ΜΕΛΕΤΗ-ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ 1996
ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Στην περιοχή "Καλλιθέα" στον δυτικό ορεινό όγκο τού Κέρκη ιδρύθηκαν οι αναφερόμενες ως "αρχαίες Μονές" τής Σάμου: ο "Άγιος Χαράλαμπος" και η "Παναγία Μακρινή" Καλλιθέας καθώς και ο "Άγιος Γεώργιος" Δρακαίων, όπου διέμεναν μοναχοί από τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Δημοσιεύσαμε ήδη κάποια στοιχεία που αφορούν στον "Άγιο Χαράλαμπο" Καλλιθέας κι εδώ θα αναφερθούμε στη δεύτερη αρχαία Μονή, αυτή τής "Παναγίας μακρινής ή Θαυμαστής".
Η ιστορία τους είναι συναφής, συνδέονται με τον ασκητισμό στη Σάμο, με την καταστροφή τους από τούς Σαρακηνούς (περί το 889 μ.Χ.), με την ανασύστασή τους (στα τέλη μάλλον τού 10ου αιώνα) και με την παρουσία στο νησί τού Οσίου Παύλου τού Λατρηνού. Για διευκόλυνση λοιπόν των αναγνωστών θα επαναλάβουμε εδώ κάποια (κοινά) ιστορικά στοιχεία που ήδη υπάρχουν στην εργασία μας για τον Άγιο Χαράλαμπο¹.
Α) Το ανατολικό τμήμα του ναού χρησιμοποιείται ολόκληρο ως χώρος ιερού, Στο τμήμα αυτό διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Κύριος σκοπός μας είναι να αναδείξουμε τις τοιχογραφίες τού μικρού αυτού ναού, που βρίσκεται απροστάτευτος δυστυχώς ακόμα στη φθορά τού χρόνου. Θα παραθέσουμε φωτογραφίες των τοιχογραφιών στην κατάσταση στην οποία βρίσκονταν αυτές το 1998. Η προστασία των μνημείων τής Σάμου, στην οποία αποσκοπούμε επίσης, συνεχίζει να βασίζεται στις καλοπροαίρετες αλλά και καταστροφικές πολλές φορές πρωτοβουλίες ιδιωτών και εκκλησιαστικών παραγόντων. Κατ΄αυτόν τον τρόπο έχει αλλοιωθεί ο χαρακτήρας πολλών μνημείων και έχουν εξαφανιστεί πολλά στοιχεία για τους ερευνητές. |
Στην περιοχή "Καλλιθέα" στον δυτικό ορεινό όγκο τού Κέρκη ιδρύθηκαν οι αναφερόμενες ως "αρχαίες Μονές" τής Σάμου: ο "Άγιος Χαράλαμπος" και η "Παναγία Μακρινή" Καλλιθέας καθώς και ο "Άγιος Γεώργιος" Δρακαίων, όπου διέμεναν μοναχοί από τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Δημοσιεύσαμε ήδη κάποια στοιχεία που αφορούν στον "Άγιο Χαράλαμπο" Καλλιθέας κι εδώ θα αναφερθούμε στη δεύτερη αρχαία Μονή, αυτή τής "Παναγίας μακρινής ή Θαυμαστής".
Η ιστορία τους είναι συναφής, συνδέονται με τον ασκητισμό στη Σάμο, με την καταστροφή τους από τούς Σαρακηνούς (περί το 889 μ.Χ.), με την ανασύστασή τους (στα τέλη μάλλον τού 10ου αιώνα) και με την παρουσία στο νησί τού Οσίου Παύλου τού Λατρηνού. Για διευκόλυνση λοιπόν των αναγνωστών θα επαναλάβουμε εδώ κάποια (κοινά) ιστορικά στοιχεία που ήδη υπάρχουν στην εργασία μας για τον Άγιο Χαράλαμπο¹.
| Ο ναός τής Παναγίας Μακρινής βρίσκεται νοτιοανατολικά τού
χωριού "Καλλιθέα" στον "Πρινιά" μέσα σε σπήλαιο σε υψόμετρο 823μ.. Από
νομίσματα τού 6ου αιώνα (επί βασιλείας τού Αυτοκράτορα Ιουστίνου τού
Κουροπαλάτου ή αλλιώς Ιουστίνου Β΄ Φλάβιου) που βρέθηκαν στην Καλλιθέα
στα μέσα τού 19ου αιώνα φαίνεται ότι η ευρύτερη περιοχή κατοικούνταν
από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια².
