ΤΟ ΠΑΤΜΙΑΚΟ ΜΕΤΟΧΙ "ΑΓ.ΤΡΙΑΔΑ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ" ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΣΑΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

 

ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ  1996/97
ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

Στην παρούσα εργασία θα παρουσιάσουμε κατά σειρά ένα πρώτο κεφάλαιο που θα αναφέρεται στη γεωγραφική θέση τού Πατμιακού μετοχίου, στη σχέση του με την γύρω περιοχή και τούς κατοικημένους οικισμούς, στην παρουσία τού μετοχίου έτσι όπως αποδεικνύεται από πηγές τής Μονής Ι.Θεολόγου τής Πάτμου και στην ύπαρξη μοναστικού και ασκητικού κινήματος στην περιοχή.
Σε ένα δεύτερο κεφάλαιο θα αναφερθούμε όσο πιο συνοπτικά γίνεται στις ιστορικές συγκυρίες που αφορούσαν στην Πάτμο και στη Σάμο κατά την περίοδο που εξετάζουμε.
Σε ένα τρίτο κεφάλαιο θα εξετάσουμε την Αγ. Τριάδα. θα περιγράψουμε αρχιτεκτονικά τον ναό και θα παρατηρήσουμε τόσο τις τοιχογραφίες που σώζονται όσο και το τέμπλο του. Στο τελευταίο μέρος τής εργασίας θα επιχειρήσουμε όσο μας επιτρέπεται, μια σύνθεση εμπλεκόμενων ιστορικών στοιχείων και προσωπικών διαπιστώσεων, με την πρόθεση να "ακολουθήσουμε" έστω την ιστορία τής περιοχής, την έλευση τών Πατμίων μοναχών και να ξεδιπλώσουμε μικρά "μυστικά" τού ναού μέσα από τις ναοδομικές συνήθειες τόσο των υστεροβυζαντινών χρόνων όσων και τής α΄περιόδου των μεταβυζαντινών.

                                    ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Α΄ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ- ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ  ΣΤΗ ΓΥΡΩ ΠΕΡΙΟΧΗ
    1. ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΣΤΟΝ ΟΡΕΙΝΟ ΟΓΚΟ ΤΟΥ ΚΕΡΚΗ
     2. ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΜΕΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ
    3. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΑΣΚΗΤΙΣΜΟΣ
Β΄  Η ΠΑΤΜΟΣ ΚΑΙ Η ΣΑΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ
     1.  Η ΠΑΤΜΟΣ- ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
     2.  Η ΣΑΜΟΣ-  ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Γ΄ ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ
     1.  ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΤΟΧΙΟΥ
     2.  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
     3. ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
     4.  ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Δ΄  ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ
   1. ΝΑΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ Α΄ΜΙΣΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 
   2. ΣΥΝΟΨΙΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

TO METOXI THΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ -ΦΩΤ.1996

 

Α΄ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ- ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗ ΓΥΡΩ ΠΕΡΙΟΧΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ

1. ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΣΤΟΝ ΟΡΕΙΝΟ ΟΓΚΟ ΤΟΥ ΚΕΡΚΗ

Βρίσκεται πάνω στον οδικό άξονα που έχει σαν αφετηρία το "Καρλόβασι", προσπερνάει το χωριό "Λέκκα", διασταυρώνεται με τον δρόμο που οδηγεί στον οικισμό "Καστανιά" κατευθύνεται δυτικά προς την μικρή εγκατάσταση "Νικολούδες" και καταλήγει στο χωριό "Κοσμαδαίοι".

Στα μισά τής διαδρομής, από την διασταύρωση για "Καστανιά" μέχρι τον οικισμό "Νικολούδες", βρίσκεται το μετόχι τής Αγίας Τριάδος, εξαρτημένο στη Μονή Ιωάννου  Θεολόγου τής Πάτμου.
Χτίστηκε στην πλαγιά τού βουνού, στις υπώρειες τού ορεινού όγκου "Κέρκης" και σε υψόμετρο 400 μ. περίπου, σε δασώδες περιβάλλον τραχείας  πεύκης κυρίως, εξαιρετικής ομορφιάς.

 

Σήμερα το μετόχι, χαμηλότερα από το δρόμο, μόλις διακρίνεται στα βόρεια αυτού. Στην είσοδο δε τής ευρύτερης περιοχής του και πάνω στη δημοσιά χτίστηκε παρεκκλήσιο τού Αγίου Δημητρίου, σε μνήμη ίσως (;) τού  ερειπωμένου παρεκκλησίου που ίχνη του σώζονταν τουλάχιστον μέχρι το 1996, όταν εκπονούσαμε την αποτύπωση τού μετοχίου.

2. ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΜΕΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ 

Γειτνιάζει στη γύρω περιοχή, νοτιοανατολικά με το χωριό "Καστανιά", βορειοανατολικά με το χωριό "Λέκκα", οικισμούς που αναπτύχθηκαν από τα τέλη τού 16ου-αρχές 17ου αιώνα, και βόρεια με το μικρό χωριό "Τσουρλαίοι"(ή Σουρλαίοι ). Στα δυτικά σε μικρή απόσταση γειτνιάζει επίσης με την οικογενειακή εγκατάσταση "Νικολούδες" και νοτιοδυτικά με το χωριό "Κοσμαδαίοι". Τέλος στα βόρεια, ακριβώς πάνω από το μετόχι τής Αγίας Τριάδος βρίσκεται το βουνό "Καστρί", στην κορυφή τού οποίου σώζονται ίχνη  βυζαντινού φρουρίου.

Η "ΛΕΚΚΑ" Αναφέρεται σε οθωμανικό έγγραφο τού 1581(1)

Η Λέκκα- Θέαση από το Αλωνάκι Καρλοβασίου -Φωτ.2018

Ο Ε. Σταματιάδης μνημονεύει στο έργο του (εκτός τού χωριού "Αρβανίτες")   το χωριό "Λέκκα" "όπου  "σώζονται έτι τα ερείπια αρχαίου κωμίου, Αρβανιτοχώρι κοινώς καλουμένου, και ναϊδίου επ΄ονόματι τής Παναγίας τών Αρβανιτών τιμωμένου"(2).

Ανώνυμος ιεραπόστολος που επισκέφτηκε τή Σάμο κατά τα τέλη τού 17ου αιώνα ιστορεί "ότι τα όρη αυτής  ωκούντο υπό Αλβανών, προ εκατόν που ετών αυτόσε μεταναστευσάντων..." (3) 

Δρομάκι στη Λέκκα  - Φωτoγρ.. 2019

Συνοικίσθηκε το νησί "μετά τήν αποχώρηση τών Γενουατών, υπό νέου τινός ξενικού έθνους" (4) 

Το έθνος αυτό είναι τών Αλβανών, "οι οποίοι μετά τον θάνατο τού Σκενδέρμπεη είχαν σκορπιστεί στήν Πελοπόννησο και αναγκάστηκαν, προκειμένου να διαφύγουν τών τουρκικών καταδιώξεων, να μετοικήσουν στα νησιά τού Ελληνικού Πελάγους και να συστήσουν αποικίες σ΄αυτά" (5).

Κάθοδος των Αλβανών σημειώθηκε και στη Θεσσαλία, γύρω στα 1340, οι οποίοι αργότερα έφθασαν ως τον Μωριά και τα νησιά τού Αιγαίου(6).

Χαρακτηριστικός τύπος σπιτιού Λέκκα-Φ.2019

Σε τεμεσσούκι τού 1627 γίνεται αναφορά σε ένα Κοτσά Λέκα (Λέκας=Αρβανίτικα"Αλέξανδρος"), κάτοικο τού χωριού Λέκκα που αφιέρωσε ένα κτήμα του σε μοναστήρι (7).

Εγγράφεται επίσης η Λέκκα στα οθωμανικά κατάστιχα τού  1632 & 1643(8).

Τέλος περιγράφεται από τον Ι. Γεωργειρήνη το 1677, ως έχουσα 500 σπίτια και 1(μια) εκκλησία (9) καθώς και από τον J.Tournεfort στο χάρτη τής Σάμου που συνέταξε περί το 1702  και κυκλοφόρησε μετά το ταξίδι του στο Αιγαίο, το 1717 (10).

Ο χάρτης τού J.Pitton de Tournefort  1717- Αναφέρονται τα χωριά Λέκκα και Καστανιά

Ο Εμ. Κρητικίδης περί το 1869 μας δίνει μια διαφοροποιημένη εκδοχή για την ίδρυση τού οικισμού "Λέκκα" και τού πρώτου οικιστή:

"Λέκκα, εκ τού πρώτου οκιστού επονομαζομένου Λέκκα Πελοποννησίου, όν παρηκολούθησαν εν αδήλω εποχή οι κάτοικοι τού πλησίον αυτής χωρίου λεγομένου Μωρεά, εκ τού Μωρέως και ουχί εκ τού δένδρου τής μωρεάς, ού πολλαί οικίαι σώζονται, κατοικούμεναι υπό τών κατόχων αυτών απογόνων, όντων τών πρώτων αποίκων κατά το θέρος και τού χωρίου Αρβανήται, ού αι καλύβαι ηρειπώθησαν, τηρουμένου μόνον τού ναϊδίου εις τιμήν τής Κοιμήσεως τής Θεομήτορος. Περιλαμβάνει ήδη οίκους 170, ναόν 1, σχολείον 1, ειρηνοδικείον, ελαιοτριβείον,άρρενας 408, (γεωργούς 180, ναύτας 12, βιομηχάνους 18, ιερείς 5, κτηματίας 7, διδασκάλους 2) και θηλείας 432=840" (11).

Πυργόσπιτος τύπος σπιτιού στη Λέκκα- Φωτ. 2019

Ο Ε. Σταματιάδης περί το 1880 έγραψε σχετικά με τη Λέκκα: περιλαμβάνει 258 σπίτια και ένα ενοριακό ναό. Οι κάτοικοι ανέρχονται στους 1045. Είναι κατ΄εξοχήν γεωργοί και παράγουν κρασί, λάδι, και κεράτια. Διαθέτει δε η γη τους ένα χώμα υπομέλανος χρώματος που οι ντόπιοι ονομάζουν πηλό και ανακατεμένο με ξύδι το χρησιμοποιούν για την καθαριότητα και περιποίηση των μαλλιών.

ΟΙ "ΤΣΟΥΡΛΑΙΟΙ"- Ένας από τους συνοικισμούς τής Λέκκας

Μέρος τού οικισμού "Τσουρλαίοι" - Φ. Ε. Κιλουκιώτης

Βρίσκεται δυτικά τής Λέκκας και βόρεια τού μετοχίου τής Αγίας Τριάδος. Ο Κρητικίδης αναφέρει ότι οι άποικοι ήλθαν στους "Τσουρλαίους" από τα Κύθηρα κατά το 1715, όταν το νησί κατακτήθηκε από τον Οθωμανό ναύαρχο Τσανούμ-Χόντσα και πήρε ο οικισμός το όνομά του από τον πρώτο οικιστή τον Τσουρλή. "Εχει δε οίκους 25, ναϊδιον 1, άρρενας 43, (γεωργούς 21, ναύτην 1, βιομηχάνους 10, ιερείς 2) και θηλείας 49=92"(12).

 

Σταυρός στην Αγ.Παρασκευή Σουρλαίων-Φ.2012

Αργότερα, ο Ε. Σταματιάδης ονοματίζει σαν πρώτο οικιστή τον Σταμούλο Σουρλή από τα Κύθηρα. Είχε δε το χωριό (περί το 1880) 50 σπίτια. 

"Διαθέτει ένα αργυρόχρουν χώμα που καιόμενο μεταβάλλεται σε πολύ καλής ποιότητας κόκκινο χρώμα" (13). 

 

 

 

Η "ΚΑΣΤΑΝΙΑ" αναφέρεται το 1613 σε συμφωνητικό γης

 

Ο οκισμός τής  "Καστανιάς" -  Φωτ. Ε. Κιλουκιώτη

Αρχικά το χωριό ήταν χτισμένο ψηλά, στην περιοχή "Καλύβια", στα 3 Κm βορειοδυτικά τού σημερινού χωριού, κάτω από το "Καστρί". 

Ανάμεσα στα ερείπια τού παλιού οικισμού σώζεται το εκκλησάκι των Εισοδίων τής Θεοτόκου καθώς και της Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος η οποία ήταν στο νεκροταφείο τού οικισμού. Η πρώτη αναφορά που έχει βρεθεί για τον οικισμό Καλύβια είναι σε ένα συμφωνητικό πώλησης γης τού 1582, ενώ μια νεότερη αναφορά  τού 1804 αφορούσε εγγραφή σε λογιστικές καταστάσεις, κατά τη διαδικασία συγκέντρωσης χρημάτων για το προσκύνημα τού Αγίου Αποστόλου Θωμά. Η πρώτη δε αναφορά που έχει βρεθεί για το χωριό Καστανιά, ήταν το 1613, σ΄ ένα συμφωνητικό γης" (14).

Δρόμος στο χωριό τής Καστανιάς

Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, συμπεραίνεται  ότι οι δύο οικισμοί συνυπήρξαν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ως διαφορετικές εγκαταστάσεις, έως ότου εγκαταλείφθηκαν τα Καλύβια  και οι κάτοικοί του  απορροφήθηκαν από την Καστανιά.

Η Καστανιά και η δυτική πλευρά τού όρους "Καστρί"

Παλαιό σπίτι στην Καστανιά

 

Περιελάμβανε τότε 50 οίκους και 1(μια) εκκλησία. Τα ίδια ακριβώς  στοιχεία επαναλαμβάνει ο Tournefort το 1702.

Ο Μ.Βουρλιώτης θεωρεί ως πιθανή χρονολογία ίδρυσης τής Καστανιάς την περίοδο 1600/1650(15). To 1717 η Καστανιά αναγράφεται σε χάρτη τού Τournefort, μεταξύ άλλων χωριών τής Σάμου (βλ. Λέκκα).

Πλυσταριό στήν Καστανιά- Παλαιά φωτογρ.

Ονομάσθηκε Καστανιά, "εκ τών πρώτων αποίκων ελθόντων εκείσε και πηξάντων τάς καλιάς των εκ τής Καστανίας τής Μεσσηνίας, ή εκ τών Αγράφων τής Θεσσαλίας, ή εκ τών δένδρων Καστανεών, άτινα εφύοντο αυτόθι, κοινώς δε πιστεύεται ότι οι πρώτοι άποικοι ταύτης ήσαν Ηπειρώται. ¨Εχει οίκους 105, ναόν 1, νεκροταφείον, ελαιοτριβείον, άρρενας 270 (γεωργούς 110, βομηχάνους 10, κτηματίας 3, ιερείς 2) και θηλείας 295=565" (16).

Ο Ε.Σταματιάδης ισχυρίστηκε ότι η "Καστανιά" πήρε το όνομά της από το πλήθος των καστανεών, όπως άλλωστε έγραφε και ο Γεωργειρήνης το 1677. Κατά παράδοση οι πρώτοι οικιστές προήλθαν από την Ήπειρο (αυτοί να ήταν οι κάτοικοι των "Καλυβιών";).  Στο χωριό παρήγαν κρασιά, λάδι και κάστανα.

Εκκλησάκι Β.Α. τής Καστανιάς στο δρόμο για  Μύλους

Η επίσημη απογραφή τού 1828 καταμετρά 557 κατοίκους (274 άνδρες και 283 γυναίκες). Το 1864 δε, είχε 787 κατοίκους.

Βόρεια τής Καστανιάς, στη θέση "Άγιος Παντελεήμων"(σιναϊτικος ναός)  βρέθηκαν παλαιότερα, αρχαίοι τάφοι και μέσα σε αυτούς οικιακά σκεύη, μια χάλκινη λαβή ξίφους μια σιδερένια λόγχη και άλλα ευρήματα.

 

ΟΙ "ΚΟΣΜΑΔΑΙΟΙ" - Συνοικισμός τής Καστανιάς

Οι "Κοσμαδαίοι"- Κέρκης- Φ..Χατζηϊακώβου (2)

Το όνομα πήρε από τον πρώτο οικιστή Κοσμά Καστανεώτη. Το 1885 είχε μόνον έντεκα οικογένειες. Στους Κοσμαδαίους υπάγονται έξη οικογενειακές συνοικίες που βρίσκονται στη γύρω περιοχή: Οι "Γαλαθρίδες", οι "Κασόλιδες", οι "Αντωνάκιδες", οι "Πλακιώτες", οι "Μιγάρδες", οι "Νικολούδες". 

Τα ονόματα αυτών των μικρο-εγκαταστάσεων δόθηκαν από τους πρώτους κατοίκους που κατέλαβαν γη και "έπηξαν" εκεί τις αγροτικές καλύβες τους. Περιλαμβάνουν 191 σπίτια, 1 ναό , 158 άνδρες (γεωργούς 100, βιομηχάνους 4, ιερείς 4) και 148 γυναίκες, σύνολο κατοίκων=306 (17).

Δρομάκι στούς Κοσμαδαίους - Φωτογρ.. 2019

 

Σχετικά δε με τους κατοίκους των μικρών  αυτών συνοικισμών  ο Κρητικίδης μας δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία που αφορά στη φιλοξενία (για λόγους ασφαλείας) γυναικόπαιδων από το Καρλόβασι, κατά το 1821 και 1824, όταν ο τουρκικός στόλος πολιορκούσε το επαναστατημένο νησί. "Οι αγαθοί τών συνοικιών τούτων κάτοικοι χριστιανικώς φερόμενοι, εδέχθησαν ευμενέστατα εν ταίς οικίαις των τα προς προφύλαξιν εξαποσταλέντα εις τα ορεινά ταύτα μέρη Καρλοβασιακά γυναικόπαιδα, εν οίς και εμέ και την αδελφήν μου Ευδοκίαν κατά το 1821 και 1824, καθ΄ά επολιόρκουν τήν νήσον οι υπό τού Καρά -Αλή Δουτσινιώτου πρώτον και δεύτερον υπό τού Χοσρέφ Μεχμέτ Πασσά διευθυνόμενοι στόλοι επί σκοπώ να καθυποτάξωσι τήν επαναστάτιδα νήσον μας" (18).

 

ΟΙ "ΝΙΚΟΛΟΥΔΕΣ" συνοικισμός των Κοσμαδαίων

 

Ο συνοικισμός "Νικολούδες" τον χειμώνα  -  Φωτ. Ν.Χατζηϊακώβου

Βρίσκεται δυτικά τού μετοχίου τής Αγ.Τριάδος σε πολύ μικρή απόσταση.
"Είναι μικρός συνοικισμός αποτελούμενος σήμερα (περί το 1967) από 2 οικογένειες μόνον. Ιδρύθηκε από τον πρώτο κάτοικο, τον Νικόλαο Νικολού που έφτασε εδώ από το Αγρίνιο, αμέσως μετά την ερήμωση.Υπάρχει εκεί ο ενοριακός ναός τού Ιωάννου τού Θεολόγου, ο οποίος ανηγέρθη από τον Ιωάννη Νικολού" (19).

Νεκροταφείο Νικολούδων-Απόγονος Νικολού (1875-1952)) Φ.1996

"Νικολούδες" Φωτ. 1996

Η ανέγερση ενοριακού ναού προς τιμήν τού Ιωάννου Θεολόγου, υποδηλώνει κατά τη γνώμη μας την επιρροή (και για λόγους εγγύτητας) που ασκούσε στην περιοχή το πατμιακό μετόχι τής Αγίας Τριάδος. Ο πρώτος κάτοικος μνημονεύεται και για έναν ακόμα λόγο: "Ο πρώτος κάτοικος τών Νικολούδων, ο Νικόλαος Νικολού βρήκε εικόνα τού Αγίου Νικολάου μέσα σε σπήλαιο (στο "Σεϊτάνι") όπου και ανήγειρε εκκλησάκι"(20). Τέλος να αναφέρουμε οτι η οικογένεια "Νικολού", τού πρώτου οικιστή, διαιωνίζει το όνομά της έως και σήμερα.
 

