Παντοκράτωρ στο κέντρο τού θόλου- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Οι δύο ζώνες των Αγίων σε μετάλλια στο κλειδί τού θόλου - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Λεπτομέρεια- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Λεπτομέρεια- ΦΩΤ. 1998 |
Οι επόμενες τρεις ζώνες των πλευρικών τοίχων:
 |
| Νότιος τοίχος: Η Ανάσταση και στα δεξιά σκηνή από την ζωή τού Χριστού- ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Νότια πλευρά στο τμήμα τού Ιερού Βήματος - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Νότιος τοίχος: λεπτομέρεια με εκτεταμένες φθορές- ΦΩΤ. 1998 |
Κάτω από τις τρεις παραπάνω ζωγραφικές ζώνες υπάρχει μια φαρδύτερη που απολήγει στο δάπεδο. Εκεί απεικονίζονται οι άγιοι: Χαράλαμπος (90μ.Χ.), Ισίδωρος (3ος), Παντελεήμων (3ος), Μαρίνα (3ος), Ονούφριος (4ος), Μαρία η Αιγυπτία (6ος), Ζωσιμάς (6ος), Κωνσταντίνος και Ελένη (3ος/4ος), Γεώργιος (3ος), Δημήτριος (3ος) Μερκούριος (3ος), Μηνάς (3ος), Ζωοδόχος Πηγή, Προφήτης Ηλίας (9ος/10ος π.Χ.), θαύματα τού Κυρίου και πλήρης απεικόνιση των χαιρετισμών τής Θεοτόκου.
 |
| - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Ο Άγιος Μηνάς- Δίπλα του η παράσταση τής Ζωοδόχου Πηγής - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Άγιος Γεώργιος στο βόρειο τοίχο - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Άγιος Δημήτριος στο βόρειο τοίχο στα δεξιά τού Αγίου Γεωργίου - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Άγιος Μερκούριος - ΦΩΤ. 1998 |
 |
| Άγιος Ονούφριος - ΦΩΤ. 1998 |
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1- Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
2- 5 Richard Krautheimer “Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική” Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1991
3-6-7-8 Mητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννης “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967, σ.103
4. Α. Γ. Θεοδωρόπουλος "Ο Οσιος Παύλος ο Λατρινός ο εν τοίς όρεσι Λάτρω τής Μ.Ασίας και Κερκετεί τής Σάμου ασκήσας" kallimasia.blogspot