|
|
|
ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΚΑΠΟΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Στα μέσα τού 8ου αιώνα διεξάγονταν με επιτυχία από τον Κωνσταντίνο Ε’(741-775) αγώνες κατά των Αράβων (ιδιαίτερα στην Αρμενία και στη Μεσοποταμία). Το 746 μ.Χ. η πανώλη αποδεκάτισε την Ελλάδα και τα νησιά, ενώ πολύ πριν σεισμοί είχαν καταστρέψει πόλεις και αρχαιότητες. Παράλληλα επί ηγεμονίας του η εικονομαχία προσέλαβε καθαρά αντιμοναχικό χαρακτήρα. Οι μοναχοί διώκονταν και αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το μοναχικό σχήμα, ενώ τα μοναστήρια έκλειναν ή μετατρέπονταν σε κοινωφελή κυρίως ιδρύματα.
"Προ τής ερημώσεως τής Σάμου (1476 μ.Χ.), εις μίαν μόνον περιοχήν αυτής, δηλαδή νοτίως τού Κερκετέως, ευρίσκοντο 500 περίπου Ασκηταί και Μοναχοί. Κατ΄άλλους...εις ολόκληρον τήν Σάμον περί τούς 1500" ⁷.Οστά ασκητών βρέθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες. Στην Καλλιθέα στη θέση Πυργάκι εμόναζαν μοναχοί (ερείπια ναών), στη σπηλιά τού Ιωάννου Θεολόγου ή "Κανδύλι" στον Κέρκη, στη σπηλιά τού Κακοπέρατου, κ.λ.π.. Στη θέση "Κυριακόν" (στο χωριό Αγία Κυριακή) συναθροίζονταν οι ασκητές τού Κέρκη για την Κυριακή λειτουργία και θεία κοινωνία. Υπήρχαν εκεί ίχνη δύο αρχαίων ναών, κελλιών και αρχαίου νεκροταφείου.
Σήμερα σώζονται ακόμα διάφορα τοπωνύμια που μαρτυρούν θέσεις ασκητών και μοναχών κατά τη διάρκεια τής έντονης παρουσίας τους στο νησί: ασκητού τρύπα, τού Πανάρετου, τού Γεροβάση, Καλογρηάδες, Αγιότης, Αγιάδες, Μοναστηράκι, Κελιά κ.λ.π. Η θέση ωστόσο "Κελλιά" υποδεικνύει ίσως και κάποια μικρή βυζαντινή εγκατάσταση ("κελλί": βυζαντινός όρος που σημαίνει εξοχική ή μικρή και ασήμαντη κατοικία).
Στα μέσα τού 8ου αιώνα διεξάγονταν με επιτυχία από τον Κωνσταντίνο Ε’(741-775) αγώνες κατά των Αράβων (ιδιαίτερα στην Αρμενία και στη Μεσοποταμία). Το 746 μ.Χ. η πανώλη αποδεκάτισε την Ελλάδα και τα νησιά, ενώ πολύ πριν σεισμοί είχαν καταστρέψει πόλεις και αρχαιότητες. Παράλληλα επί ηγεμονίας του η εικονομαχία προσέλαβε καθαρά αντιμοναχικό χαρακτήρα. Οι μοναχοί διώκονταν και αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το μοναχικό σχήμα, ενώ τα μοναστήρια έκλειναν ή μετατρέπονταν σε κοινωφελή κυρίως ιδρύματα.
"Πράγματι, στη μεσοβυζαντινή περίοδο, οι μοναστικές κοινότητες, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, είχαν σημαντικά συρρικνωθεί. Η αιτία δεν ήταν τόσο οι μεταναστεύσεις των εικονολατρών....όσο οι φορολογικές επιβαρύνσεις τού τέλους τού 9ου και 10ου αιώνα" ³.
Κατά τον 10ο αιώνα πολλοί μοναχοί και ασκητές κατέφυγαν από τη Μ.Ασία στη Σάμο, στην ευρύτερη περιοχή τού όρους "Κέρκης", λόγω των διαφόρων ιστορικών συγκυριών και των καταστροφών που υπέστησαν οι περισσότερες λαύρες όπου διαβιούσαν. Σημειώθηκε τότε άνθηση τού ασκητισμού στη Σάμο.
Κατά τον 10ο αιώνα πολλοί μοναχοί και ασκητές κατέφυγαν από τη Μ.Ασία στη Σάμο, στην ευρύτερη περιοχή τού όρους "Κέρκης", λόγω των διαφόρων ιστορικών συγκυριών και των καταστροφών που υπέστησαν οι περισσότερες λαύρες όπου διαβιούσαν. Σημειώθηκε τότε άνθηση τού ασκητισμού στη Σάμο.