ΤΟ "ΚΑΣΤΡΙ", βυζαντινό φρούριο

Ακριβώς πάνω από το μετόχι τής Αγίας Τριάδος (προς βορράν) βρίσκεται το όρος "Καστρί" (Φτεριάς) στην κορυφή τού οποίου σώζονται "ερείπια ασβεστόκτιστου τείχους με μία δεξαμενή νερού"(21). 

 Κοσμαδαίοι- Δεξιά το "Καστρί"-Στο βάθος το Καρλόβασι

Βρίσκεται ανατολικά τού χωριού "Κοσμαδαίοι"  και βόρεια τής Καστανιάς. Αγνοούμε πότε ιδρύθηκε αλλά φαίνεται από τις πηγές πως κατοικήθηκε στα χρόνια τών Γενουατών (14ος/15ος αιώνας).   "Εκεί κατέφευγαν και οι καλόγηροι τού Μετοχίου πρίν τήν ερήμωση" (22). Επικοινωνεί οπτικά με το "Καστροβούνι¨ (οχυρωμένη πόλη) τών Κοντακαιίκων και έχει επαφή επίσης με το "Καστράκι" τού Ποταμού και το "Φρούριο τού Βάλα" στο Παλαιό Καρλόβασι.

Το  Καστροβούνι στο βάθος αριστερά (από)τούς Κοσμαδαίους

Η ζωή στο "Καστρί" διακόπηκε οριστικά στα 1476 μ.Χ., όπως άλλωστε συνέβη και στα άλλα κάστρα τής Σάμου τα οποία εγκατέλειψαν οι λιγοστοί πλέον κάτοικοί τους, μεταναστεύοντας στη Χίο και κυρίως στα Μικρασιατικά παράλια (23). Στη δεκαετία τού 1990, από κάτοικο των "Κονταιίκων" (Στ.Παγωνδιώτης) που επισκέφθηκε το "Καστρί" εντοπίσθηκαν πήλινες σωληνώσεις υδρευτικού συστήματος που κατά παράδοση μετέφεραν νερό στο "Καστρί" από τις πηγές τής ορεινής περιοχής των "Κοσμαδαίων". Δεν μας φαίνεται αβάσιμη η διαιώνιση αυτής τής "παράδοσης" για τον λόγο ότι το κοινό ύψος των δύο βουνών θα ευνοούσε ιδανικά την υδροδότηση τού κάστρου σύμφωνα με την μέθοδο των συγκοινωνούντων δοχείων.

                                                                                       

Φαίνεται λοιπόν ότι το μετόχι τής Αγίας Τριάδος-μετά την επανοίκηση τής Σάμου στο β΄μισό τού 16ου αιώνα- περιβάλλονταν σε μικρή απόσταση από οικισμούς που ιδρύθηκαν ή ανασυστάθηκαν στους ίδιους τόπους (από τα πρώτα κιόλας χρόνια) και από τους συνοικισμούς που οι οικισμοί αυτοί δημιούργησαν προκειμένου να επεκταθούν, και να διασφαλιστούν έτσι πόροι διαβίωσης για τους νέους αποίκους που έφταναν εκεί.

Ο συνοικισμός που ξεκίνησε στα μέσα τού 16ου αιώνα (και οπωσδήποτε πριν το 1565), βρήκε το νησί με τούς βυζαντινούς οκισμούς του κατεστραμμένους λόγω των συνεχών επιδρομών, τής καταφυγής των κατοίκων για μεγάλα χρονικά διαστήματα μέσα σε κάστρα και οχυρωμένους οικισμούς, λόγω τής διαρκούς συρρίκνωσης τού πληθυσμού (θάνατοι από επιθέσεις, από λοιμούς, διακίνηση σκλάβων, μεταναστεύσεις), λόγω των σεισμών (και μάλιστα αυτόν τού 1476 που συνέπεσε με την εγκατάλειψη τού νησιού), και τέλος, λόγω τής περιόδου "ερήμωσης" μέχρι την επανοίκησή του τον 16ο αιώνα.
Φαίνεται από τις πηγές που προσδιορίζουν ίχνη πολισμάτων, τα οποία προϋπήρχαν τής ερήμωσης (1476) ότι σε πολλές περιπτώσεις οι οικιστές εγκαταστάθηκαν στις παλιές αυτές θέσεις ή πολύ κοντά σε αυτές. Τα λείψανα των πόλεων και χωριών έγιναν προφανώς οικοδομική ύλη για τούς νέους οικισμούς των εποίκων. 

Oι περισσότερες εγκαταστάσεις των οικιστών και οι διαμορφωμένοι (μέχρι τα μέσα περίπου τού 17ου) αγροτικοί οικισμοί ήταν κατ΄εξοχήν ορεινοί ή ημιορεινοί, απομακρυσμένοι και αθέατοι από τη θάλασσα. Ο J-P de Tournefort τo 1702 μ.Χ. (που βρίσκονταν στη Σάμο) αναφέρει μετακίνηση των κατοίκων ενός παραθαλάσσιου οικισμού στο εσωτερικό τού νησιού εξ΄αιτίας πειρατικών επιδρομών (24).
Με τις συνεχιζόμενες πειρατικές επιδρομές αφ' ενός και με τον Τουρκοενετικό πόλεμο (1644-1751) αφ' ετέρου, που ξέσπασε πάλι μετά την σύντομη ανακωχή μεταξύ των δύο πλευρών, όλο το ελληνικό πέλαγος βρέθηκε εκτεθειμένο στις επαναλαμβανόμενες καταστροφικές εχθροπραξίες και στη διάθεση των Ενετών. Ωστόσο, λόγω τής συνεχούς προσέλευσης οικιστών οι οικισμοί συγκροτούνται και ο πληθυσμός τού νησιού αυξάνεται. Ο Ιησουήτης Ιεραπόστολος Ταριλλών έγραφε το 1714: "...η ωραία νήσος Σάμος οικουμένη από δώδεκα ως δεκαπέντε χιλιάδες ψυχές και περιλαμβάνουσα δεκαοκτώ κωμοπόλεις εκ τών οποίων τρείς ομοιάζουν με πόλεις..."(25). Κατά τα μέσα τού 18ου αιώνα οι οικισμοί επεκτάθηκαν και στα παράλια. Ένα εκτεταμένο δίκτυο χωριών απλωνόταν σε όλο το νησί. με πρωτεύουσα την "Χώρα".

••

Μέσα στην περιγραφόμενη περιοχή τής Αγίας Τριάδος, αλλά και στην αμέσως ευρύτερη (όμορη) υπάρχουν ίχνη παλαιότερης παρουσίας, αρχαίας και βυζαντινής:
Κοντά στο βυζαντινό "Καστρί" στη θέση "Άγιος Παντελεήμων" βρέθηκαν στο 2ο μισό τού 19ου αιώνα αρχαίοι τάφοι, κεραμικά αγγεία και οικιακά σκεύη, χάλκινη λαβή ξίφους, σιδηρά λόγχη και άλλα. 

Στον μικρό οικισμό "Τσουρλαίοι" υπάρχει βυζαντινός ναός.

"Αναντες τούτου τού κωμιδίου κατά την θέσιν Χωρίται, ένθα εκτίσθη το ναϊδιον τού αγίου Δημητρίου, φαίνονται ερείπια κώμης μεταγενεστέρας κατοικουμένης προ τής ερημώσεως και προς νότον τού ιδίου ερείπια όμοια, εξ ών η θέσις καλείται Παλαιοχώρι" (26).

Στο χωριό "Κοσμαδαίοι" αναφέρεται ο ναός τού Αγίου Κωνσταντίνου που ανηγέρθη πρίν την ερήμωση τού νησιού (27).

Γύρω από τη Σιναϊτικη Μονή τού Αγίου Γεωργίου υπήρχε βυζαντινός οικισμός, όπως επίσης και στη θέση "Ποτάμι".

Σώζονται δε μνημεία τής περιόδου των Λασκαριδών αυτοκρατόρων τής Νίκαιας, τού β΄μισού τού 13ου αιώνα (πιθανότερη χρονολόγηση τού Α.Πετρονώτη)(28). 

Τα σημαντικά αυτά μνημεία είναι: Το φρούριο "Καστράκι" με τον ναϊσκο τής Αγίας Τριάδος μέσα στα τείχη, η "Παναγιά τού Ποταμού" και ο ερειπωμένος κοιμητηριακός ναός  τού "Αγίου Νικολάου" (όλα τού 13ου αι.) και μετέπειτα ναοί σιναϊτικοι . Υπάρχουν επίσης και ίχνη αρχαίου λατομείου. 

Περιοχή  Ποταμού- Α.Πετρονώτης

 1985

Κάτοψη Παναγίας Ποταμού- Αποτύπωση Α.Πετρονώτης-1985

Η Παναγία τού Ποταμού -13ος αιώνας (3)

 Αγ. Νικόλαος-13ος αι.-Φ.1995

Κάτοψη Αγ.Νικολάου Ποταμού και τα δυτικά παράθυρα με φιαλοστάσια- Αποτύπωση Α.Πετρονώτης 1985

Τέλος γιά τα μεγαλύτερα κέντρα τής περιοχής αναφέρουμε ότι: στο "Καρλόβασι" υπήρχαν αρχαία πόλη, και βυζαντινά μνημεία, στο δε "Μεσαίο Καρλόβασι" υπήρχε βυζαντινή πόλη καθώς και άλλοι οικισμοί στην ευρύτερη περιοχή. Στον "Μαραθόκαμπο" υπήρχαν κυκλώπεια τείχη φρουρίου, αρχαία και βυζαντινή πόλη.

                                                                              ••

Παράλληλα πολλές θέσεις μαρτυρούν την ύπαρξη μοναχών και ασκητών. Παρά τήν συνεχιζόμενη ανασφάλεια που αισθάνονταν οι οικιστές, η Σάμος συνέχισε την παράδοση τού 10ου τουλάχιστον αιώνα τού μοναχισμού και τού ασκητισμού. 

Κατατρεγμένοι  καλόγηροι κι άλλοι που συνόδευαν  αποίκους συγγενείς τους, έφτασαν στο νησί(29).
Ετσι, στα τέλη τού 16ου αιώνα η Σάμος απέκτησε τέσσερα μεγάλα Μοναστήρια: Τη Μονή Πεντοσπητίων (Κοιμήσεως Θεοτόκου), τη Μεγάλη Παναγία (1586 και 1593), τη Μονή Σταυρού (1592 και 1604 και 1835) και την Παναγία Βροντιανή (1593). 

Μονή Βροντά (4)

Μονή Μεγάλης Παναγίας (6)

Μονή Σταυρού (5)

 

Παρουσία καλογήρων στη Σάμο τον 16ο αιώνα επιβεβαιώνουν και οι Πηγές τής Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου που μνημονεύουν θανάτους μοναχών στο νησί, στα 1572 και 1576. Σχετίζονται προφανώς με μονάζοντες σε πατμιακά μετόχια, που είχε ήδη η Μονή Πάτμου στη Σάμο ή που ασκήτευαν κοντά σε εκκλησίες που ιδρύθηκαν από τη Μονή ή περιήλθαν σ΄ αυτή. Έτσι αναφέρουμε :

Πατμιακό Μετόχι Ιωάννου Θεολόγου και  Πύργος  Σαρακίνη στο Ηραίον (7)

 

 

 

Το μετόχι τού Ιωάννου Θεολόγου τής Κολώνας  (τού 16ου αιώνα) στον Πύργο τού Σαρακίνη (στο "Ηραίον" τής ανατολικής Σάμου)(30) και τού "Αγ.Γεωργίου"  που ιδρύθηκε πριν το 1600(31).  Βρίσκεται πολύ κοντά στην "Παναγιά Σαραντασκαλιώτισσα" τής περιφέρειας Μαραθοκάμπου. 

Το ερειπωμένο μετόχι Αγ.Γεωργίου Μαραθοκάμπου Φ. 1999

Τέλος αναφέρουμε το μετόχι τής "Αγ. Τριάδος" (που εξετάζουμε) το οποίο σαν πατμιακό μετόχι τουλάχιστον, αναφέρεται κατά τον 16ο αιώνα. 
Στην ευρύτερη  περιοχή σημειώνεται και η ύπαρξη τής σημαντικής Σιναϊτικης Μονής τού Αγ.Γεωργίου, στο ομώνυμο ρέμα, ανατολικά τού χωριού "Λέκκα", που ιδρύθηκε μέσα στον 16ο αιώνα(32).
Μέχρι τα μέσα τού 17ου αιώνα φαίνεται πως ζούσαν περίπου 400 καλόγηροι στις Μονές(33). Το 1699, ο περιηγητής De la Moutreil αναφέρεται στον κλήρο και γράφει σχετικά, "ότι υπάρχουν περί τους εκατό ιερείς και διακόνους και 400 καλόγηροι και καλογραίες"(34). 


3. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ  ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΤΗΣ ΑΓ. ΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Προς το παρόν, τα λίγα στοιχεία που μας είναι  γνωστά προέρχονται κυρίως από δημοσιευμένα αρχεία τής Μονής Ιωάννου Θεολόγου τής Πάτμου: 

Έτος 1602- ΣΗΜΕΙΩΣΗ (Κ. 1008, Φ.40ν) Νοέμβρης
Μιά γενική αναφορά στις πατμιακές εκκλησίες στη Σάμο γίνεται στη Σημείωση (Κ.1008, Φ.40ν κ.ε.) των Πατμιακών Αρχείων:

"αχβ (1602) Νοεμβρίου ελάβαμεν από τόν παπα κύρ Παρθένιον δουκάτα χρυσά ν΄(...) ακόμι τού αυτού εις καβαδόπανο διά ταίς εκκλησίαις Σάμου χρυσά ζ΄ (Φ.57ν).."(35)

Έτος 1654- Στον κώδικα "Βραβείον" τής Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου αναφέρεται ότι στις 25 Ιουνίου 1654 "εκοιμήθη εις την Σάμον εις την Αγία Τριάδα (Καστανέας) Καλλίστρατος Ιερομόναχος τω επίκλην "Πλύνης" (36).

Έτος 1677 - Ο Ι.Γεωργειρήνης αναφέρει ότι επί των ημερών του διέμεναν στο μετόχι 2-3 μοναχοί από την Πάτμο (37). 
Έτος 1784- 216. Κατάλογος (Φ.56) Στις 26 Σεπτ.1784
Ο μοναχός και οικονόμος τής Αγίας Τριάδος Χριστοφώρος συντάσσει ένα κατάλογο οικιακών σκευών, αγροτικών εργαλείων και εκκλησιαστικών αντικειμένων τού μετοχίου (38).
Έτος 1803 - 252. Πακτωσιά (Κ.1002, σ.7) Πάτμος 26 Σεπτ.1803

"Την σήμερον πακτώνει ο συνάδελφός ημών εν ιερομονάχοις κυρ Χρήσανθος καλημναίος το μετόχιον τής αγίας Τριάδος, όπερ έχει η ημετέρα Μονή εν τη νήσω Σάμω διά χρόνους πέντε, με τας εκκλησίας, αμπέλια, χωράφια, δένδρα, ελαιοτριβείον, νερόμιλον και μελίσσια, εκ τών οποίων μελισσίων, το μεν κηρίον να στέλλη κατ' έτος εις την ιεράν ημών Μονήν, το δε μέλι να είναι υπό την δεσποτείαν του εί τι βούλεται να το κάμη..."(39) 
Έτος 1803-253. ΕΝΘΥΜΗΣΗ (Κ.1002 σ.7) 17 οκτ. 1803.
"Ηλθεν ο οικονόμος μας παπά Χρύσανθος από την Καστανίαν και μας έδωσεν γρόσια εκατόν σαράντα δια το οσπήτιον τής Καταφυγής μοναχής οπού είχεν αφιερώσει από την Λέκαν, το οποιον το αγόρασεν ο Ματθαίος εξάδελφός της. Προσέτι αφιέρωσεν μίαν χριστιανήν Αργυρή τούνομα από χωρίον Απάνω Καρλόβασι, ένα χωράφιον εις το σύνορον τού Μοναστηρίου από το επάνω μέρος, και σύνορον εδικόν της, έως κοιλών δύω, και σύνδενδρον. προσέτι η αυτή αφιέρωσεν μελίσσια δέκα, γήδια δέκα, και μίαν αγελάδα" (40). 
Έτος 1808 - 274. ΠΑΚΤΩΣΙΑ (Κ.1002, σ.26) 26 Σεπτ.1808
"Την σήμερον πακτώνει ο συνάδελφός ημών εν ιερομονάχοις κυρ Χρήσανθος Καλυμναίος το μετόχιον τής αγίας Τριάδος, όπερ έχει η ημετέρα Μονή εν τη νήσω Σάμω, κατά το Καρλόβασι, διά χρόνους ολοκλήρους δώδεκα, με τας εκκλησίας, αμπέλια, χωράφια, δένδρα, αιλαιοτρίβειον, νερόμυλον και μελίσσια,(...) υπόσχεται προσέτι ο οικονόμος να εξοδεύη εξ ιδίων του να φκιάζη τον κάλανον τού νερομύλου, τα προκάλανα,τα λιθάρια, τα σίδερα,την πετρωτήν, και όσα άλλα έξοδα ήθελαν ακολουθήσωσιν εις τον μύλον, χωρίς να ζητή από το Μοναστήρι τίποτε".
"Χρίσανθος ιερομόναχος, και οικονόμος ηπόσχομε"(41). 
Έτος 1821 - 329. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ (Φ.56) 2 Φεβρ. 1821
Γίνεται η καταγραφή τών ιερών βιβλίων, αντικειμένων κ.λ.π. τής Αγίας Τριάδος(42).

'Ετος 1823 - 339. ΔΙΑΤΑΓΗ (Φ.56) Ιούνιος 3 Τρίπολη

Η Προσωρινή Διοίκηση τής Ελλάδας, το Υπουργείο Εσωτερικών συγκεκριμένα, απευθύνεται προς τον Έπαρχον τής Νήσου Σάμου, Κύριον χατζή Ανδρέα Αργύρου
"Μανθάνομεν ότι από εν Κολώναις μετόχιον τού Μοναστηρίου τής Πάτμου εδίωξεν ο Λυκούργος και οι οπαδοί του τον προηγούμενόν του Βενιαμίν Γρημάνην και εκατακυρίευσαν αυτό, καθώς και άλλα δύο μετόχια και διάφορα άλλα σπαρτά τών πατέρων επαπειλούντες συγχρόνως οτι μέλλουν να τούς τα κάνουν δημόσια κ.τ.λ. Οθεν διατάσσεται: αποφασιστικά να τούς προστάξετε αυστηρώς και εντόνως, να αφήσωσι τα μετόχια ταύτα ανενόχλητα εις την εξουσίαν τών πατέρων, καθώς και ό,τι άλλο πράγμα τούς κατακρατούσιν αδίκως, πασχίζων και φροντίζων πάντοτε να ησυχάζης τα τεταραγμένα και ζιζανιώδη αυτών πνεύματα με τον φρονιμώτερον τρόπον.          
Εν Τριπολιτζά τή 3 Ιουνίου 1823
ο υπουργός τών εσωτερικών Γρηγόριος Δικαίος
ο Γεν.Γραμματεύς Γεώργιος Γλαράκης" (43) 
Έτος 1835- 408. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 21 Ιουν. 1835 

"Καταγραφή τών όσα πράγματα παραδίδει η Δημαρχία Λέκας προς τον πανοσιολογιώτατον κύριο Δυονίσιον Χρηστοφύδην επίτροπον τής εν Πάτμω ιεράς μονής τού Θεολόγου κατά την απόφασιν τής Βουλής και κατά διαταγήν τής Διοικήσεως...τα εντός τών κελίων...τα τής εκκλησίας...τα τού ελαιοτριβίου..." 

"Τη 21 Ιουλίου 1835 Η Δημαρχία Λέκας...ήτις διατάττουσα παραδίδη τών άνοθεν καταγραμμένων πραγμάτων εις τον άνοθεν ρηθέντα Δυονίσιον"       ο Δήμαρχος Μανόλης Κυριακού
(Ακολουθεί μια αναφορά των πραγμάτων που δεν υπήρχαν μεταξύ των παραλειφθέντων). Υπογράφουν:

"χατζη Αλεξανδρίς χατζη Διμιτρήου παρόν

 Αλεξανδρίς Ιωαννη Χατζηνη παρον
          1837 Μαγιω-12"(44) 

Έτος 1848 -462. ΣΥΜΦΩΝΙΑ (Φ.53) 1 Μαρτίου 1848
Εγινε συμφωνία για να αποστέλλονται στο Μοναστήρι τής Πάτμου, "..προς χρίσην και βοήθειαν αυτού, από μεν Σάμου Κολλώνας λάδι οκάδες εκατόν, από δε το μετόχιον Σάμου αγίας Τριάδος όσον ήθελον έλθη...και εκ τής Σάμου κρεμίδια πενήντα κανδάρια".(45)

 
Από τις πηγές τής Μονής Πάτμου που έχουμε στην διάθεσή μας (μέχρι σήμερα τουλάχιστον), φαίνεται πως το Μετόχι προϋπήρχε τού 1654, πιθανότατα δε και τού 1602, και η λειτουργία του ήταν αδιάλειπτη. 


Θα σταθούμε ιδιαίτερα σε μια ακόμα πηγή, αυτή την φορά στον Ε.Κρητικίδη. Ετος 1869 - Αναφερόμενος στο μετόχι τής Αγίας Τριάδος και στο όρος "Φτεριά"  γράφει για το μικρό φρούριο ("Καστρί") που υπήρχε στην κορυφή του,  και μας δίνει μια πολύ σημαντική πληροφορία: "Χρησίμευσε αυτό σαν καταφύγιο για τούς καλόγηρους που εμόναζαν στα ριζά τού Φτεριά (Καστρί), στην προ τής ερημώσεως τής νήσου Μονή, που μεταβλήθηκε μετά τον συνοικισμό σε μετόχι τής Αγίας Τριάδος, υπαγόμενο στην Μονή Ιωάννου Θεολόγου τής Πάτμου".
Δεν θα μπορούσαμε να  προσπεράσουμε την άποψη τού  Κρητικίδη για την ύπαρξη εκεί μονής προ τής ερημώσεως τής νήσου με δεδομένη και την ισχυρή (ακόμα και σήμερα) παράδοση που θέλει  την ίδρυση τού μετοχίου  κατά τον 11ο αιώνα  και μάλιστα από τον ιδρυτή τής Μονής Πάτμου, τον Όσιο Χριστόδουλο (1020-1093 μ.Χ.). 
Ίσως είναι χρήσιμο να αναφέρουμε οτι "ο ναός των Αγίων Αποστόλων (με τοιχογραφίες 12ου &13ου αι.) στην Κάλυμνο μαζί με το παρεκκλήσιο του Οσίου Χριστοδούλου και το εκκλησάκι της Παναγίας της Κυράς αποτελούν μετόχι της Μονής του Θεολόγου στην Πάτμο, και η ίδρυσή του συνδέεται  με τον Όσιο Χριστόδουλο ή τους διαδόχους του"(86). Η πρώτη δε γραπτή μαρτυρία που μνημονεύει τη σχέση της μεγάλης πατμιακής μονής με την Κάλυμνο χρονολογεί­ται στον 13ο αιώνα.
Αυτό καταδεικνύει οτι η Μονή τής Πάτμου από πολύ νωρίς μετά την ίδρυσή της επεκτάθηκε εκτός τής Πάτμου αποκτώντας  μετόχια, τα οποία ευλόγως συνδέονται με την εποχή τού Οσίου Χριστοδούλου ή των διαδόχων του.
                                                          ••
Είναι γεγονός ότι στην περιοχή τής Σάμου στην οποία αναφερόμαστε εμόναζαν καλόγηροι και ασκητές πολύ πριν την εγκατάλειψη (1476) τής Σάμου από τούς κατοίκους της σε διάφορες τοποθεσίες, όπως στην θέση τής Μονής Ζωοδόχος Πηγή τού "Κακοπέρατου" (Χατζημανώλη) βορειοδυτικά τής Αγίας Τριάδος και τού οικισμού "Κοσμαδαίοι". 

Η Μονή τού Κακοπέρατου το  1999

Η Μονή τού Κακοπέρατου 1940- Περιοδικό "Φτεριάς" (8)

Βρίσκεται  ψηλά στην ερημική κατάφυτη από πεύκα και πλατάνια χαράδρα τού Κακοπέρατου, που καταλήγει στο "Σεϊτάνι". Πολύ κοντά στη Μονή σε υψόμετρο 580 μ. υπάρχει η ομώνυμη "σπηλιά τού Κακοπέρατου"  μήκους 35 μ. και ύψους 4 μ. Είναι γεμάτη σταλακτίτες και σταλαγμίτες.

Το μονοπάτι προς την σπηλιά-Φ, 1999

Οξυκόρυφες κόγχες στο Ιερού τού ναού

Η Σπηλιά  Κακοπέρατου- Εικονοστάσι και αγίασμα-Φ.1999

Η σπηλιά-Ζωγραφική απόδοση

 

Στο εσωτερικό της είναι χτισμένο από την εποχή τής ακμής τού ασκητισμού το άλλοτε σιναϊτικο εκκλησάκι τής Ζωοδόχου Πηγής, ενώ στο βάθος της σε μια δεξαμενή συγκεντρώνεται το Αγίασμα από τα σταλάγματα τής οροφής. Για να φτάσει κανείς ως το σπήλαιο πρέπει να βαδίσει γύρω στα 300 μ. σε στενό μονοπάτι σκαμμένο στην πέτρα, στο χείλος ενός γκρεμού. . Οι θρύλοι και οι μαρτυρίες που σώζονται ως τις μέρες μας διηγούνται γοητευτικές ιστορίες σχετικά με την  έντονη και μακροχρόνια παρουσία των ασκητών σ΄ αυτόν τον τόπο.

Αγιος Ιω. Κατσικάς (1760) Φ.2014

Επιγραφή ίδρυσης- μάστορας Γ.παριανού

Μια από τις κεραμικές εικόνες

Ασκητές ζούσαν και στην περιοχή τού "Αγ. Ιωάννου τού Κατσικάρη" κοντά στη Μονή Κακοπέρατου. Φέρει κεραμικές εικόνες αγίων και μεταγενέστερη επιγραφή τού 1760, τού μάστορα Γιώργη Παριανού.
Ασκηταριά υπήρχαν και νοτιοδυτικά τού Παλαιού Καρλοβασίου, (βόρεια τών Τσουρλαίων και τού μετοχίου τής Αγίας Τριάδος): Τα σπήλαια τού "Αγίου Αντωνίου", τής "Παναγίτσας" και η "Αγία Παρασκευή".

Αγ.Αντώνιος- Είσοδος  σπηλαίου Φ. 1910

Το σπήλαιο τού Αγίου Αντωνίου-  Φ.1910

Για το σπήλαιο τού Αγίου Αντωνίου  "η επιφανειακή έρευνα απέδωσε ευρήματα κεραμικής, τα οποία χρονολογούνται κατά το πλείστον πιθανόν στους υστερορωμαϊκούς, βυζαντινούς και νεότερους χρόνους, ενώ δεν αποκλείεται λιγοστά να ανήκουν στην πρώιμη εποχή του χαλκού"(46).
Η "Παναγίτσα" (Eυαγγελισμός Θεοτόκου), βρίσκεται κατά το ήμισυ εντός σπηλαίου. Ανηγέρθη το 1961 επί θεμελίων παλαιού ναού. Κατά την εκσκαφή τών θεμελίων βρέθησαν πολλά οστά ασκητών.

To Παλαιό Καρλόβασι σε φωτογραφία τού 1900

Στην ευρύτερη περιοχή, μεταξύ Λέκκας και Καρλοβασίου, βρίσκεται ο μοναστηριακός ναός τού "Αγ. Γεωργίου τού Φανερωμένου"(80) έργο μάλλον τής γενουατικής περιόδου, στον επαρχιακό δρόμο γιά το χωριό "Λέκκα".

Εκτός των όσων ήδη αναφέραμε και σε άλλα σημεία τής περιοχής υπήρχαν θέσεις ασκητισμού, αλλά και αρκετά  παρεκκλήσια εξαρτώμενα από τη Μονή Αγίας Αικατερίνης τού Σινά(47). 

                                                             ••
Η συγκεκριμένη θέση τής παλαιάς μονής (Αγίας Τριάδος), στις υπώρειες τού όρους "Κέρκη" προσέφερε τη γρήγορη πρόσβαση στο βυζαντινό φρούριο "Καστρί", όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι επίσης των κοντινότερων βυζαντινών οικισμών. Διευκόλυνε τη μετακίνηση ορεινότερα στον Κέρκη όπου υπήρχαν ασφαλή καταφύγια (σπήλαια), την σύνδεση-επικοινωνία επίσης με την νότια και δυτική πλευρά τού βουνού, όπου είχε έντονα αναπτυχθεί ήδη από τον 10ο αι. ο ασκητισμός. Μετά την άφιξη τού Παύλου Λατρινού και την επανίδρυση των κατεστραμμένων (περί το 889 μ.Χ.) αρχαίων Μονών, από τις επιδρομές τών Σαρακηνών, πολλοί μοναχοί και ασκητές κατέφυγαν από τή Μ.Ασία στη Σάμο λόγω των διαφόρων ιστορικών συγκυριών και των καταστροφών που υπέστησαν αρκετές λαύρες όπου διαβιούσαν. Σημειώνεται τότε άνθηση τού ασκητισμού στη Σάμο.

"Στην Ανατολή....οι ναοί τών μοναστηριών είχαν κατά κανόνα σχεδιαστεί για τις ολιγομελείς μοναστικές κοινότητες, οι οποίες απαρτίζονταν από ερημίτες και μοναχούς που ζούσαν σύμφωνα με το σύστημα τής λαύρας, σε σπηλιές ή κελιά διασκορπισμένα σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, είτε για κοινότητες μοναχών που ζούσαν με κοινοβιακό τρόπο σε κελιά προσαρτημένα στην εκκλησία, αλλά και πάλι σχετικά ολιγομελείς. Πράγματι, στη μεσοβυζαντινή περίοδο, οι μοναστικές κοινότητες, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, είχαν σημαντικά συρρικνωθεί. Η αιτία δεν ήταν τόσο οι μεταναστεύσεις τών εικονολατρών...όσο οι φορολογικές επιβαρύνσεις τού τέλους τού 9ου και τού 10ου αιώνα....αλλά κατά τον 11ο αιώνα ο αριθμός αυτός είχε σε τέτοιο βαθμό μειωθεί ώστε να θεωρείται πολυπληθής η κοινότητα που περιλάμβανε πάνω από οκτώ μοναχούς"(48). 

"Προ τής ερημώσεως τής Σάμου (προ τού 1476 μ.Χ.), εις μίαν μόνον περιοχήν αυτής, δηλαδή νοτίως τού Κερκετέως, ευρίσκοντο 500 περίπου Ασκηταί και Μοναχοί. Κατ΄άλλους...εις ολόκληρον τήν Σάμον περί τούς 1500"(49). Με την ύπαρξη ασκητών και αναχωρητών στην Σάμο, συνδέεται και το σπήλαιο του Ιωάννου του Θεολόγου ή «κανδήλι», πάνω από το χωριό Καλλιθέα.
"Ολόκληρη η περιοχή του Κέρκη συνδέεται με την ύπαρξη πολλών αναχωρητών και ερημιτών μοναχών, αλλά και με την πατμιακή επίδραση στον σαμιακό μοναχισμό, καθώς εδώ βρίσκεται το δεύτερο σε έκταση, δύναμη και σημασία πατμιακό μετόχι στη Σάμο"(50). 

Οσιος Χριστόδουλος 1020-1093μ.Χ.

Πιθανότατα, λοιπόν, καλόγηροι της Μονής Πάτμου, να εγκαταστάθηκαν από πολύ παλιά στην θέση αυτή τής Αγίας Τριάδος, όπου υπήρχε κάποια μονή, όπως υποστήριξε ο Κρητικίδης. Η παράδοση μάλιστα που διασώζεται και σήμερα, όπως προείπαμε, θέλει ως ιδρυτή τού μετοχίου τον Όσιο Χριστόδουλο Πάτμου (1020-1093 μ.Χ.).
 
Σχετικά με την παράδοση συγκεκριμένα "που αποδίδει στον Οσιο Χριστόδουλο την ίδρυση του πατμιακού μετοχίου της Αγίας Τριάδος στο χωριό Καστανιά, η διατήρησή της επίσης απαιτεί πληθυσμιακή συνέχεια, αν δεν οφείλεται σε μεταγενέστερες επιδράσεις της πνευματικής ακτινοβολίας που είχε η μονή στο χώρο του Αιγαίου"(51).

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΟΣΙΟ  ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ

Το Χρυσόβουλο τού Αλεξίου Α΄Κομνηνού (13)

Ο Όσιος Χριστόδουλος Πάτμου γεννήθηκε κοντά στη Νίκαια τής Βιθυνίας γύρω στο 1020 μ.Χ. Από πολύ νέος έγινε μοναχός σε μονή τού Ολύμπου της Βιθυνίας.

"Ο Ολυμπος τής Βιθυνίας (σήμερα Uludag) και η γύρω περιοχή ήταν τo αξιολογότερο, από τον 8ο αιώνα και μετά μοναστικό κέντρο... Το δεύτερο μεγάλο κέντρο, από το β΄ μισό τού 10ου αιώνα και μετά, ήταν το Άγιο Όρος, που τελικά επισκίασε όλα τα άλλα ιερά βουνά. Το όρος Λάτρος (ή Λάτμος) κοντά στη Μίλητο άκμασε πριν τον 10ο αιώνα και το όρος Γαλήσιον κοντά στην Εφεσο τον 11ο"(52). 
Ο Όσιος μετέβη κατ΄αρχάς στους Αγίους Τόπους όπου και εμόνασε για μικρό διάστημα. Οι επιδρομές όμως των Σαρακηνών τον ανάγκασαν να επανέλθει στην Μικρά Ασία και να εγκατασταθεί στο Όρος Λάτρος τής Μυσίας. Εκεί πήρε το αξίωμα τού Αρχιμανδρίτη, γεγονός που τού έδωσε και το προσωνύμιο τού Λατρηνού. Οι επιδρομές όμως των Μουσουλμάνων τον ανάγκασαν και πάλι σε φυγή. Αναζητώντας τόπο ασκήσεως ο Όσιος έφτασε στη Στρόβιλο, στα παράλια τής Μικράς Ασίας. Λόγω μιας νέας επιδρομής διέφυγε στη Λέρο και μετά στην Κώ, όπου και ίδρυσε Μονύδρια. Οι διαφορές του όμως με τους εκεί κατοίκους τον υποχρέωσαν να φύγει και να περιπλανηθεί στα γύρω νησιά.

 Ι.θΕΟΛΌΓΟΣ -ΜΟΝΗ ΠΑΤΜΟΥ

Εφτασε στην Πάτμο, η οποία κατά την περίοδο τής Αραβοκρατίας ήταν σχεδόν έρημη. Ο Χριστόδουλος ο Λατρηνός, ζήτησε το 1088 από τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κομνηνό, και του παραχωρήθηκε με Χρυσόβουλο η Πάτμος και τα γύρω νησιά μαζί με εργάτες και χρήματα. για να ιδρύσει μοναστήρι προς τιμή τού Ευαγγελιστή. Ο Όσιος ξεκίνησε αμέσως τις εργασίες. Εμεινε στην Πάτμο μέχρι το 1092 μ.Χ. όταν επιδρομές Αράβων πειρατών τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει το νησί και να καταφύγει στον Εύριπο τής Εύβοιας, όπου και πέθανε το 1093 μ.Χ.. Το ιερό λείψανο μεταφέρθηκε στην Πάτμο και φυλάσσεται ως σήμερα στο μικρό Παρεκκλήσιο στη Νοτιοδυτική πλευρά τού Καθολικού τής Μονής Πάτμου (53).

Β΄Η ΠΑΤΜΟΣ ΚΑΙ Η ΣΑΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ

1.  Η ΠΑΤΜΟΣ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

Η Σκάλα Πάτμου από την Μονή Ιωάννου Θεολόγου- Φωτ. 2018

Μετά τη δίχρονη εξορία και διαμονή τού Ευαγγελιστή Ιωάννη Θεολόγου στην Πάτμο, το νησί πέφτει στην αφάνεια για οκτώ αιώνες. Περί τον 10ο αι. φαίνεται να έχει υποστεί πολλά δεινά από τούς πειρατές και μνημονεύεται ως άσημος και σχεδόν έρημος νήσος που άρχισε  να εποικίζεται τον 11ο αιώνα, όταν ο μοναχός Χριστόδουλος από τη Βιθυνία ανέλαβε τήν ίδρυση τής Μονής Ιω. Θεολόγου. Χτίστηκε αυτή σε μορφή μεσαιωνικού κάστρου.

Το Κάστρο τής Πάτμου και ο οικισμός έξω από αυτό-  Φωτ. 2018 

Γύρω από τα τείχη τής Μονής άρχισαν να εγκαθίστανται οι μάστορες κατ΄αρχάς με τις οικογένειές τους, χτίζοντας εκεί τα σπίτια τους και έχοντας ως καταφύγιο την οχυρωμένη Μονή σε περίπτωση πειρατικών επιδρομών. Την περίοδο αυτή η Μονή πλήρωνε βαρείς φόρους, που καταβάλλονταν σε Σάμιους φοροεισπράκτορες.

Θύρωμα πωρολίθου στην Μονή

Μερικές δεκαετίες μετά την ίδρυσή της (γράφει ο Ιωάννης ο Ρόδου) "ο φορολόγος τής Σάμου μεταβάς εις Πάτμον, απηνώς εφορολόγει τούς κατοίκους αυτής. Οι μοναχοί , έπεφταν στα πόδια του και τον ικετεύανε, ματαίως". Λίγο αργότερα άλλος φορολόγος, ο Πηγονίτης "την Μονήν ουχ ήττον και αυτός εζημίωσεν". Ο καθηγούμενος Πάτμου Λεόντιος, το 1158 μ.Χ. "εκτραγωδεί την φαυλότητα τών τής Σάμου πρακτόρων στον Αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό", και εξηγεί γιά τον Πηγονίτη:

Ανάγλυφα μέλη κοντά στην είσοδο-Φ.2018

 

"Από τότε που την τής Σάμου αρχήν υπεζώσατο...ού μικρώς εμάς διετάραξε πλωίμους επιζητών αφ΄ημών, ών ουδέ όνομα ποτέ ηκούσαμεν, εφ΄ότου η Μονή συνέστη και συνδοσίας και τα υφ΄ημάς νησίδια κουρσεύων διά κατέργων ιδίων και εξελαστικών και παντοίως αδικών και συντρίβων ημάς... προς όν οι εφεξής Πράκτορες απαιτούν όσα ελάμβανε ο Πηγονίτης"(54). 