Στη Σάμο, ο ασκητισμός και κατόπιν ο μοναχισμός είχαν ήδη εμφανιστεί από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και άφησαν τα ίχνη τους σε σπήλαια, βουνά, σε τρύπες μέσα στη γη, σε καλύβες και σκήτες.
"Ο θεσμός αυτός ανάγει τήν αρχή του στα χρόνια τού Αγ.Αντωνίου (285 μ.Χ.) και τού Παχωμίου (346 μ.Χ.). Αναπτύχθηκε κατά χρονολογική σειρά στην Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Κωνσταντινούπολη, Μ.Ασία, Άγ. Όρος και Μετέωρα" ⁴.
Μετά την άφιξη τού Παύλου τού Λατρηνού στη Σάμο κατά το β΄μισό τού 10ου αιώνα "έγινε το νέο ασκηταριό του πόλος έλξης νέων ασκητών, τους οποίους προέτρεψε να επαναϊδρύσουν τις τρεις αρχαίες μονές (που προαναφέραμε)" ⁵.  |
| Παύλος Λατρινός - M. Πανσελήνου |
Ο Όσιος Παύλος ο Λατρηνός γεννήθηκε περί τα τέλη τού 9ου αιώνα στην Ελαία Μ.Ασίας και πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου 995 μ. Χ. στο Λάτρος όπου επέστρεψε μετά από μια δεύτερη σύντομη επίσκεψή του στη Σάμο. Ερχόμενος από τις Μικρασιατικές σκήτες τού όρους Λάτρος (κοντά στην αρχαία Μίλητο), όπου εμόναζαν και αρκετοί Σάμιοι, εγκαταστάθηκε κατ΄αρχάς στη σπηλιά τού Πυθαγόρα, δίπλα στην Παναγία την Σαραντασκαλιώτισσα τού Κέρκη. Η περιοχή αυτή υπήρξε κατοικητήριο ασκητών, ήδη από το 800 μ.Χ.. Εκεί ιδρύθηκε η ευρύτερη Λαύρα τού Κέρκη, από το πλήθος των ανθρώπων που συνάχθηκαν και κατοίκησαν γύρω από τον Όσιο Παύλο τον Λατρηνό. Ασκήτεψε ο ίδιος και στο σπήλαιο τής Παναγίας Μακρινής στην περιοχή τής Καλλιθέας.
"Στην Ανατολή....οι ναοί τών μοναστηριών είχαν κατά κανόνα σχεδιαστεί για τις ολιγομελείς μοναστικές κοινότητες, οι οποίες απαρτίζονταν από ερημίτες και μοναχούς που ζούσαν σύμφωνα με το σύστημα τής λαύρας, σε σπηλιές ή κελιά διασκορπισμένα σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, είτε για κοινότητες μοναχών που ζούσαν με κοινοβιακό τρόπο σε κελιά προσαρτημένα στην εκκλησία, αλλά και πάλι σχετικά ολιγομελείς"⁶.
"Στην Ανατολή....οι ναοί τών μοναστηριών είχαν κατά κανόνα σχεδιαστεί για τις ολιγομελείς μοναστικές κοινότητες, οι οποίες απαρτίζονταν από ερημίτες και μοναχούς που ζούσαν σύμφωνα με το σύστημα τής λαύρας, σε σπηλιές ή κελιά διασκορπισμένα σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, είτε για κοινότητες μοναχών που ζούσαν με κοινοβιακό τρόπο σε κελιά προσαρτημένα στην εκκλησία, αλλά και πάλι σχετικά ολιγομελείς"⁶.
"Προ τής ερημώσεως τής Σάμου (1476 μ.Χ.), εις μίαν μόνον περιοχήν αυτής, δηλαδή νοτίως τού Κερκετέως, ευρίσκοντο 500 περίπου Ασκηταί και Μοναχοί. Κατ΄άλλους...εις ολόκληρον τήν Σάμον περί τούς 1500" ⁷.
Σήμερα σώζονται ακόμα διάφορα τοπωνύμια που μαρτυρούν θέσεις ασκητών και μοναχών κατά τη διάρκεια τής έντονης παρουσίας τους στο νησί: ασκητού τρύπα, τού Πανάρετου, τού Γεροβάση, Καλογρηάδες, Αγιότης, Αγιάδες, Μοναστηράκι, Κελιά κ.λ.π. Η θέση ωστόσο "Κελλιά" υποδεικνύει ίσως και κάποια μικρή βυζαντινή εγκατάσταση ("κελλί": βυζαντινός όρος που σημαίνει εξοχική ή μικρή και ασήμαντη κατοικία).