Μετά την άλωση τής Κωνσταντινούπολης τού 1204 μ.Χ από τούς Σταυροφόρους η Μονή ανήκε  στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Ωστόσο πέτυχε να δημιουργήσει καλές σχέσεις και με τη Βενετία. Κατά το δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα η Πάτμος διέθετε έναν  υπολογίσιμο στολίσκο που διέσχιζε το Αιγαίο με εμπορεύματα, συνεργάζονταν και διαπραγματεύονταν με λατίνους εμπόρους, και μάλιστα σε μια ιστορική περίοδο πολύ μεγάλων ταραχών (55). 

Στα τέλη τού 13ου/αρχές 14ου αιώνα στο νοτιοανατολικό Αιγαίο η Βυζαντινή κυριαρχία υποχώρησε, και διαμορφώθηκε μια νέα κατάσταση. Στα Μικρασιατικά παράλια ιδρύθηκαν τα δύο Τουρκικά εμιράτα, τού Αϊδινίου (Ιωνία) και τού Μεντεσέ (Καρία). Κατά την ίδια χρονική περίοδο κυρίευσαν οι Ιωαννίτες τη Ρόδο (1309) και σταδιακά όλα σχεδόν τα Δωδεκάνησα. Από τότε το νοτιοδυτικό Αιγαίο έγινε το πεδίο συγκρούσεων των δύο κόσμων. Ανάμεσα στα εμιράτα και τούς χριστιανούς διεξαγόταν ένας αδιάκοπος πόλεμος στη θάλασσα, άλλοτε σε μεγαλύτερη κι άλλοτε σε μικρότερη κλίμακα. Σε περίπτωση ειρήνης με τον αντίπαλο συνεχιζόταν με την μορφή τής πειρατείας.

Δρόμος στον οικισμό τού Κάστρου-2018

Οι τελευταίοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν φροντίσει να επικυρώσουν με Χρυσόβουλα στη Μονή την κατοχή των κτημάτων της και τα προνόμιά της (ό,τι βασικά κατείχε η μονή στη Μικρασία και στα νησιά Κώ, Λέρο, Λήμνο). Ομως στις αρχές τού 14ου αι. τα μετόχια τής Μικρασίας βρέθηκαν στην εξουσία των εμίρηδων τού Μεντεσέ και τού Αϊδινίου. Οσο για την Κω και τη Λέρο από το 1314 είχαν περάσει οριστικά στην κατοχή των Ιωαννιτών. Είναι αμφίβολο λοιπόν αν η Μονή μπορούσε να εκμεταλλεύεται αυτά τα μετόχια της.

Δρόμος στο Κάστρο-Φ.2018

Το 1390 πραγματοποιήθηκε νέα αλλαγή στα Μικρασιατικά παράλια με την κατάκτηση των εμιράτων  από το Οθωμανικό κράτος. Τη θέση των μικρών Ισλαμικών κρατιδίων πήρε ένα ενιαίο Ισλαμικό κράτος, που θα συνέχιζε τον ιερό πόλεμο. Ο Βαγιαζήτ Α΄, μόλις κυρίευσε τα εμιράτα, έκανε μια μεγάλη θαλάσσια επιδρομή ξεκινώντας απο τα Παλάτια (Μίλητος).

Μετά την Αλωση τής Πόλης (1453) στράφηκαν εναντίον τού νησιωτικού κράτους των Ιωαννιτών. Οι Ιωαννίτες από τη  μεριά τους συμμαχούσαν ανάλογα με την περίσταση με τούς Βενετούς, με τούς Γενουάτες  ή με τον Παπικό στόλο. Εκτός δε τής εμπόλεμης περιόδου,  ο πόλεμος συνεχιζόταν ανεπισήμως σε καιρό ειρήνης με τη μορφή τής πειρατείας,  στην οποία επιδίδονταν με τον ίδιο ζήλο τόσο οι Ιωαννίτες όσο και οι Τούρκοι.

Δρομος & πλάτωμα  στο  Κάστρο

Η Πάτμος έγινε φόρου υποτελής στον σουλτάνο Μεχμέτ τον Πορθητή. Στο νησί τότε, κατέφυγαν πρόσφυγες από την Πόλη και ενισχύθηκε ο οικισμός. Το 1461  στη  Μονή ζούσαν 60 καλόγεροι.  Αργότερα στον οικισμό προστέθηκαν και  πρόσφυγες προερχόμενοι από τήν Κρήτη. 

Οι σουλτάνοι πρόσφεραν πολλαπλά την προστασία τους στη μονή. Επέβαλαν σ΄αυτή περιορισμένο ετήσιο φόρο και παράλληλα την απάλλαξαν φορολογικά για την αγορά τροφίμων (κυρίως σιτηρών και οσπρίων) που μεταφέρονταν στην άγονη Πάτμο από τις εύφορες γειτονικές μικρασιατικές περιοχές. Εξ ίσου σημαντικό ήταν ότι πρόσφεραν στους κατοίκους τής Πάτμου την προστασία τους εναντίον τούρκων κουρσάρων ή και απλών πειρατών, που, όταν έβρισκαν ευκαιρία, αιχμαλώτιζαν Πατμιώτες, άλλοτε στη στεριά κι άλλοτε στη θάλασσα, για να τούς πουλήσουν (56). 

Παράλληλα και οι καθολικές δυνάμεις φρόντιζαν να προστατεύουν την Τουρκοκρατούμενη Πάτμο. Η ταυτόχρονη προστασία Οθωμανών και Δυτικών δεν ήταν κάτι ασυμβίβαστο. Η Πάτμος, μικρή  και άγονη, ήταν φυσικό να μην κινεί το ενδιαφέρον. .Οι Οθωμανοί περιορίζονταν στην είσπραξη μόνον των φόρων και στο να χρησιμοποιούν το λιμάνι τού νησιού σε ώρα ανάγκης. Το ίδιο έκαναν και οι Δυτικοί με δεδομένη την απουσία στρατιωτικών δυνάμεων στην Πάτμο.

Κτίσμα  στον  οικισμό τού  Κάστρου-2018

Γύρω στο έτος 1500 οι συνθήκες, λόγω των πειρατικών επιδρομών ήταν τόσο σκληρές, ώστε λίγο έλλειψε να εγκαταλειφθεί ολότελα το νησί, όπως είχε συμβεί στις μέρες τού ιδρυτή και πρώτου ηγουμένου τής Μονής οσίου Χριστοδούλου.

Ωστόσο το γεγονός ότι η Πάτμος ανήκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία, έδινε στους Πατμιώτες την δυνατότητα να ζητούν την προστασία τού σουλτάνου.  Σώζονται λίγα έγγραφα που φωτίζουν ως ένα σημείο τις ενέργειες και των δύο πλευρών.

Από το 1522 (μετά την εκδίωξη των Ιωαννιτών από την Ρόδο) μια καινούργια ιστορική περίοδος αρχίζει. Η περιοχή τής Δωδεκανήσου δεν είναι πια θέατρο πολέμου.  Η Πάτμος και μετά το 1522 φαίνεται πως παρέμεινε ημιανεξάρτητη. Στη συνθήκη τού 1540, λήξης τού Τουρκο-Βενετικού πολέμου, ανάμεσα στα νησιά που επρόκειτο να ειρηνεύσουν  με τους Οθωμανούς αναφέρεται και η Πάτμος. Οι επαφές βέβαια τού νησιού με τους Δυτικούς συνεχίστηκαν. Οι Ιωαννίτες, ειδικότερα , εξακολουθούσαν να προσφέρουν στην Πάτμο την προστασία τους από τη Μάλτα. Επέτρεψαν μάλιστα στα Πατμιακά πλοία να ταξιδεύουν με τη σημαία τού τάγματός τους. 

Ολες αυτές οι προϋποθέσεις βασικά συνέβαλαν στην  ανάπτυξη, σ΄όλους τούς τομείς, τού νησιού  που δεν θα αργούσε.

 

Τοιχογραφίες καθολικού ναού και παρεκκλησίου Ιεράς Μονής Ι.Θεολόγου - Φωτ. 2018

Η ευημερία τής Μονής και η οικονομική ανάπτυξη τού νησιού ήταν πράγματι έκδηλη κατά τον 16ο αιώνα.

"φαίνεται κι από τον σημαντικά μεγάλο αριθμό εικόνων, τέμπλων, βημοθύρων και άλλων καλλιτεχνημάτων, τα οποία από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα και εξής παραγγέλλουν οι Πατμιώτες, για να κοσμήσουν τη μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αλλά και διάφορα παρεκκλήσια. Ιδιαίτερα γύρω στο 1580,  κτίζονται πολλές μικρές εκκλησίες που διακοσμούνται με τρόπο πλούσιο"(57).

Ακόμα κι όταν ο σουλτάνος Σελήμ Β΄(1524-1574) έπληξε τις ορθόδοξες Μονές όλης της Οθωμανικής επικράτειας με την κατάσχεση των  κτημάτων  τους "η μονή της Πάτμου εξαιτίας των ανθηρών οικονομικών της ξεπέρασε γρήγορα τις ζημιές που υπέστη και μέσα σε λίγα χρόνια απέκτησε και νέα κτήματα, στη Λέρο, στη Μήλο κι αλλού. Επιπλέον, κατά το τέλος εκείνου του αιώνα πληθαίνουν οι παραγγελίες καλλιτεχνημάτων που κάνουν διάφοροι Πατμιώτες"(58). 

Τόξα στην αυλή τού ναού τής Μονής

Πέρασμα στο εσωτερικό τής Μονής- 2018

Εσωτερικό τής Μονής- Φωτ. 2018

Παράλληλα οι Πατμιώτες είχαν αναπτύξει την ναυπηγική τέχνη και είχαν επιδοθεί στη ναυτιλία. Τον 17ο αι. η Πάτμος με την συνέργεια τής Μονής είχε ήδη καταστεί ναυτικό και εμπορικό κέντρο. Κατά την περίοδο τού Ενετοτουρκικού πολέμου (1645-1669)  λειτουργούσε ως ναύσταθμος των Ενετών, το δε 1770, κατά τα Ορλωφικά, καταλήφθηκε από τον Ρωσικό στόλο. Σε απογραφή τότε βρέθηκε να αριθμεί 510 οικίες και 2.086 κατοίκους. Το 1774 οι Πάτμιοι επωφελούμενοι της Συνθήκης Κιουτσούκ Καϊναρτζή και χρησιμοποιώντας τη ρωσική σημαία κατασκεύασαν μεγάλα πλοία και επιδόθηκαν στο θαλάσσιο εμπόριο. Τέλος με τη λήξη τού πολέμου περιήλθε και πάλι στους Οθωμανούς Τούρκους (87). 

2.  Η ΣΑΜΟΣ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

H μάχη τού Μάτζικερτ - 1071 μ.Χ.  (9)

Η εμφάνιση των Σελτζούκων στη Μικρασία, σηματοδότησε με τη μάχη τού Ματζικέρτ (1.071) την εδραίωση των Τούρκων στα ανατολικά σύνορα τής Βυζαντινής αυτοκρατορίας  και στα μικρασιατικά παράλια. Πολλές πόλεις κυριεύθηκαν και η εμπορική κίνηση διαταράχθηκε. 

Παράλληλα, και παρά την επιμέρους αποκατάσταση τής  βυζαντινής κυριαρχίας "η Βενετία, το Αμάλφι, η Γένοβα, η Πίζα, από τίς αρχές τού 11ου αιώνα, εξασφάλισαν εμπορικά προνόμια, εφάρμοσαν οικονομικούς δασμούς στα Στενά και έγιναν κράτος εν κράτει στην πρωτεύουσα τού Βυζαντίου...Η αυτοκρατορία σταδιακά μέχρι τον 15ο αιώνα, θα υποδουλωθεί στους ακαταπόνητους εμπόρους των ιταλικών ναυτικών πόλεων που είχαν δημιουργήσει πανίσχυρες αποικίες στον Ελλήσποντο και στο Αιγαίο"(59). Κατά το β΄μισό τού 12ου αιώνα ο έλεγχος τής κεντρικής διοίκησης στις επαρχίες παγώνει και εκδηλώνονται έντονες αυτονομιστικές τάσεις. Παραδόξως ο ίδιος αιώνας αποτελεί περίοδο μεγάλης ανάπτυξης των τεχνών. Μοναστηριακοί ναοί αναγείρονται και τοιχογραφούνται με έργα υψηλής τέχνης, με τις επιχορηγίες των αυτονομημένων αρχόντων.

 

Η Σάμος περί το 1093, επί βασιλείας Αλεξίου Α’ Κομνηνού,δέχτηκε την πρώτη τουρκική επιδρομή από τον Σελτζούκο Εμίρη τής Σμύρνης Τζαχά ή Τζαχουτζά. Ακολούθησε η απελευθέρωση της από τον βυζαντινό ναύαρχο Ιωάννη Δούκα κι από τον Δαλασσηνό.

"Το 1097 ο βυζαντινός στόλος προσορμίστηκε στη Σάμο για επισκευές. Τα ασφαλή λιμάνια του νησιού, η άφθονη ναυπηγήσιμη ξυλεία και η επιτηδειότητα των Σαμίων στη ναυπηγική τέχνη είχαν καταστήσει τη Σάμο ναύσταθμο μοίρας του βυζαντινού στόλου"(60). 

Περί το 1153 μ.Χ. η Σάμος περιγράφεται από τον Αραβα γεωγράφο Εδρισή "ως νήσου μεγάλης, εχούσης μίαν ωραίαν πόλιν και κτηνοτροφίαν εκ βοών και προβάτων και πτηνών προς θήραν, παραγούσης δε ικανήν γόμαν μαστίχης"(61).
Για τήν σύσταση τού πληθυσμού τής Σάμου το β΄ μισό τού 12ου αιώνα ο Ισπανός ραβίνος "Βενιαμίν εκ Τουδέλης", περιηγούμενος τα νησιά τού Αιγαίου μεταξύ 1159 και 1173, διαπιστώνει την ύπαρξη Ιουδαϊκού πληθυσμού στη Σάμο που ζούσε στίς όχθες τού Ιμβρασου ποταμού (Cuhud Cajy) "Στην Σάμο ζούνε 300 Ιουδαίοι (50 κατ΄άλλες πηγές) με επικεφαλείς τούς ραβίνους Σεμαρία, Οβδιού και Ιωήλ"(62).

Η Αλωση τής Πολης από τούς Σταυροφόρους, το 1204(10)

Με την κατάληψη τής Κωνσταντινούπολης το 1204, ο κόσμος των νησιών και των παραλίων βίωσε μια ριζική ιστορική μεταβολή. Τότε η Σάμος περιήλθε στη νέα διοίκηση των Λατίνων. Ωστόσο ισχυρές οικογένειες τού Βυζαντίου δημιούργησαν ανεξάρτητα, ανταγωνιζόμενα κράτη και ξεκίνησαν τον αγώνα για την ανασύσταση τής αυτοκρατορίας. Η Σάμος μετά την απελευθέρωσή της (1225) συμπεριλήφθηκε στο βασίλειο των Λασκαριδών το οποίο επικράτησε τελικά, με κέντρο την Νίκαια. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος εξεδίωξε τούς Λατίνους και επανέκτησε το 1261 την Κωνσταντινούπολη συμμαχώντας με τούς Γενουάτες και υποσχόμενος να παραχωρήσει όλες τις κτήσεις των Ενετών σ΄αυτούς. Οι Ενετοί ξεκίνησαν τότε πόλεμο κατά τού Μιχαήλ και εξοπλίζοντας στόλο, περιέπλεαν, καίγοντας τα παράλια και τα νησιά τού Αιγαίου, ενώ παράλληλα οι Τούρκοι λυμαίνονταν αυτά. Αδυνατώντας να ανταπεξέλθουν οι βυζαντινοί, αναγκάστηκαν να κάνουν ειρήνη με τούς Ενετούς.

(11) Λεηλασίες και καταστροφές οικισμών και επαρχιών, ως αποτέλεσμα του πρώτου κύματος εισβολής τουρκικών φύλων στη Μικρά Ασία (1050-1204) 

Την Μικρά Ασία στο μεταξύ, είχαν κατακλύσει πλήθος τουρκικών κρατιδίων (εμιράτα ή μπεηλίκια), ανάμεσά τους εκείνο των "Οσμανλιδών ή Οθωμανών",  που εξελίχθηκε στα μέσα του 14ου αιώνα στη μετέπειτα Οθωμανική Αυτοκρατορία. Δεν άργησαν να αποκτήσουν και αξιόμαχο στόλο, με τον οποίο από το 1341 μ.Χ. και εξής προέβαιναν σε επιδρομές στα νησιά, λεηλατώντας κι αιχμαλωτίζοντας ολόκληρους πληθυσμούς.

Μέχρι τα τέλη τού ιδίου αιώνα είχαν καταλάβει όλα τα βυζαντινά εδάφη με αποκορύφωμα την κατάκτηση τής Κωνσταντινούπολης (1453).  Παράλληλα με την δυναμική εμφάνιση των Οθωμανών Τούρκων, οι Γενουάτες έθεσαν (προς τα μέσα τού 14ου αι.) υπό τον έλεγχό τους τη Χίο και τη Σάμο...(63)
 

Η Αλωση τής Πόλης το 1453 μ.Χ. (12)

 Η Γενουατική εταιρεία των Ιουστινιάνι τής Μαόνας κατά την τρίτη τουλάχιστον περίοδο τής κυριαρχίας της στη Σάμο (1204-1225/1304-1329/1367-1476) έχει διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο την  οχυρωμένη πόλη "Καστροβούνι"(64), στην βορειοδυτική Σάμο. Ηταν εκείνη την περίοδο η πρωτεύουσα τού νησιού. Στα νότια δε τού κάστρου υπήρχε βυζαντινή πόλη.

Το κάστρο εγκαταλείφθηκε το 1476 και παραδόθηκε στους Οθωμανούς Τούρκους. Οι εναπομείναντες (από τήν συνεχή συρρίκνωση τού πληθυσμού) Σαμιώτες καταφεύγουν στη Χίο και στα μικρασιατικά παράλια. Μεσολαβεί η περίοδος ερήμωσης τής Σάμου (1476-1550), με ελάχιστες οικογένειες που παραμείνανε εκεί, σε απόκρυφες τοποθεσίες. 

Σπάνιο νόμισμα  της Γενουατικής  Maona (14)

Ωστόσο, κατά την διάρκεια αυτής τής περιόδου στις οθωμανικές πηγές αναφέρονται προσπάθειες εποικισμού τής Σάμου από τούς Οθωμανούς το 1453 και το 1479.  Το νησί γίνεται καταφύγιο των πειρατών, τόπος υλοτόμησης και  ναύσταθμος για την επισκευή των πλοίων τού οθωμανικού στόλου.

Ως τα μέσα τού 16ου αιώνα η Σάμος παραμένει κτήμα τού Σουλτάνου. Μένει ανεκμετάλλευτη οικονομικά λόγω τών συγκρούσεων τής Πύλης με τούς Βενετούς, τούς Γενουάτες και τούς πειρατές. Στα μέσα τού 16ου αιώνα, ο Σουλτάνος παραχωρεί γη ("τιμάρια") σε μια ελίτ Οθωμανών. Η Σάμος περιείλθε το 1571 (από τον Σουλεϊμάν) στην δικαιοδοσία τού Τούρκου Ναύαρχου Κιλίτζ Αλή.  Ο πλοηγός του  Νικόλαος Σαρακίνης ( Πάτμιος), ανέλαβε την προσέλκυση εποίκων από τα γύρω  νησιά κατ΄αρχάς, και την Μ.Ασία. Η Ε. Ζαχαριάδου για τον Ν.Σαρακίνη μας δίνει  τα ονόματα με τα οποία ήταν γνωστός στην εποχή του: "Διάκος της Κρητικής" (που συχνά χρησιμοποιούσε λόγω τής καταγωγής τής μητέρας του), καθώς και "Γκιρίτογλου" ή "Γκιριτλήογλου" οπως τον αποκαλούσαν οι Τούρκοι (από το τούρκικο όνομα τής Κρήτης "Girit").
"Μπορούμε ωστόσο να πούμε με βεβαιότητα πως ονομαζόταν Νικόλαος Διάκος γιατί έτσι αναφέρεται στο πιο προσωπικό έγγραφό του που έχει σωθεί, δηλαδή στη διαθήκη του, η οποία βρίσκεται στο Αρχείο της μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο και έχει χρονολογία 16 Φεβρουαρίου 1586...Κατά τη δεκαετία του 1570 ο Γκιρίτογλου είχε αναλάβει να πληρώνει τον ετήσιο φόρο της Πάτμου προς τον καπουντάν πασά, που εξακολουθούσε να είναι ο Κιλίτς Αλή. Έχουν σωθεί οι αποδείξεις των ετών 1576, 1577, 1578, 1579 και 1586, που έχουν εκδοθεί από την υπηρεσία του καπουντάν πασά για να πιστοποιηθεί πως ο φόρος είχε καταβληθεί.."(65). 
Στή γή που τού δωρίστηκε από τον Κιλίτζ στη Σάμο για τις υπηρεσίες του, ο Ν.Σαρακίνης έχτισε τον Πύργο του στην "Κολώνα" το 1577 όπου βρίσκεται το πρώτο σε δύναμη Πατμιακό μετόχι, αυτό του "Ιωάννου Θεολόγου τής Κολώνας".
Τέλος, από τις πηγές συμπεραίνεται ότι "το διάστημα 1565-1580 η Σάμος κατοικείται από χριστιανούς οι οποίοι μάλιστα ζήτησαν να εξασφαλίσουν την απρόσκοπτη διαμονή τους στο νησί με σουλτανική απόφαση"(66). Την ύπαρξη μικρού έστω αριθμού κατοίκων επιβεβαιώνει και ο Θ. Ζυγομαλάς, που σαν απεσταλμένος τού οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμίου ΙΙ περιόδευσε σε πολλές πόλεις και νησιά, επισκεπτόμενος και την Σάμο το 1576 για τήν είσπραξη των Πατριαρχικών χαρατζίων και δικαιωμάτων(67).

Γ΄ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ 

 

Ανήκε στη Μονή Πάτμου μέχρι το 1964. Πουλήθηκε την 14η Νοεμβρίου 1964 στον ιερομόναχο Αθανάσιο Γερμανό από την Καστανιά ο οποίος διέμενε στην Αθήνα(68).

 
  1.  ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ

Το μετόχι περιβάλλεται από υψηλό λιθόκτιστο τοίχο που σχηματίζει εσωτερικά μια κλειστή κεντρική αυλή. Στο κέντρο της βρίσκεται ο ναός και στα νότια, σε επαφή με τον τοίχο τής αυλής, τα λιθόκτιστα παλαιά κελλιά. Η περιοχή αυτή έχει διαστάσεις 24,20Χ18,60. Στην δυτική πλευρά (και υψηλότερα από τον ναό) υπάρχει επίσης κτίσμα κελλιών αλλά και άλλων σύγχρονων (ανεπιτυχών) προσθηκών, σε υψηλότερη ακόμα στάθμη τού εδάφους και σε μικρή απόσταση από την αυλή τού μετοχίου, κατά τρόπο που προσβάλλουν καθοριστικά τόσο το μνημείο όσο και το φυσικό περιβάλλον. Η περιοχή αυτή, ήταν ίσως το χωράφι που αφιέρωσε στη Μονή η Αργυρή, από το Παλαιό Καρλόβασι, το 1803.

Περιβόλι και στέρνα νερού -Φωτ.1996

Η κύρια είσοδος στο Μετόχι από τα νοτιοδυτικά -Φ. 1996

Η εσωτερική αυλή έχει τρεις εισόδους πρόσβασης. Την κύρια είσοδο στα νοτιοδυτικά, μια δεύτερη στα ανατολικά που οδηγούσε στα κτήματα και σ΄ένα ερειπωμένο σήμερα παρεκκλήσι (το αναφέρουμε παρακάτω) και μια τρίτη στην βορειοδυτικη άκρη τής αυλής που επίσης οδηγούσε στα κτήματα. Στα νότια βρίσκεται και η μεγάλη στέρνα όπου διοχετεύονταν το νερό τής γειτονικής πηγής για τις ποτιστικές ανάγκες τού μετοχίου. Διαμορφωμένα κανάλια οδηγούσαν το νερό για το πότισμα στην καλλιεργημένη περιοχή. 

Στο βάθος, το κτιστό ποτιστικό αυλάκι- Φ.1996

Περιβαλλόταν το Μετόχι από κήπους, περιβόλια, ελαιόδεντρα, αμπέλια. χωράφια σιτηρών κ.λ.π.. Οι μοναχοί εκτρέφανε ζώα για τις ανάγκες τους και μελίσσια για το μέλι αλλά και το κερί που ήταν τόσο αναγκαίο για τις εκκλησίες. Γιά την επεξεργασία των προϊόντων των ελαιοδένδρων και τού σιταριού διέθεταν ελαιοτριβείο και νερόμυλο. 


 

Ανατολικά τού μετοχίου σώζεται ακόμα  ερειπωμένο ναϊδιο  που ανήκε προφανώς στην Αγία Τριάδα. Είναι μικρό, θολωτό (ο θόλος κατέρρευσε προ πολλού) και έχει ημικυκλικό ιερό.
 

Ανατολικά τού μετοχίου- Φ.1996

Ο παλαιός ναϊσκος - Φωτ. 1996

Η είσοδος τού ναϊσκου από τα δυτικά- Φωτ. 1996

Η νοτιοδυτική πλευρά τού ναϊσκου

Η είσοδός του είναι μικρή και βρίσκεται στα δυτικά. Το μικρό "αέτωμα" (κετσούλι) πάνω από την  πόρτα στηρίχθηκε  σε πολύ χοντρό, ακανόνιστο, ελίτικο ξύλο (ξυλομαντωσιά), που καταλαμβάνει όλο το μήκος τού τοίχου. Φέρει ένα μικρό επίσης άνοιγμα στο νότιο τοίχο. Οι τοίχοι του είναι από χοντρή αργολιθοδομή. Η πλήρωσή τους  έγινε από χώμα και μικρότερες πέτρες. Κατά τα άλλα χρησιμοποιήθηκαν άξεστοι λίθοι διαφόρων μεγεθών καθώς και υπερμεγέθεις στο κλειδί τού θόλου και σε κάποια άλλα σημεία. Έγινε χρήση πολύ μικρών λίθων- ενίοτε σε σειρές -με άλλες μεγάλες ή μετρίου μεγέθους χωρίς κάποια εμφανή μέθοδο. Είναι ένα αμελές σύστημα τοιχοδομίας, αποτελούμενο από λίθους που έχουν άτακτα τοποθετηθεί στους τοίχους τού ναού. Λιγοστά κεραμικά παρεμβάλλονται ανάμεσα στις πέτρες. Οι τοίχοι είναι λασπόχτιστοι. Η κατασκευή βαριά. Δεν φαίνεται να είχε θυρώματα ή άλλο διάκοσμο. Εσωτερικά η βλάστηση, που το έχει καταλάβει, δεν μας επέτρεψε να μπούμε. Διακρίναμε επίσης ίχνη φωτιάς δίπλα στο ιερό, στον νοτιοανατολικό τοίχο.

 2.  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

 

 Ο ναός τής Αγίας Τριάδος  κατά το έτος 1996- Η βόρεια πλευρική κόγχη και η είσοδος στα δυτικά

Είναι μικρός ναός, εσωτερικών διαστάσεων τού ορθογωνίου 2,43μ.Χ5,80μ., ύψους δε μέχρι την κορυφή τού τρούλου 5,70 μ.

Ανήκει στόν τύπο τού απλού τρίκογχου τρουλαίου ναού τής βυζαντινής παράδοσης. Πρόκειται για μικρών διαστάσεων εκκλησίες που αποτελούνται από ένα βασικό τετράγωνο χώρο που καλύπτεται με τρούλο, ο οποίος βαστάζεται  από τέσσερις καμάρες, χωρίς κίονες ή πεσσούς στο εσωτερικό. Είναι παραλλαγή των μονόκλιτων ελεύθερων σταυρών με απλή προσθήκη κογχών στα τρία σκέλη τού σταυρού. Κατάγονται από τα πρωτοχριστιανικά μαρτύρια και κατ΄αρχάς διαδόθηκαν στην Β. Αφρική, τη Συρία και την Αρμενία. Στην Ελλάδα συναντώνται στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή, κυρίως στην α΄περίοδο (15ος-16ος και εν μέρει 17ος). Ο τύπος αυτός προτιμάται (εκτός τής κεντρικής Ελλάδας) σε μοναστήρια των νησιών (Σάμος, Σέριφος κ.ά.).

Ο τρούλος του είναι εξαγωνικός, ελαφρά οξυκόρυφος και εδράζεται επί λοφίων. Στην στεφάνη υπάρχει κοσμήτης με ανάγλυφες παραστάσεις. Φέρει δε μικρές φωτοθυρίδες σε τέσσερις από τις έδρες του. Το ιερό είναι ημικυκλικής κάτοψης, και προεξέχει  τού κυρίου σώματος τού ναού. Οι πλευρικές κόγχες είναι επίσης  ημικυκλικών σχεδόν κατόψεων και φέρουν από ένα μικρό άνοιγμα. Τα ανοίγματα πλαισιώνονται από μαρμάρινα θυρώματα με κυρτή μορφή. Οι τοίχοι τού ναού έχουν πλάτος 0,90μ. και φέρουν αρκετά ηχητικά αγγεία. Ήταν εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένος και διατηρεί μέχρι σήμερα ένα ενδιαφέρον, παλιό, αξιόλογο τέμπλο. 

Αποτύπωση ναού 1996- Ι.Π.Παραφέστα

Κάτοψη Ναού

Τομή κατά μήκος

Τομή κατά πλάτος

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ο ναός καταλαμβάνει έναν ευρύτερο χώρο διαστάσεων 6,40Χ8,20μ..  Εσωτερικά  έχει διαστάσεις 2,43Χ5,80μ. Σχηματίζεται από δύο ίσα τετράγωνα τμήματα (2,43Χ2,40μ.) κι ένα τρίτο παραλληλόγραμμο, που απαρτίζει το χώρο τού Ιερού (2,43Χ1,00μ.).

 

 

Τα σφαιρικά τρίγωνα στον τρούλο

Οι πλευρικές κόγχες τού  ναού- Φωτ, 1996

Στη βόρεια και νότια πλευρά τού ναού σχηματίζονται ημικυκλικές σχεδόν κόγχες (βάθους 1,09μ. και ανοίγματος 2,40μ.), όσο και η πλευρά τού πρώτου τετραγώνου τού ναού. Στο κέντρο των κογχών υπάρχει από ένα άνοιγμα (πλάτους εσωτερικά 0,86μ. που απολήγει εξωτερικά στο 0,55μ., ύψους 0,70μ. και σε ύψος από το δάπεδο τού ναού 1,70μ.). Περιβάλλεται δε εξωτερικά από λιτό αλλά εκλεπτυσμένο μαρμάρινο κυρτό θύρωμα, και προεξέχουσα ποδιά από μονολιθική  πλάκα. Στον άξονα τού υπέρθυρου υπάρχει εγχάρακτος σταυρός με δίλοβες απολήξεις.

Η βόρεια κόγχη - Φ. 1996

Το άνοιγμα τής βόρειας κόγχης & το θύρωμα- Φ.1996

Το πρώτο τμήμα τού ναού είναι εσωτερικά θολοειδές (ύψους 3,85μ.), ενώ εξωτερικά επικαλύπτεται με δίρριχτη στέγη.
Στο κεντρικό τετράγωνο εδράζεται ο τρούλος επί τεσσάρων λοφίων, ημισφαιρικός σχεδόν ως προς το ύψος τους. Η στεφάνη τού τρούλου δημιουργήθηκε από σειρές πλακοειδών λίθων, ανάμεσα στις οποίες μόλις διακρίνεται (κάτω από το επίχρισμα) μαρμάρινος κοσμήτης με ανάγλυφο έξεργο διάκοσμο.

Ο κοσμήτης στη βάση τού τύμπανου τού τρούλου. Διακρίνεται ο ανάγλυφος διάκοσμος- Φωτ. 1996

Ο κοσμήτης στα παλαιοχριστιανικά και μεσοβυζαντινά χρόνια αποτελούσε αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο που περιέτρεχε τούς τοίχους, τονίζοντας τον δομικό χαρακτήρα των κτηρίων. Συνήθως ήταν μαρμάρινος και έφερε γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα(69).

Διακοσμητικά ανάγλυφα στη Σάμο

Ο συγκεκριμένος κοσμήτης είναι δυσδιάκριτος και συνεπώς είναι αρκετά δύσκολο να περιγράψουμε το διακοσμητικό του θέμα. Είναι μια πλατειά ζώνη που αποτελείται από ένα κυρτό και ένα κοίλο κεντρικό τμήμα, που ορίζεται στο επάνω και κάτω μέρος της από δύο λεπτές στεφάνες. Το φαρδύ κεντρικό τμήμα    διακοσμείται από έναν περιελισσόμενο βλαστό(;) που περιβάλλει  ανάγλυφα σε σειρά  στοιχεία, σχήματος οβάλ. Στις απολήξεις δε αυτών σχηματίζονται μικρότερα ανάγλυφα. Διακοσμημένες είναι και οι δύο λεπτές στεφάνες που περιτρέχουν τον κοσμήτη.
"Ο ελισσόμενος βλαστός που εμφανίζεται ήδη από την παλαιοχριστιανική περίοδο, αρχίζει να επικρατεί στις αρχές του 11ου αιώνα, ενώ τον 12ο αιώνα εξελίσσεται σε κύριο διακοσμητικό μοτίβο στην περιορισμένη επιφάνεια επιστυλίων, θυρωμάτων ή γείσων. Ενδείκνυται περισσότερο για επιμήκεις και στενές επιφάνειες, ενώ ο βλαστός μπορεί να είναι απλός, διπλός ή τριπλός,διαφοροποιώντας κάθε φορά το εικαστικό αποτέλεσμα"(70).

Φωτοθυρίδα τρούλου 1996

Το καθαρό ύψος τού τρούλου, από τη στεφάνη ως την κορυφή του είναι 1,60μ.. Το γενικό δε ύψος τού οικοδομήματος είναι 5,70μ.. Ισοδυναμεί σχεδόν με το εσωτερικό μήκος τού ναού. Το τύμπανο τού τρούλου εξωτερικά είναι οκταγωνικό και φέρει στενές επιμήκεις φωτοθυρίδες στις τέσσερις έδρες του. 
Στο τμήμα τού Ιερού υπάρχει ημικυκλικής κάτοψης κόγχη (αψίδα) ανοίγματος 1,63 μ. και ύψους 2,80μ. Φέρει φωτοθυρίδα στο κέντρο στο κάτω μισό τμήμα ενός τυφλού, επιμήκους τόξου. Εχει  πλάτος 0,35μ. που απολήγει εξωτερικά στα 0,11μ.. Εξωτερικά πλαισιώνεται από μαρμάρινο θύρωμα (πλάτους περίπου 0,10μ.).
Δεξιά κι αριστερά τής κόγχης τού Ιερού - στο βόρειο και νότιο τοίχο τού Ιερού- υπάρχουν δύο αρκετά μεγάλες οξυκόρυφες θυρίδες τής προσφοράς και τής προσκομιδής (πλάτους 0,50μ. και μήκους 0,86μ., σε ύψος 0,90μ. από το δάπεδο).

Οξυκόρυφη κόγχη Πρόθεσης Φ.1996

Η φωτοθυρίδα στο Ιερό

Η Αγία Τράπεζα -Φωτ.1996

Η Αγία Τράπεζα βρίσκεται εξ ολοκλήρου μέσα στην κόγχη τού Ιερού. Αποτελείται από πετρόχτιστη κολόνα (στύλο) που φέρει επάνω της ένα πρόσθετο επίπεδο μάρμαρο.
Η είσοδος τού ναού βρίσκεται στα δυτικά, έχει πλάτος 1,18μ. εσωτερικά και απολήγει στο 0,80μ. εξωτερικά. Περιβάλλεται δε από μαρμάρινο θύρωμα με συνδυασμό κοίλης και διπλής κυρτής ζώνης. Στεφανώνεται από μαρμάρινο, μονολιθικό ανώφλι.  Στο υπέρθυρο υπάρχει αβαθής,  τοξωτή  κόγχη με εγχάρακτο σταυρό στον άξονα τού τυμπάνου. 

Η είσοδος το 1996- Παραστάδες και.. λαδομπογιές

Η είσοδος- Νέες επεμβάσεις...

Οι τοίχοι έχουν φάρδος 0,90μ.. Γίνεται χρήση αργολιθοδομής. Στη δυτική πλευρά (σε ύψος 2,90μ.) ο τοίχος λεπταίνει (για τεχνικούς κυρίως λόγους) δημιουργώντας από εκεί και πάνω αέτωμα (ύψους 1,00μ. μέχρι την κορυφή του και 0,20μ στα άκρα του). Κατ΄αυτόν τον τρόπο, ο τοίχος μορφολογικά διασπάται με μια πολύ απλή μέθοδο που τού προσδίδει μια σχετική πλαστικότητα. Μια όμοια διαμόρφωση τοίχου βρήκαμε στον τρίκογχο, τρουλαίο ναό τής Αγίας Πελαγίας τού Κάμπου Βουρλιωτών και μια παρόμοια στον τρίκογχο τρουλαίο ναό τής Αγίας Ματρώνας στην ίδια περιοχή, που εφαρμόστηκε όμως σε όλους περιμετρικά τούς τοίχους τού ναού.
Η θεμελίωση συνδέεται με την κατασκευή εμφανούς ακανόνιστης κρηπίδας, η οποία χρησίμευσε ως τοιχοβάτης. Το επίχρισμα στους τοίχους εμποδίζει τη μελέτη της τοιχοποιίας, συνεπώς μας στερεί κάποιων άλλων χρήσιμων στοιχείων.
Ο ναός διαθέτει ηχητικά αγγεία. Αυτά που διακρίναμε είναι: δύο στον βόρειο τοίχο τής κόγχης δεξιά κι αριστερά τού παραθύρου, ένα ακόμα στον βόρειο τοίχο τού πρώτου τμήματος τού ναού και δύο στο νότιο τοίχο τού ιδίου τμήματος.

Διασωθέν μαρμάρινο μέλος Φ.1996

"Παρόμοια ως προς την ποσότητα και τις θέσεις τους ηχητικά αγγεία συναντούμε στην επίσης τρίκογχη εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη της Μεγάλης Παναγιάς"(71)
Η επικάλυψη τού ναού θα ήταν με σχιστόπλακες όπως και στα άλλα πατμιακά μετόχια τής Σάμου και σε πολλά άλλα παρεκκλησίδια, αλλά σήμερα υπάρχουν τσιμεντοστρώσεις. Αφθονη δε λαδομπογιά καλύπτει τα θυρώματα των ανοιγμάτων. Το δάπεδο είναι τσιμεντωμένο. Σώζεται, τέλος, βυζαντινό μαρμάρινο μέλος.