Τέλος, σχετικά με την περίοδο ασκήτευσης στη Σάμο τού Παύλου Λατρηνού πιστεύεται ότι αυτός πρωτοθεμελίωσε και το εξωκκλήσιο του "Αποστόλου Πέτρου" στην κορυφή υψηλού βράχου τού νοτίου Κέρκη (κοντά στην Παναγία Σαραντασκαλιώτισσα). Αν αυτό ισχύει, ίσως τότε η κατασκευή του να σχετίζεται με κάποια βούληση τού Οσίου να τιμήσει τον πνευματικό του ασκητή Πέτρο, στον οποίο "υποτάχθηκε" στα δεκαεπτά του χρόνια όταν έφτασε στο όρος Λάτρος.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΚΡΙΝΗΣ Ή ΘΑΥΜΑΣΤΗΣΔΙΑΤΗΡΗΤΕΟ ΜΝΗΜΕΙΟ: ΥΑ
ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/62362/2303π.ε./19-1-1999 - ΦΕΚ 330/Β/8-4-1999
Είναι αφιερωμένος στην γιορτή τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου Αναφέρεται με την επωνυμία "Θαυμαστή" σε κατάλογο σιναϊτικων παρεκκλησίων. Ανήκε παλιότερα στη σιναϊτικη Μονή "Αγ. Γεωργίου" Σάμου και περιγράφεται στα Πατριαρχικά Συγγίλια τού 1663, 1756, 1776, 1816. Τον 19ο αιώνα, μετά την πώληση τής Μονής τού "Αγ. Γεωργίου" από τούς Σιναϊτες πατέρες, περιήλθε η "Θαυμαστή" στο Μετόχι τής "Αγίας Πελαγίας" (στο Μεσαίο Καρλόβασι), σιναϊτικο κι αυτό.
Το στόμιο τού ευρύχωρου σπηλαίου όπου βρίσκεται ο ναός τής Μακρινής είναι τριγωνικό, ύψους 10μ. περίπου. Έχει σταλαγμίτες και γούρνα αγιάσματος, όπου συγκεντρώνεται το νερό τους. "Αυτό το αγίασμα πίνουν με ευλάβεια οι επισκέπτες, χρησιμοποιώντας κρανίο σαν ποτήρι" αναφέρει ο Ε.Σταματιάδης το 1881⁸. Υπήρξε ασκηταριό κι εκεί διέμεινε για ένα διάστημα ο Παύλος ο Λατρηνός.
 |
| Το σπήλαιο τής Παναγίας Μακρινής με τον διπλό ναό - Φωτ.1996 |
Είναι αφιερωμένος στην γιορτή τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου Αναφέρεται με την επωνυμία "Θαυμαστή" σε κατάλογο σιναϊτικων παρεκκλησίων. Ανήκε παλιότερα στη σιναϊτικη Μονή "Αγ. Γεωργίου" Σάμου και περιγράφεται στα Πατριαρχικά Συγγίλια τού 1663, 1756, 1776, 1816. Τον 19ο αιώνα, μετά την πώληση τής Μονής τού "Αγ. Γεωργίου" από τούς Σιναϊτες πατέρες, περιήλθε η "Θαυμαστή" στο Μετόχι τής "Αγίας Πελαγίας" (στο Μεσαίο Καρλόβασι), σιναϊτικο κι αυτό.
 |
| Στο σπήλαιο τής Παναγίας Μακρινής- Βραχώδης "εξώστης" σε υψόμετρο 823μ. που εποπτεύει δυτικά και σε μεγάλο εύρος την περιοχή - Φ.1996 |
Το στόμιο τού ευρύχωρου σπηλαίου όπου βρίσκεται ο ναός τής Μακρινής είναι τριγωνικό, ύψους 10μ. περίπου. Έχει σταλαγμίτες και γούρνα αγιάσματος, όπου συγκεντρώνεται το νερό τους. "Αυτό το αγίασμα πίνουν με ευλάβεια οι επισκέπτες, χρησιμοποιώντας κρανίο σαν ποτήρι" αναφέρει ο Ε.Σταματιάδης το 1881⁸. Υπήρξε ασκηταριό κι εκεί διέμεινε για ένα διάστημα ο Παύλος ο Λατρηνός.