3.  ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

"Στα τουρκοκρατούμενα, πλέον, νησιά του Αιγαίου, εκτός από εισαγόμενες από την Κρήτη εικόνες, περαστικοί Κρητικοί ζωγράφοι εκτελούν επιτόπου παραγγελίες...Τέτοιοι αγιογράφοι εκτελούν και τις πολύ καλές τοιχογραφίες στο καθολικό της μονής της Πάτμου, γύρω στα 1600. Ήδη πριν από την πτώση του Χάνδακα πολλοί Κρητικοί ζωγράφοι αναζητούν καλύτερη τύχη καταρχήν στα Επτάνησα και στις Κυκλάδες, μερικοί όμως και σε άλλα νησιά, όπως η Σκόπελος (Αντώνιος Αγοραστός) ή τα μεγάλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Στη Μήλο εγκαθίσταται ο ιερέας Εμμανουήλ Σκορδίλης, του οποίου εικόνες σώζονται...και στην Πάτμο. Συνδυάζει την παραδοσιακή βυζαντινή-κρητική μορφολογία με δυτικά δάνεια και μοτίβα του μπαρόκ, ενώ αντιγράφει και παλαιότερα δυτικότροπα έργα συμπατριωτών του. Απομίμηση κρητικής τεχνοτροπίας και εικονογραφίας παρατηρείται σε εικόνες της Πάτμου του α’ μισού του 17ου αιώνα, έργα επιδέξιων ζωγράφων, ντόπιων ή επήλυδων (όπως ο χιώτης ιερέας Σταμάτιος)"(89).

Οι τοιχογραφίες που διασώθηκαν- Φ.1996

Οι τοιχογραφίες που διασώθηκαν- Φ.1996

Ο ναός τής Αγίας Τριάδος ήταν άλλοτε εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένος. Σήμερα σώζονται τοιχογραφίες στο τύμπανο και στον τρούλο, στο βορειοανατολικό και εν μέρει στο νοτιοανατολικό σφαιρικό τρίγωνο, καθώς και πάνω από τα τόξα. Στο κέντρο τού τρούλου απεικονίζεται η Αγία Τριάδα, από την οποία παράσταση σώζεται μόνο ένα τμήμα. Χαμηλότερα, σε στενή σχετικά ζώνη, απεικονίζονται οι χοροί των Αγγέλων. Ακόμα χαμηλότερα στο τύμπανο υπάρχει διπλάσια περίπου σε φάρδος ζωγραφική ζώνη των Αγίων. Η ζώνη αυτή απολήγει στον κοσμήτη, πάνω από τα σφαιρικά τρίγωνα και τις καμάρες. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονταν ολόσωμα οι τέσσερις Απόστολοι (Μάρκος, Λουκάς, Ιωάννης, Ματθαίος). Στα μέτωπα των τόξων απεικονίζονται σε "μετάλλια" μορφές Αγίων.

Οι βασικές ζώνες που περιγράψαμε διαχωρίζονται μεταξύ τους και με ενδιάμεσες ζωγραφικές στεφάνες.
                                                               ••

Στον τρούλο σώζεται ολόσωμη η φιγούρα τού Χριστού σε σχετικά καλή κατάσταση και το Άγιο Πνεύμα εν είδη Περιστεράς. Πρόκειται για αξιόλογη καλλιτεχνική δουλειά. Άλλες λεπτομέρειες δεν διακρίνονται πια.

Οι τοιχογραφίες τού τρούλου- Φωτ.1996

Λεπτομέρεια από την απεικόνιση τού τρούλου - Φ. 1996

Ενδιαφέρον έχει το φόντο τής απεικόνισης τής Αγ.Τριάδος, εκεί που σμίγει με την ενδιάμεση ζώνη που θα περιγράψουμε παρακάτω: Δημιουργείται στο σημείο αυτό μια φαρδιά περιοχή που περιτρέχει κυκλικά τον τρούλο, ζωγραφισμένη από αλλεπάλληλες σειρές μικρών ρόμβων διαφορετικών χρωμάτων που συμπλέκονται μεταξύ τους, προκαλώντας μια πολύ έντονη εντύπωση διάθλασης τού φωτός.

Η πρώτη ενδιάμεση ζώνη (μεταξύ τής απεικόνισης τής Αγ.Τριάδος κι αυτής των χορών των Αγγέλων) περιλαμβάνει επιγραφή περιμετρικά τού τρούλου, με πολύ επιμελημένη μαύρη γραφή σε λευκό φόντο, που διακόπτεται από ζωγραφιστούς σταυρούς.

Η γραπτή ζώνη τού τρούλου - Μονταρισμένη φωτογραφία τού 1996

Περιβάλλεται και στις δύο μεριές από μια πολύ λεπτή, λευκή ταινία, στη συνέχεια από μια κόκκινη αρκετά φαρδιά (με ζωγραφικό διάκοσμο) και πάλι από μια λεπτή λευκή. Τέλος μια ιδίου φάρδους μαύρη ταινία προσδιορίζει και τονίζει την περιοχή τής επιγραφής.

Χερουβείμ στη ζώνη των Αγγέλων

Το ίδιο όπως είπαμε, επαναλαμβάνεται και στο κάτω μέρος τής γραπτής επιγραφής, εκεί όπου αρχίζει η ζώνη των Αγγέλων.
Στο τύμπανο τού τρούλου απεικονίζονται αγγελικές μορφές σε συνεχή διάταξη, μέσα σε "μετάλλια" (κυκλικά περιγράμματα). Ανά τρείς δε μορφές παρεμβάλλεται ένα Χερουβείμ. Τα κενά ανάμεσα στα κυκλικά περιγράμματα και στις οριζόντιες ζώνες γεμίζουν με φυτικά ζωγραφικά θέματα από πολύφυλλα ανθέμια και ροζέτες. 

Οι χοροί τών Αγγέλων - Μονταρισμένη φωτογραφία τού 1996

Η δεύτερη ενδιάμεση ζώνη (στο τύμπανο τού τρούλου) μεταξύ αυτής των χορών των Αγγέλων και αυτής των Αποστόλων σχηματίζεται από μια λεπτή λευκή ταινία, μια φαρδύτερη κόκκινη διακοσμημένη και μια πάλι λεπτή λευκή. Αυτό επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα. Ανάμεσα στις όμοιες αυτές ζωγραφικές λωρίδες παρεμβάλλεται μια σειρά επαναλαμβανόμενων μαιάνδρων.

Η ζώνη τών Αποστόλων Φ. 1996

Χαμηλότερα στο τύμπανο τού Τρούλου υπάρχει πολύ φαρδιά ζωγραφική ζώνη Αποστόλων και ιεραρχών με ειλητάρια στα χέρια. Δίνεται μεγάλη έμφαση από τον καλλιτέχνη αγιογράφο στην απόδοση διαφορετικών μορφών για κάθε Άγιο, στην κίνηση των σωμάτων και στην εμφάνιση των ενδυμάτων τους.

Πράγματι οι μορφές σαν να βρίσκονται σε ελεύθερη κίνηση. Τα σώματα κάποιων Αγίων είναι ελαφρώς στραμμένα, τα πρόσωπα επίσης σαν να κοιτούν προς όλες τις κατευθύνσεις.

 

Λεπτομέρεια από την ζώνη τών Αποστόλων Φωτ. 1996 

Με απλωμένα τα χέρια σε διάφορες στάσεις, δείχνουν στους πιστούς τα ειλητάρια που κρατούν, σχεδόν τα.. ανεμίζουν. Τα ρούχα τους θέλουν να μοιάζουν αληθινά, με τις πολλές πτυχές, τα γυρίσματα, τα τσακίσματα που συμβάλλουν στην εντύπωση τής κινητικότητας πάνω στο πεδίο. Διαφορετικές ενδυμασίες και ποικιλία στις λεπτομέρειές τους, αλλά και στα πρόσωπα. Τα μαλλιά, τα γένια διαφοροποιούνται.

Λεπτομέρεια από την ζώνη τών Αποστόλων Φωτ. 1996

Κάτω από τη ζώνη των Αγγέλων, που εκ των πραγμάτων εκφράζουν στατικότητα, οι Αγιοι Απόστολοι σ΄έναν αέναο χαρμόσυνο κυκλικό χορό μεταδίδουν τον ζωντανό λόγο τού Κυρίου.

Η παραπάνω ζώνη απολήγει στον κοσμήτη που στεφανώνει τη βάση τού τύμπανου τού τρούλου.
Κάτω από τον κοσμήτη στα σφαιρικά τρίγωνα (λοφία) των διασταυρώσεων των τόξων, απεικονίζονταν οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Σήμερα σώζονται η ολόσωμη φιγούρα τού Ευαγγελιστή Ματθαίου στο βορειοανατολικό λοφίο τού ναού και ελάχιστα μέρη από την απεικόνιση τού Ιωάννου Θεολόγου στο νοτιοανατολικό λοφίο, όπου διακρίνεται ο Πρόχωρος και μέρος τού σπηλαίου τής Αποκαλύψεως.

Στο βορειοανατολικό σφαιρικό τρίγωνο, ο Ευαγγελιστής Μάρκος και η μετωπική ζώνη πάνω από τα τόξα-Φ.1996 (μοντάζ)

Δίπλα στον Ευαγγελιστή Ματθαίο στέκεται ο εμπνευστής Αγγελός του και φέρει φωτοστέφανο. Η εμφάνιση Αγγέλου στις απεικονίσεις ανάγεται στην Παλαιολόγεια εποχή (1204-1453) και μεταγενέστερα.

Η παράσταση ορίζεται χαμηλά από ενδιάμεση στενή ερυθρόχρωμη ζώνη με λευκά περιγράμματα, η οποία διατρέχει το επάνω μέρος των τόξων, περικλείοντας την τελευταία ζώνη τοιχογραφιών. Εδώ στην τελευταία ζώνη, μέσα σε "μετάλλια" λευκού περιγράμματος, απεικονίζονται στη σειρά οι  μορφές των διαφόρων Ιεραρχών. Τα "τριγωνικά" κενά μεταξύ των "μεταλλίων" διακοσμούνται με καρδιόσχημου τύπου βλαστούς και λογχοειδείς προεκτάσεις.

 

Λεπτομ. κάτω από τα λοφία-1996

Στο λοφίο, ο Ευαγγελιστής Μάρκος--Φ.1996

 

 

 

 

 

 

ΓΕΝΙΚΑ 

"Από τον 10ο ως τον 12ο αιώνα, η ζωγραφική διακόσμηση έχει μεγάλη σημασία. Τα γεωμετρικά σχήματα εξαφανίζονται και αντικαθίστανται από ταινίες με βλαστούς, με τρίφυλλους μόσχους. Κι αυτοί αραιώνουν και παρουσιάζονται ανάμεσα στους ελικοειδείς βλαστούς μορφές ζώων, στο τρίτο τέταρτο τού 12ου αι.    Πολλά θυμίζουν την Μ. Ασία με την οποία όπως φαίνεται (κυρίως από τα θέματα και την τεχνοτροπία τής ζωγραφικής), υπήρχε συνεχής επαφή"(85).
Από το 1204 έως το 1453 "όλο το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στον εσωτερικό και τον εξωτερικό διάκοσμο. Σε αντίθεση προς τις εικαστικές τέχνες, η αρχιτεκτονική παρουσιάζεται σχετικά στείρα. Το ενδιαφέρον των κτητόρων και το ταλέντο των καλλιτεχνών έχει στραφεί προς την ζωγραφική"(81).  
Στην α΄περίοδο τής Τουρκοκρατίας (15ος-16ος-εν μέρει 17ος αι.),"το εσωτερικό τών ναών της Τουρκοκρατίας λόγω κυρίως των μικρών ανοιγμάτων, ήταν σκοτεινό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός χώρου ιδιότυπου που τον χαρακτήριζε η μυστικοπάθεια. Στην αίσθηση τού χώρου συνέβαλλε και η διακόσμηση με τοιχογραφίες που αναπτύσσεται σε όλες τις ελεύθερες επιφάνειες και χαρακτηρίζεται από την συνεχή μείωση τής κλίμακος των απεικονιζομένων μορφών και από την χρήση σκοτεινών τόνων."(84). 

Τέλος, για τον 17ο, 18ο, αρχές 19ου αιώνα, αναφέρουμε οτι στο πεδίο τής ζωγραφικής,"το επίπεδο στα νησιά τού Αιγαίου είναι χαμηλό με τάση προς τον λαϊκότερο χαρακτήρα...Ετσι η τέχνη σε όλα τα νησιά στο βόρειο Αιγαίο, στις Κυκλάδες και στα Δωδεκάνησα διακρίνεται γιά τον ενιαίο και συντηρητικό της χαρακτήρα που γίνεται έντονα λαϊκός χωρίς να χάνει τη νησιώτικη καλαισθησία...Στα τέλη τού 18ου και στις αρχές τού 19ου, η καλλιτεχνική κίνηση τού μπαρόκ και το ροκοκό αφομοιώνεται από τούς Ελληνες και  εισχωρεί και στη θρησκευτική ζωγραφική τής εποχής. Φρούτα και λουλούδια, παρόμοια με αυτά των ισλαμικών παλατιών κοσμούν πλέον αρχοντικά και ναούς"(88).


 4.  ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Γενική έποψη τού τέμπλου- ΦΩΤ. 1996

Για την κατασκευή των τέμπλων από την παλαιοχριστιανική και τη μεσοβυζαντινή εποχή χρησιμοποιήθηκε το μάρμαρο, το μέταλλο και το ξύλο. Στα τέμπλα τής μεταβυζαντινής περιόδου το ξύλο επιλέχθηκε και επικράτησε για οικονομικούς λόγους, προσφέροντας επιπλέον περισσότερες δυνατότητες για το σκάλισμα των πολύπλοκων μοτίβων.
Το τέμπλο τής Αγ.Τριάδος είναι στενό και υψηλό. Σε συνδυασμό με την ποικιλία τού διάκοσμου και την καλοτεχνία του προσδίδει κομψότητα και μια αίσθηση  ανάτασης. Είναι επιμελημένο, αποτέλεσμα δεξιοτέχνη ξυλογλυφέα. Φέρει ανάγλυφες ανθρώπινες και αγγελικές παραστάσεις, καθώς επίσης φυτικά και ζωικά θέματα. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος τής έξεργης διάτρητης τεχνικής. Παρατηρείται στον όλο διάκοσμο, μια πυκνή συνάρθρωση των στοιχείων.

Στο χαμηλό μέρος τού τέμπλου, στο κέντρο των θωρακίων υπάρχουν ανάγλυφα μετάλλια που περιβάλλονται από βλαστούς με φυτική κορωνίδα και ροζέτες. Ολόγυρα περικλείονται από ελισσόμενους επίσης βλαστούς και άλλα φυτικά θέματα.
Στο επάνω μέρος των θωρακίων, αριστερά και δεξιά τής Ωραίας Πύλης υπάρχουν δύο ανάγλυφες παραστάσεις με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη: Το αμάρτημα των Πρωτοπλάστων αριστερά και η φιλοξενία τού Αβραάμ στα δεξιά.

H ανάγλυφη παράσταση τών Πρωτοπλάστων στο θωράκιο - Φωτ. 1996

Στην παράσταση των Πρωτοπλάστων κυριαρχεί η έξεργη τεχνική σε όλα τα στοιχεία. Παρατηρούμε τον Αδάμ και την Εύα να γεύονται τούς καρπούς από το απαγορευμένο δένδρο, τον "όφιν" να ελίσσεται πάνω στο δέντρο, ζώα όπως το λιοντάρι, το πουλί εμπλέκονται με μαεστρία με μια ποικιλία φυτικών θεμάτων, μεταξύ τών οποίων τουλίπες και μικρά μάλλον τριαντάφυλλα.

Λεπτομέρεια: Η  παράσταση τής εκδίωξης-1996

Δύο πουλιά στέκονται σε απόλυτη συμμετρία στο επάνω μέρος τής σύνθεσης,  στο δε κάτω μέρος ένα λιοντάρι αριστερά κι ένα πουλί δεξιά.
Στην ίδια θέση απεικονίζεται και η σκηνή  της εκδίωξης  των Πρωτοπλάστων. Η σκηνή αυτή από την Παλαιά Διαθήκη (θέμα δυτικότροπο) πρωτοεμφανίστηκε σε παραστάδες τής Ωραίας Πύλης (η θεματολογία αυτή τελικά θα επικρατήσει και θα εμπλουτιστεί με περισσότερες μορφές στην επόμενη περίοδο του μπαρόκ).
Στην παράσταση τής φιλοξενίας τού Αβραάμ κυριαρχεί η σκηνή τού δείπνου ανάμεσα σε φυτικά στοιχεία μεταξύ των οποίων και κρίνοι, καθώς και σε απεικονίσεις ζώων. Στο κάτω μέρος δεξιά και αριστερά βρίσκονται δύο φτερωτά λιοντάρια, ενώ στο επάνω μέρος αντίστοιχα, δύο πουλιά.

H ανάγλυφη παράσταση τής φιλοξενίας τού Αβραάμ  στο θωράκιο - Φωτ. 1996

"Ο ρόλος των βημοθύρων είναι διπλός καθώς, αφενός απαγορεύουν την είσοδο και την κοινή θέα στο χώρο του Ιερού Βήματος διαφυλάσσοντας το μυστικιστικό χαρακτήρα της Θείας Λατρείας, αφ΄ετέρου έχουν συμβολικό περιεχόμενο, όπως σημειώνει ο Ιωάν, ι ́, 9, ...ἐγὼ εἰμι ἡ θύρα δι’ ἐμοῦ ἐάν τις εἰσέλθῃ, σωθήσεται..."(72)
Τα βημόθυρα τού τέμπλου τής Αγ.Τριάδος ανήκουν σε έναν ιδιαίτερο τύπο που χαρακτηρίζεται από τη μικτή τεχνική: φέρουν δηλαδή γραπτό (ζωγραφικό) και γλυπτό διάκοσμο.
"Από τον 15ο-16ο αι., κυρίαρχο στοιχείο είναι ο γραπτός ή ο γλυπτός διάκοσμος, που δεν απέχει από τη μαρμαρογλυπτική τέχνη της βυζαντινής περιόδου. Ο συνδυασμός γραπτού και γλυπτού διακόσμου είναι η πιο συνηθισμένη μορφή στα βημόθυρα (Ήπειρος, Άγιον Όρος, νησιωτικός χώρος τής Δωδεκανήσου και τής Κρήτης). Απλά σανιδώματα στις βάσεις των βημοθύρων αποτελούν γνώρισμα του 16ου-18ου αι.."(73)

Το πάνω μέρος τών βημοθύρων- Φ.1996

Στα βημόθυρα τού τέμπλου τής Αγίας Τριάδος διαμορφώνονται δύο ζώνες με ζωγραφικές (άλλοτε) παραστάσεις ανάμεσα σε ξυλόγλυπτες ζώνες με έξεργα φυτικά θέματα."Εις το άνω μέρος τών Βημοθύρων, εικονίζεται ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου και εις το κάτω μέρος ο Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Οσιος Χριστόδουλος"(73α) Σήμερα δεν υπάρχουν πλέον οι απεικονίσεις. Τα βημόθυρα επιστέφονται με πλατιά ζώνη διακοσμημένη με δύο δράκους, ανθέμια και ροζέτες διάτρητης έξεργης τεχνικής. Στο ανώτερο τμήμα τους σχηματίζεται μετάλλιο με ελικοειδή φυτικά μοτίβα. 

Λεπτομέρεια στα  βημόθυρα - Φ.1996

Οι προστάτες - δράκοι με τη θυσανωτή ουρά τους ανήκουν στον τύπο των περσικών διακοσμητικών (κουφικά). Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι ο θυρεός και τα δρακόμορφα όντα  ανάγονται στη βυζαντινή περίοδο και διασώζονται σε επιστύλια και κοσμήτες τέμπλων.
 
Πάνω από τα θωράκια τοποθετούνται οι δεσποτικές εικόνες, ανάμεσα στις οποίες υψώνονται κατακόρυφα ισομήκη πλαίσια, τα στυλώματα. Τα κάθετα στυλώματα λόγω τού μικρού μεγέθους τού τέμπλου είναι συγχρόνως και οι παραστάδες, που ορίζουν τις θύρες τής Ωραίας Πύλης και τής Πρόθεσης. Φέρουν ανάγλυφο, έξεργο διάκοσμο με πλατιά λογχοειδή φύλλα κι ανθάκια.
Στα διάστυλα είναι τοποθετημένες δύο εικόνες: τής Παναγίας Πορταϊτισσας και τής Αγίας Τριάδος. 

Τα διάστελα τού τέμπλου και τα "τρίφυλλα" τοξωτά υπέρθυρα- Φωτ.1996

Το υπέρθυρο πάνω από την Ωραία Πύλη σχηματίζει τρίφυλλο ημικυκλικό τόξο, ενώ πάνω από την πύλη τής Πρόθεσης υπάρχει ένα ατελέστερο στη μορφή, προφανώς λόγω στενότητας.
Πάνω από τις Δεσποτικές εικόνες και τις δύο πύλες τού Ιερού υπάρχουν ορθογώνια "θωράκια" που σχηματίζονται από επάλληλα  διαφορετικά  τεμάχια διακοσμημένα με φυτικά στοιχεία. Απολήγουν στο τελείωμα των παραστάδων, όπου στηρίζεται το επιστύλιο ή Θριγκός ή Μεσαία ζώνη:
Αποτελείται από τρείς επάλληλες γλυπτές ζώνες και το Δωδεκάορτο, με ενδιάμεσες στενότερες διακοσμητικές ταινίες (κοσμήτες). Χρησιμεύουν για να καταδείξουν τη μετάβαση και την εναλλαγή των ζωνών τού θριγκού.

Η μεσαία ζώνη, έξεργης τεχνικής, και το κεντρικό μετάλλιο -Φωτ. 1996

 Κοσμήτης αγγελικών μορφών-Φ.1996

Στη μεσαία πλατύτερη ζώνη αναπτύσσεται πολύ πλούσιος φυτικός διάκοσμος με ελισσόμενους βλαστούς που ξεκινούν από ένα κεντρικό "μετάλλιο". Χρησιμοποιήθηκε εδώ η μέθοδος της διάτρητης έξεργης τεχνικής σε αντίθεση με τις άλλες δύο ζώνες. Το επιστύλιο ολοκληρώνεται με μια στενή ταινία, εν είδει κοσμήτη, που αποτελεί και τη βάση τού Δωδεκάορτου. Ο κοσμήτης αυτός δημιουργήθηκε από μια σειρά συνεχόμενων μικρών αγγέλων.
 

Στην επόμενη ζώνη, όπου απεικονίζεται το Δωδεκάορτο, οι σκηνές είναι εννέα συνολικά και αποδίδονται σε τετράγωνα σανιδώματα, που χωρίζονται από κιονίσκους, ενώ τα τύμπανα των ενδιάμεσων τριγωνικών κενών πληρούνται με φυτικά θέματα. Απεικονίζονται σκηνές από τη ζωή τού Χριστού.

Ο θριγκός με το Δωδεκάορτο και την επίστεψη με τον σταυρό -Φωτ. 1996

"Το μεταβυζαντινό ξυλόγλυπτο τέμπλο έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στη ζώνη του θριγκού με τις πολλαπλές ανάγλυφες ταινίες και το μετασχηματισμό του σε εικονοστάσι. Σύμφωνα με τους μελετητές τα υψηλά ξυλόγλυπτα τέμπλα προήλθαν από τη Ρωσία από τα τέλη του 15ου-16ουαι., και έφεραν πολλές επάλληλες ζώνες με γραπτό διάκοσμο. Το "εικονοστάσι" διαμορφώνεται από τα τέλη του 11ου και κυρίως στις αρχές του 12ου αι.. Αντικαθιστά το παλαιό φράγμα-τέμπλον, καθώς στη θέση των προγενέστερων "βήλων" τοποθετούνται οι δεσποτικές εικόνες και στο επιστύλιο του τέμπλου προσαρμόζονται οι ζώνες με το Δωδεκάορτο και τη Μ. Δέηση"(74).   

Η επίστεψη ή πυραμίδα τού τέμπλου τής Αγίας Τριάδος ξεκινά χαμηλότερα από τα δύο άκρα του. Είναι διάτρητης έξεργης τεχνικής σε όλη της την επιφάνεια. Στο κέντρο υπάρχει "μετάλλιο" που πλαισιώνεται από μεγάλα ανάγλυφα πλέγματα από τριπλές ταινίες. Αυτά περιβάλλονται από φυλλοφόρους βλαστούς και ανθέμια που διατρέχουν κατά μήκος όλη την ζώνη.

Η επίστεψη τού τέμπλου-Διάτρητη έξεργη τεχνική - Φωτ.1996

"Το θέμα του ελισσόμενου βλαστού εμφανίζεται ήδη από την παλαιοχριστιανική περίοδο, αρχίζει να επικρατεί στις αρχές του 11ου αιώνα και τον 12ο αιώνα εξελίσσεται σε κύριο διακοσμητικό μοτίβο στην περιορισμένη επιφάνεια επιστυλίων, θυρωμάτων ή γείσων. Το συγκεκριμένο θέμα μετατρέπεται σε ατέρμον και ενδείκνυται περισσότερο για επιμήκεις και στενές επιφάνειες, ενώ ο βλαστός μπορεί να είναι απλός, διπλός ή τριπλός,διαφοροποιώντας κάθε φορά το εικαστικό αποτέλεσμα" (75).

  

Λεπτομ. επίστεψης- Φτερωτός δράκος προστάτης-1996

Δύο φτερωτοί δράκοι στέκονται αντικριστά, στις δύο πλευρές (σημειώνουμε ότι στη βάση της πυραμίδας των τέμπλων τού 17ου αιώνα τοποθετούνται δελφίνια, που αργότερα μετεξελίσσονται σε όντα δρακόμορφα). Στα χαμηλότερα άκρα τής ζώνης αυτής υπάρχουν δύο μεγάλα πουλιά. 

Λεπτομέρεια  επίστεψης- Φ.1996

 

 

Το όλο σύμπλεγμα έχει πολύ ενδιαφέρον για τον τρόπο που ο καλλιτέχνης το συνέθεσε, αλλά και για την καλλιτεχνική ποιότητα τού αποτελέσματος.

Στο κέντρο αυτής τής τελευταίας ζώνης υψώνεται μεγάλος ξύλινος  σταυρός. Διαμορφώνει στις απολήξεις των κεραιών του τρίλοβα δισκάρια. Το τρίλοβο σχέδιο κατάγεται από την Ιταλία και διαμορφώθηκε με την επίδραση της γοτθικής τέχνης. Πάνω στις απολήξεις των τρίλοβων  υπήρχαν σύμβολα των Ευαγγελιστών: ο Αετός (Ιωάννης), ο Άγγελος (Ματθαίος), ο Λέων (Μάρκος), ο Μόσχος (Λουκάς). Ο ξύλινος σταυρός πλαισιώνεται περιμετρικά από διάτρητης τεχνικής διάκοσμο ενώ τα τρίλοβα δισκάρια απολήγουν σε ανθέμια διάτρητης επίσης τεχνικής. Δεν υπάρχουν "λυπηρά". 
Οι σταυροί στα πρώιμα βυζαντινά τέμπλα σύμφωνα με τις πηγές ήταν μεταλλικοί, ενώ στη μεσοβυζαντινή περίοδο ήταν μάλλον ξύλινοι. Οι μορφές τής Παναγίας και τού Ευαγγελιστή Ιωάννη  πλαισίωναν αργότερα τον σταυρό ( "λυπηρά").
                                                              ••

Μέσα στον ναό υπάρχει εικόνα τού Οσίου Χριστοδούλου. Στο τέμπλο βρίσκεται η εικόνα τής Αγίας Τριάδος καθώς και τής Παναγίας Πορταϊτισσας που φέρει την παρακάτω επιγραφή:

Παναγία Πορταϊτισσα 1719

Η επιγραφή  τής εικόνας τής Πορταϊτισσας ΦΩΤ. 1996

ΘΕΟΤΟΚΕ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ ΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ

ΑΙΡΕΤΚΩΝ ΤΑ Φ(ΡΙ)ΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΤΑΙΣΧΥΝΟΝ

ΤΩΝ ΜΗ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥΝΤΩΝ ΜΗΔΕ ΤΙΜΟΝΤΩΝ ΠΑΝΑΓΝΕ

ΤΗΝ ΣΕΒΑΣΜΙΟΝ ΕΙΚΟΝΑ ΣΟΥ.

                                                  Α.Ψ.Ι.Θ  Μαϊω (ΣΤ;)

                                                   1719     Μαϊω (6;)

 

 

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

"Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα τής εποχής τής Τουρκοκρατίας, τής α΄περιόδου (15ος-16ος - εν μέρει 17ος αι.) φαίνεται οτι είχαν ως αφετηρία τους την Κρήτη, άριστα δε και πρώϊμα παραδείγματά τους σώζονται στην Πάτμο. Τα τέμπλα χαρακτηρίζονται από το μεγάλο σχετικά ύψος τους, την τριπλή καθ΄ύψος διαίρεση και τον συνεχώς επαυξανόμενο φόρτο τού αναγλύφου διακόσμου. Τα μεταβυζαντινά τέμπλα φτάνουν σε ύψος τούς θόλους ή την οροφή. Κρατούν την παλιά διάταξη τών κιονίσκων που στηρίζουν ένα επιστύλιο, τής κάτω ζώνης με θωράκια (ξύλινα και κατάκοσμα) και της άνω ζώνης με εικόνες. Πάνω από το επιστύλιο υπάρχει μια ζωφόρος με εικονίδια που έχουν για θέμα την "μεγάλη δέηση" ή τις δώδεκα δεσποτικές εορτές. Ψηλότερα υπάρχει. ίσως, γείσο και μέγας σταυρός"(83).

Από τον 17ο αι. στον 18ο αι. είναι μια περίοδος μετάβασης (β΄περίοδος) από τα πρόστυπα ξυλόγλυπτα τέμπλα στα πιο έντονα διακοσμημένα τέμπλα τής επόμενης μπαρόκ περιόδου που χαρακτηρίζει την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική τού 18ου αι., οπότε εισάγονται νέα μοτίβα (πρωτόπλαστοι, ελισσόμενοι βλαστοί, πολύπλοκα φυτικά μοτίβα, ζωόμορφες παραστάσεις), που απεικονίζονται ρεαλιστικά και συνυπάρχουν με μοτίβα της περιόδου τού 17ου αι. (δρακόμορφα όντα, αχιβάδες, δελφίνια, επιπεδόγλυφοι περιελισσόμενοι βλαστοί).

Τον 18ο αι. τα τέμπλα διακρίνονται για τη διάτρητη (έξεργη) τεχνική τους και την εισαγωγή νέων διακοσμητικών στοιχείων. Οι παραστάσεις απομακρύνονται από την παράδοση, καθώς κυριαρχεί η πλαστικότητα και οι έντονες εναλλαγές τής φωτοσκίασης. Τα κυρίαρχα πλέον θέματα είναι οι ολόγλυφες ανθρώπινες μορφές, σκηνές που συσχετίζονται με τις καθημερινές ασχολίες, συνθέσεις από μύθους, σκηνές Αγίας Γραφής, βίοι αγίων κ.λ.π., καθώς και πλήθος μοτίβων εμπνευσμένων από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο που αλληλοσυμπλέκονται.
Τέλος αναφέρουμε οτι στα περισσότερα τέμπλα αυτής τής περιόδου δεν υπάρχουν επιγραφές που να μας πληροφορούν σχετικά με το χρόνο κατασκευής του, τον καλλιτέχνη και το χορηγό.(76)

Το τέμπλο τής Αγίας Τριάδος θα μπορούσε  να μας παραπέμψει στα τέλη ίσως τού 17ου αι., και πιθανώς στις αρχές του 18ου αιώνα;

 Δ΄ ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ                                                        


Ολοκληρώνοντας την εξέταση τού Πατμιακού μετοχίου και τού οικιστικού περιβάλλοντος αυτού θα προσπαθήσουμε να "συνθέσουμε" μερικές βασικές πληροφορίες και κάποιες διαπιστώσεις μας, που κατά την γνώμη μας εμπλέκονται χρονικά με την παρουσία  τού μετοχίου στην περιοχή.
Στη συνέχεια, σε σχέση με την χρονική αυτή εμπλοκή θα δώσουμε πολύ συνοπτικά τις αρχές τής ναοδομίας και τέλος θα συνοψίσουμε τα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον ναό τής Αγ. Τριάδος σε συνάρτηση με τις ναοδομικές συνήθειες των υστεροβυζαντινών χρόνων και τής α΄ μεταβυζαντινής περιόδου 
 
Η παρουσία τού μετοχίου τοποθετείται μέσα σε ένα πολύ μεγάλο χρονικό φάσμα (τέλη 11ου ως β΄μισό16ου αι.). Οι πηγές σχετικά με την ύπαρξη  μονής που προϋπήρχε στην θέση τής Αγίας Τριάδος  παραπέμπουν στην περίοδο πριν την ερήμωση τής Σάμου το 1476 αλλά και ακόμα παλαιότερα στον 11ο (σύμφωνα με την παράδοση που τη συνδέει με τον 'Οσιο Χριστόδουλο) με την καταφυγή ίσως εκεί,  κάποιων μοναχών από την Πάτμο κατά την ίδια περίοδο που εγκαταλείφθηκε το νησί και η Μονή τού Θεολόγου από τούς  μοναχούς της και ο Ηγούμενος Χριστόδουλος  κατέφυγε στην Εύβοια.
Στην περιοχή τής παλιάς Μονής διαπιστώθηκε πράγματι κατοίκηση, όπως προαναφέραμε, πολύ πριν την ερήμωση τής Σάμου (Βυζαντινοί οικισμοί,  μνημεία και κάστρα). Από την περιοχή "Ποτάμι" (η οποία ερευνήθηκε το 1985 από τον Καθηγητή Α. Πετρονώτη)  διαπιστώθηκε ανάπτυξη στα μέσα ή στο β΄μισό τού 13ου αιώνα επί δυναστείας των Λασκαριδών τής Νίκαιας (την ίδια ακριβώς περίοδο που η Μονή Πάτμου αντιμετώπιζε προβλήματα έχοντας στερηθεί των περισσοτέρων εξωτερικών προσόδων των μετοχίων της σε Μικρασία και νησιά που είχαν καταληφθεί).
Ο 14ος αιώνας (ανάμεσα  στο 1329 και στο 1367) επεφύλασσε συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των Γενουατών τής Μαόνας και των Οθωμανών Σουλτάνων για τήν επικράτησή τους σε Χίο και Σάμο. (Το νησί τής Σάμου έγινε καταφύγιο τρομοκρατημένων πληθυσμών από τα παράλια τής Μ.Ασίας. Πλήθος σκλάβων διακινούνταν προς την Σάμο, ενώ βαρύς τρίχρονος λοιμός το 1367 αποδεκάτισε τούς πληθυσμούς πολλών νησιών. Το 1401 η εμφάνιση τού Ταμερλάνου έφερε νέες καταστροφές και μετακινήσεις χριστιανικών και μουσουλμανικών πληθυσμών). Η επισφαλής αυτή περίοδος δεν φαίνεται να άφησε έργα της πίσω.  Το "Καστρί"  (και το "Καστράκι") θα ήταν  καταφύγιο  των κατοίκων των γύρω οικισμών, των μοναχών των διαφόρων μονών τής περιοχής και των ασκητών.
Άλλη οικοδομική δραστηριότητα αργότερα στα χρόνια τής Γενουατικής κυριαρχίας στην περιοχή δεν φαίνεται επίσης να υπήρξε εκτός ενός μοναδικού δείγματος (τού μοναστηριακού ναού  Αγίου Γεωργίου τού Φανερωμένου), ίσως  στο  α΄μισό τού 15ου αιώνα.
Τέλος, κατά το β΄μισό τού 16ου αιώνα (μετά την ερήμωση) διαπιστώνεται επανοίκηση των παλαιών οικισμών και ίδρυση σταδιακά μικροεγκαταστάσεων στην ίδια περιφέρεια. Ιδρύονται επίσης μετόχια και αναδομούνται ή επισκευάζονται ναοί που προϋπήρχαν τής ερήμωσης. Την ίδια χρονική περίοδο η Μονή τής Πάτμου  φαίνεται πως οργανώνει τις εκκλησίες της στην Σάμο.
Είναι γεγονός πως ανάμεσα στον μεγάλο αριθμό καλογήρων και ασκητών  που συνέρρευσαν στη Σάμο υπήρχαν και Πατμιώτες μοναχοί. Την παρουσία τους επιβεβαιώνουν οι Πηγές τής Μονής Πάτμου που μνημονεύουν θανάτους μοναχών στο νησί, στα χρόνια τού συνοικισμού τής Σάμου. Στο μεταξύ, η Πάτμος φαίνεται να ευημερεί  από το β΄ μισό τού 15ου αιώνα και εξής.  Γύρω όμως στο 1500, λόγω των πειρατικών επιδρομών, λίγο έλλειψε να εγκαταλειφθεί ολότελα το νησί, όπως είχε συμβεί τις μέρες τού οσίου Χριστοδούλου. Αργότερα, γύρω στο 1580,  κτίζονται πολλές μικρές εκκλησίες που διακοσμούνται πλούσια. Η μονή αποκτά και νέα κτήματα στη Λέρο, στη Μήλο κι αλλού, αλλά και  στη Σάμο  (οι πηγές επιβεβαιώνουν ήδη πατμιακές κτήσεις. Την ίδια περίοδο σύμφωνα με τον Κρητικίδη η παλιά μονή  Καστανιάς περιήλθε στη Μονή Πάτμου και μετεβλήθηκε σε μετόχι τής "Αγίας Τριάδος".

Διακρίνουμε συνεπώς δύο βασικές χρονικές περιόδους, των οποίων τα ιστορικά γεγονότα θα εξωθούσαν (ως προς την αναγκαστική τουλάχιστον μετανάστευση) τούς Πάτμιους μοναχούς προς τη Σάμο: περί το 1090 μ.Χ. και περί το 1500. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει αφίξεις και σε άλλες περιόδους και υπό τελείως διαφορετικές συνθήκες.

 

1. ΝΑΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ Α΄ΜΙΣΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

"Η υστεροβυζαντινή αρχιτεκτονική (1204 έως 1453) σπάνια είναι πρωτότυπη. Η τυπολογία και ο σχεδιασμός της έχουν τις ρίζες τους στην παράδοση τών μεσοβυζαντινών χρόνων, και συχνά τα πρότυπά τους φτάνουν ως τις αρχές τού 10ου αιώνα. Στα νησιά θα εξακολουθήσουν να κτίζουν με το τοπικό λαϊκό ύφος, μικρά κυρίως μνημεία, όπως και στις προηγούμενες εποχές(78).
Αλλά  και προγενέστερα, κατά τον 10ο έως τον 12ο αιώνα, στα περισσότερα νησιά  στους μικρούς και λαϊκού συνήθως χαρακτήρα ναούς εφαρμόζονται επίσης τρόποι δομής και μορφές παλαιότερης επίσης περιόδου. Οi τρίκογχοι π.χ. ναοί  εφαρμόζονταν πολύ πριν τον 10ο αιώνα.
"Η χρονολόγηση έτσι γίνεται δύσκολη, γιατί σπανίως διαπιστώνονται χαρακτηριστικά στοιχεία τυπολογικής ή μορφολογικής εξέλιξης"(77).
Κατά τα μεταβυζαντινά χρόνια "διακρίνονται δύο περίοδοι στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τής Τουρκοκρατίας, με ασαφές το μεταξύ τους όριο. Στην πρώτη, κατά τον 15ο,16ο και εν μέρει τον 17ο αιώνα, η βυζαντινή παράδοση είναι ακόμα ακμαία και η αρχιτεκτονική τους επεκτείνει τους τρόπους δομής και κατασκευής, τις μορφές, τους τύπους, καθώς και τους τρόπους διακοσμήσεως του βυζαντίου...Οπως και στις άλλες τέχνες (κυρίως στη ζωγραφική), έτσι κι εδώ τα έργα τών παλαιοτέρων περιόδων είναι τα πρότυπα που επαναλαμβάνονται, όσο καλύτερα το επιτρέπουν οι συνθήκες και τα μέσα...Οι ξένες επιρροές είναι ελάχιστες, σχεδόν ανύπαρκτες. Η μεγάλη Οθωμανική αρχιτεκτονική που μεσουρανούσε τότε δεν είχε σχεδόν καμμία ανταπόκριση στους Ελληνες μαστόρους, που έμειναν πιστοί στα παλιά οικεία πρότυπα"(78).
Κατά την πρώτη περίοδο εξακολουθούν να εφαρμόζονται αρκετοί από τους παλαιούς βυζαντινούς τύπους, με συντηρητικό τρόπο. Πιο σπάνιοι, είναι απλές βασιλικές με τρούλο, μικροί μονόχωροι τρίκογχοι και ελεύθεροι σταυροί.

2. ΣΥΝΟΨΙΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ  
• Είναι τρίκογχος τρουλαίος τύπος, μικρών διαστάσεων (ο τύπος αυτός εφαρμόστηκε και πριν τον 10ο αιώνα και επεκτάθηκε η χρήση του μέχρι και κατά την α΄ μεταβυζαντινή περίοδο. Στην Σάμο και αλλού προτιμήθηκε σε μοναστηριακούς ναούς).
•   Έχει  βαρειές αναλογίες στο σύνολό του (συνήθεια 12ου αι.).
•    Είναι τοπικού λαϊκού ύφους.
•  Ο Τρούλος είναι χαμηλός (τον 12ο αι. κτίζονται χαμηλοί ή υψηλοί) και ελαφρά οξυκόρυφος (τον 13ο-15ο οι ξένες επιρροές είναι ελάχιστες, σχεδόν ανύπαρκτες). Εχει οκταγωνικό τύμπανο.
•   Στη στεφάνη τού τρούλου διακρίνεται σειρά πλακοειδών λίθων. (Τον 15ο,16ο και εν μέρει τον 17ο αιώνα οι θόλοι και τα τόξα γίνονται κατά κανόνα από χονδρολαξευμένους, πλακοειδείς ή και αργούς λίθους). 
•   Το ιερό είναι κυκλικό (μέχρι τον 12ο αιώνα οι κόγχες τού ιερού είναι κατά κανόνα κυκλικές εξωτερικά  και διατηρούν την βαθμιδωτή διάταξη τής στέγασής τους)
•   Η "πρόθεση" και το "διακονικό" είναι οξυκόρυφες κόγχες στο βόρειο και νότιο τοίχο τού ιερού (τον 13ο-15ο οι ξένες επιρροές είναι ελάχιστες, σχεδόν ανύπαρκτες).
•  Έχει μικρά ανοίγματα (συνήθεια τού 12ου αιώνα κι εφεξής. Τον 15ο,16ο και εν μέρει τον 17ο αιώνα, τα παράθυρα, για λόγους τεχνικούς και άλλους, γίνονται μικρότερα. Σε όψιμα παραδείγματα παίρνουν τη μορφή πολεμίστρας, πολύ στενά προς τα έξω διευρυνόμενα προς τα μέσα, αλλά και οι πόρτες γίνονται μικρές και χαμηλές, ενίοτε με ανακουφιστικό τόξο πάνω από το υπέρθυρο, στο τύμπανο τού οποίου μπορούσε να υπάρχει τοιχογραφημένη παράσταση). 
•   Οι τοίχοι είναι χοντροί (0,90μ.). Γίνεται χρήση αργολιθοδομής (η αργολιθοδομή με ακατέργαστες πέτρες  και άφθονο κονίαμα είναι πολύ συνηθισμένος τρόπος για μικρούς ναούς στα νησιά από τον 10ο-15ο αιώνα, αλλά και κατά την α΄ μεταβυζαντινή περίοδο. Ενίοτε στις πέτρες παρεμβάλλονται και τούβλα ή κεραμίδια σε τυχαίες θέσεις). 
• Η θεμελίωση τού ναού συνδέεται με εμφανή κρηπίδα. (Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. σε ελλαδικά μνημεία τού 12ου κυρίως αιώνα, η θεμελίωση συνδεόταν με την κατασκευή εμφανούς, κάποτε και βαθμιδωτής κρηπίδας, η οποία χρησίμευε ως τοιχοβάτης. Στη Σάμο επίσης έχουμε τέτοιες περιπτώσεις).  
•   Είναι περιορισμένος ο γλυπτικός διάκοσμος (είναι  γενικό γνώρισμα τών νησιωτικών ναών τον 12ο αι.. )
•   Ωστόσο παρατηρείται μαρμάρινος κοσμήτης, στη βάση τού τυμπάνου τού τρούλου, με εκλεπτυσμένο ανάγλυφο διάκοσμο. (Στα μνημεία 13ου έως 15ου αιώνα επιχειρείται η δεξιοτεχνία, η εκλέπτυνση και η αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης πάνω στα παλιά σχήματα).
•  Υπάρχουν λιτά αλλά εκλεπτυσμένα  μαρμάρινα (;) θυρώματα στα ανοίγματα (ωστόσο τα μαρμάρινα θυρώματα και τα μεταλλικά θυρόφυλλα των ναών σιγά-σιγά εξαφανίζονται και αντικαθίστανται με περίτεχνα ξύλινα πλαίσια.  Η τεχνική τής ξυλογλυπτικής αρχίζει τώρα να αναπτύσσεται και καθιερώνεται αργότερα στη μεταβυζαντινή εποχή) (82).
•   'Ηταν εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένος. Σώζεται τμήμα των τοιχογραφιών. (Από τον 13ο-15ο αιώνα, όλο το ενδιαφέρον πλέον συγκεντρώνεται στον εσωτερικό και τον εξωτερικό διάκοσμο και βασικά προς τη ζωγραφική"). (81)
•   Έχει ξυλόγλυπτο τέμπλο (ίσως τού τέλους 17ου/αρχές 18ου)  έξεργης - διάτρητης τεχνικής. Η διακόσμηση γίνεται με φυτικές, ζωικές, αγγελικές και ανθρώπινες μορφές καθώς και με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη).
•   Υπάρχει επιγραφή στη δεσποτική εικόνα τής Θεοτόκου τού 1719.
• Παρατηρείται πλησίασμα στην κλίμακα τού ανθρώπου, μυστικισμός και υποβολή στον εσωτερικό χώρο  κάτι που επικρατεί κατά τον 13ο-15ο. (Επί Τουρκοκρατίας και μάλιστα κατά τον 15ο,16ο και εν μέρει τον 17ο αιώνα, το εσωτερικό τών ναών λόγω κυρίως τών μικρών ανοιγμάτων ήταν σκοτεινό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός χώρου ιδιότυπου που τον χαρακτήριζε η μυστικοπάθεια. Στην αίσθηση αυτή συνέβαλλε και η διακόσμηση με τοιχογραφίες). (81)
•    Ο ναός έχει ηχητικά αγγεία    
 •  Υπάρχει έλλειψη ξύλινων ελκυστήρων στα τόξα (τον 15ο,16ο και εν μέρει τον 17ο αιώνα, οι ξύλινοι ελκυστήρες στα τόξα, καθώς και οι ξυλοδεσιές τών τοίχων αποτελούν συνήθη πρακτική τών μαστόρων τής Τουρκοκρατίας).
•  Ελλειψη κτιστού κωδωνοστασίου (τον 13ο-15ο αιώνα εισάγονται νέα στοιχεία: στοές, παρεκκλήσια, κωδωνοστάσια, κάθε είδους προσκτίσματα, ταφικά παρεκκλήσια. 
•  Ελλειψη κτητορικής επιγραφής (Ισχύει κατά κανόνα τον 12ο αι.)
 

  
                                                        ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1).(2) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 5ος, - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.

(9).(37)  Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677

(3) M.L.Aime-Martin, “Lettres edifiantes et curieuses concernant l΄Asie, l΄Afrique et l΄Αmerique” 1817, Paris Auguste Desrez - T.1
(4) Jerosme Iustiniani, "La description et histoire de l΄ isle de Scios" 1606, p.166
(5). F.C.H.L Pouqueville, “Voyage de la Grece” T. Paris Chez Firmin Didot Pere et fils T.3. p.212
(6). Κυριακού Σιμοπούλου “Ξένοι ταξιδιώτες στήν Ελλάδα 330 μ.Χ – 1700, Τ.Α΄, Αθήνα 1990
(7).(8). Ευαγγελίας Μπαλτά "Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
ΠΗΓΗ: Σοφία Λαϊου, "Οθωμανικά έγγραφα" σ.199 σημ.17
(10). J. Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717)  
(11).(12).(16).(18).(26). Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
(13).(21).(54).  Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς" - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881 - Τ.4ος 
(14). https://w.w.w.samosin.gr/el/item/καστανια
(15). Μανόλη Βουρλιώτη "Συμβολή στην ιστορία τής Σάμου κατά τα πρώτα χρόνια τής Τουρκοκρατίας"

(17). Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 και Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς" - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881 - Τ.4ος
(19).(20).(73α) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967
(22). Κρητικίδη "Περίβασις Σαμίου τινός εν ταίς Μοναίς τής Σάμου κατά τό 1854" -Εν Σμύρνη 1866. 
(23). Ι.Π.Παραφέστα "ΜΙΑ ΟΧΥΡΩΜΕΝΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ -ΤΟ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙ ΣΤΑ ΚΟΝΤΑΚΕΪΚΑ"    parafestareseatch.blogspot.gr
(24). J. Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717)  
(25). Ο Ιησουίτης Ιεραπόστολος Ταριλλών έγραφε το 1714... Lettres edifiantes et curieuses par Aime-Martin T.I. p.40 
(27).(49).(68) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967
(28). Aργύρης Π. Πετρονώτης- "Eνα ανέκδοτο μνημείο τής αρχιτεκτονικής τών Λασκαριδών: Η Παναγία τού Ποταμού στο Καρλόβασι Σάμου" Πρακτικά Συνεδρίου "Η Σάμος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα" (Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου"-Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων, 12 Α), Αθήνα 1998 
(29). Κρητικίδη "Περίβασις Σαμίου τινός εν ταίς Μοναίς τής Σάμου κατά τό 1854" Εν Σμύρνη 1866.
(30). "Ιερά Μετόχια τής Μονής Πάτμου"  Επίτροπος: κ. Ευάγγελος Κοττορός http://www.patmosmonastery.gr/index.php/iera-metoxia
(31). Μανόλης Α, Βουρλιώτης "H ίδρυση και η ανάπτυξη τού Μαραθοκάμπου" (17ος-18ος αι.) Περιοδικό Φτεριάς  
(32). Ι.Π.Παραφέστα "Το Μετόχι τού Σινά στην Σάμο" parafestaresearch.blogspot.gr 
(33). Nicole de Croix "Geographie" T.I p.207.
(34). Ο περιηγητής De la Moutreil-Ε. Σταματιάδης, Σαμιακά, Τ.Δ΄, σ.269 
(35).(38).(39).(40).(41).(42).(43).(44).(45) Στέλ.A. Παπαδόπουλος, Διάκ. Χρυσόστομος Φλωρεντης, Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου, “Κείμενα για τήν Τεχνική και τήν Τέχνη”, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ- Αθήνα 1990
(36). Kώδικας "ΒΡΑΒΕΙΟΝ" Ιεράς Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου σ.29
(46). https://www.isamos.gr/spileo-agiou-antoniou/#!  
(47). Ιω.Π.Παραφέστα "Το Μετόχι τού Σινά στην Σάμο" parafestaresearch.blogspot.gr
(50). Αλέξανδρος Βαρβούνης -Οι Βυζαντινές ρίζες του μοναχισμού στη Σάμο και στην Ικαρία https://ikarianews.net 
(51). Μ.Γ.Βαρβούνης "Η συμβολή των λαογραφικών δεδομένων στη διερεύνηση του προβλήματος της ερημώσεως της Σάμου (15ος-16ος αι.)"
(53) Από πηγές τής Μονής Πάτμου https://www.patmosislandinfo.gr/apocalypse/monastery/index.html
(55). Ε.Α.Ζαχαριάδου, https://docplayer.gr/721973-Omanolis-hatzidakis-exetazontas-mia-eikona-enthronis-panagias.html
(56). ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Ε. (1966) "Συμβολὴ στὴν ἱστορία τοῦ νοτιοανατολικοῦ Αἱγαίου (μὲ ἀφορμὴ τὰ Πατμιακὰ φιρμάνια τῶν ἐτῶν 1454-1522)" Βυζαντινά  Σύμμεικτα 1, 184-230. doi:http://dx.doi.org/10.12681/byzsym.559

(57). Ε.Α.Ζαχαριάδου, https://docplayer.gr/721973-Omanolis-hatzidakis-exetazontas-mia-eikona-enthronis-panagias.html και Μ. Χατζηδάκης, «Φορητές Εικόνες», Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου, επιμ. Α. Δ. Κομίνης, Αθήνα 1988, σ. 127.
(58). Ε.Α.Ζαχαριάδου, https://docplayer.gr/721973-Omanolis-hatzidakis-exetazontas-mia-eikona-enthronis-panagias.html

(59). Κυριακού Σιμοπούλου “Ξένοι ταξιδιώτες στήν Ελλάδα 330 μ.Χ – 1700", Τ.Α΄, Αθήνα 1990 
(60). Νίκος Σεβαστόπουλος “Σάμος, μιά αναδρομή στήν ιστορία της 1360 π.Χ - 1943 μ.Χ” 
(61). Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος - 1881. Πηγή: Geograph;ie d΄Edrisi, traduite par P.Jambert Tom.II p.127
(62). Bενιαμίν εκ Τουδέλης “Το βιβλίο τών ταξιδίων στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική” 1159 – 1173,(Σέφερ χα-Μασαότ) “Στοχαστής".
(63) Πηγή στοιχείων : "ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ" ATΛΑΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ "ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ" - ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - ΑΘΗΝΑ 2014
(64). Ιω.Π.Παραφέστα "ΜΙΑ ΟΧΥΡΩΜΕΝΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ -ΤΟ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙ ΣΤΑ ΚΟΝΤΑΚΕΪΚΑ" parafestareseatch.blogspot.gr
(65). Ε. Α. Ζαχαριάδου, https://docplayer.gr/721973-Omanolis-hatzidakis-exetazontas-mia-eikona-enthronis-panagias.html Πάτμος, Αρχείο Ιεράς Μονής Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου, φάκ. 56, έγγρ. 57.55α. .  
(66). Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου "Εκκλησιαστικές πηγές για τη Σάμο τού 16ου αιώνα"
(67). Θ. Ζυγομαλάς "Recueil de textes et de traductions publie par les professeurs de l΄ecole des langues orientales vivantes- A l΄occasion du VIII congres international des orientalistes tenu a Stockholm en 1889"-T.2os Paris imprimerie nationale Ernest Leroux, editeur.
(69).(70). ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΓΛΥΠΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/
(71) K. Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997 
(72) (73) (74). ΠΑΡΙΣ Δ.ΕΥΓΕΝιΚΟΣ "ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ ΤΕΜΠΛΑ ΤΟΥ 17ου ΑΙ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ" 2007- ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ http://ikee.lib.auth.gr/record/124687/files/GRI-2010-5867.pdf 
(75). ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΚΑΙ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΓΛΥΠΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/
(76). Βοηθητική πηγή: ΠΑΡΙΣ Δ.ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ "ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ ΤΕΜΠΛΑ ΤΟΥ 17ου ΑΙ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ" 2007- ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
http://ikee.lib.auth.gr/record/124687/files/GRI-2010-5867.pdf
(52).(77).(80).(85) (CYRIL MANGO "Byzantium- The Empire of Niew Rome" Weindenfeld & Nicolson- London 1980. Εκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης)
(80). βλ. Ι.Παραφέστα " Παρεκκλήσι Αγ. Γεωργίου Φανερωμένου Λέκκας Σάμου"  parafestaresearch.blogspot.gr

(78).(79).(82).(83).(84) Χαράλαμπος Θ. Mπούρας, “Ιστορία τής Αρχιτεκτονικής” Τ.2ος “Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τήν Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα”, Εκδόσεις “Μέλισσα” Αθήνα 1994
(48).(81). Richard Krautheimer “Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική” Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1991
(86) Μιχάλης Κάππας "Η Αρχιτεκτονική του ναού των Αγίων Αποστόλων στο Αργος Καλύμνου"  https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/viewFile/4371/4146.pdf
(87) Αντληση των πληροφοριών: ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Ε. (1966) "Συμβολὴ στὴν ἱστορία τοῦ νοτιοανατολικοῦ Αἱγαίου (μὲ ἀφορμὴ τὰ Πατμιακὰ φιρμάνια τῶν ἐτῶν 1454-1522)" Βυζαντινά  Σύμμεικτα 1, 184-230. doi:http://dx.doi.org/10.12681/byzsym.559


(88) Ευγενία Δρακοπούλου "Δρόμοι της θρησκευτικής ζωγραφικής στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (17ος-18ος αι.) https//helios-eie.ekt.gr/ETE/ bitstream

(89)   https://eclass.uth.gr/modules/document

 

ΕΙΚΟΝΕΣ

(2) Οι "Κοσμαδαίοι" - Φωτογρ.Χατζηϊακώβου httpvisit.samos.grindex 

(3) Η Παναγία τού Ποταμού 13ος αι. metamorfosi-potami
(4) Μονή Βροντά (4)
(5) Μονή Σταυρού 
(6) Μονή Μεγάλης Παναγίας
staurin3_megali_panagia3-www.isamos.grspanies-palies-fotografies-tis-samou
(7) Μετόχι Ιωάννου Θεολόγου & Πύργος Σαρακίνη (6)
(8) Η Παναγία τού Κακοπέρατου 1940- Περιοδικό "Φτεριάς" (9)https://apocalypsejohn.com/944-chronia-apo-machi-tou-mantzikert-vizantini-enantion-seltzoukon-tourko
(10)Η Αλωση τής Κωνσταντινούπολης από τούς Σταυροφόρους, το 1204 μ.Χ.  httpswww.timesnews.gr%CE%B7- 
(11) Λεηλασίες και καταστροφές οικισμών και επαρχιών, ως αποτέλεσμα του πρώτου κύματος εισβολής τουρκικών φύλων στη Μικρά Ασία (1050-1204).
https://el.wikipedia.org/wiki/ 
(12) Η Αλωση τής Κωνσταντινούπολης τού 1453 μ.Χ. httpswww.schooltime.gr20180529i-polis-ealo-i-ptosi-tis-konstantinoupolis

(13) Πηγή φωτογρ. www.patmosmonastery.gr 

(14) http://www.arxeion-politismou.gr/2019/06/nomisma-Maonas-Chiou-Fokeas.