 |
| Η βόρεια πλευρά τού "εξώστη" τής Παναγίας Μακρινής- Φωτ.1996 |
Στο ναό διακρίνονται δύο διαφορετικές οικοδομικές φάσεις:
Α) Το ανατολικό τμήμα του ναού χρησιμοποιείται ολόκληρο ως χώρος ιερού, Στο τμήμα αυτό διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
Είναι πολύ μικρός ναός (εσωτερικών διαστάσεων 2,10Χ3,30μ.) μονόχωρος, δρομικός και θολοσκέπαστος, με ημικυκλικό εξωτερικά ιερό και επικαλυμμένος με σχιστόπλακες. Δεν υπάρχουν ανοίγματα, εκτός τής τριγωνικής φωτοθυρίδας στο ιερό. Στο σημείο που διαχωρίζεται το ιερό από τον υπόλοιπο μικρό χώρο υπάρχει σφενδόνιο "πανομοιότυπο με τον ναϊσκο τού Αγίου Γεωργίου στο χωριό Δρακαίοι"⁹.
 |
| Η κόγχη τού Ιερού- Φωτ. 1996 |
 |
| Τριγωνική φωτοθυρίδα στη κόγχη τού Ιερού- Φ.1996 |
Έχει πράγματι ομοιότητες με το νεκροταφειακό ναϋδριο τής τρίτης ανασυστημένης Μονής επί Παύλου Λατρηνού. Το δάπεδό του είναι επιστρωμένο με μεγάλες τετράγωνες πλάκες από σχιστόλιθο.
Β) Ο κυρίως ναός αποτελεί τη δεύτερη οικοδομική φάση που ανήκει στον τύπο του μονόχωρου τρουλαίου με πλάγιες κόγχες (χορούς) στην βόρεια και νότια πλευρά (συνεπτυγμένου αθωνικού τύπου) με οκταγωνικό τρούλο, εσωτερικών διαστάσεων 2,90Χ6,20μ. και ύψους περίπου 4,00μ. ως την κορυφή τού θόλου.
Το 1764 όπως προαναφέραμε κτίστηκε νέος ναός από τον Παριανό μάστορα Γιώργη με έξοδα τού Νικολάκη τού Χατζηπαναγιώτη. Εκεί εγκολπώθηκε και το ναϋδριο τού Λατρινού.
Στην δυτική όψη τού ναού πάνω από την είσοδο και μέσα σε οξυκόρυφο πεταλόμορφο τυφλό τόξο, υπάρχει η επιγραφή τού Γιώργη Παριανού σε εντοιχισμένη ορθογώνια λίθινη πλάκα, την οποία μελέτησε και μπόρεσε να διαβάσει ο Α. Πετρονώτης.
Το 1764 όπως προαναφέραμε κτίστηκε νέος ναός από τον Παριανό μάστορα Γιώργη με έξοδα τού Νικολάκη τού Χατζηπαναγιώτη. Εκεί εγκολπώθηκε και το ναϋδριο τού Λατρινού.
Στην δυτική όψη τού ναού πάνω από την είσοδο και μέσα σε οξυκόρυφο πεταλόμορφο τυφλό τόξο, υπάρχει η επιγραφή τού Γιώργη Παριανού σε εντοιχισμένη ορθογώνια λίθινη πλάκα, την οποία μελέτησε και μπόρεσε να διαβάσει ο Α. Πετρονώτης.
 |
| Η κτητορική επιγραφή τού μάστορη Γιώργη Παριανού |
"1764 Α(υ)γου(σ)του 15 ετελειώθη ο να(γ)ός τής Παναγίας τής Κοίμησης μ΄έξοδα τού Νικολάκη τού Χα(τ)ζηπαναγιώτη, κ(ι) εγώ Γιώργης Παριανός ήτανε ο μάστορης όπου την έχτισε ήτο από τη(ν) Πάρο, που να (;) βρεθεί ακριμάτιστος σα τον επάρει ο χάρος"¹º.
(Ο ίδιος μάστορας εργάστηκε και στο εκκλησάκι τού Αγίου Ιωάννη τού Κατσικά στο Κακοπέρατο τού Κέρκη, καθώς και στις Μονές Βροντά και Πεντοσπητίων).
(Ο ίδιος μάστορας εργάστηκε και στο εκκλησάκι τού Αγίου Ιωάννη τού Κατσικά στο Κακοπέρατο τού Κέρκη, καθώς και στις Μονές Βροντά και Πεντοσπητίων).
 |
| Ο νεότερος ναός τού 1764 -Φ.1996 |
 |
| Τα ημιχώνια στις καμάρες τού ναού τού 1764-Φ.1996 |
 |
| Εσωτερικό τού ναού τού 1764-Το τέμπλο- Φωτ. 1996 |
Η ιδιαιτερότητά του είναι ότι δεν διαθέτει κόγχη Ιερού αφού αυτή υποκαθίσταται όπως ήδη αναφέραμε από τον μικρό ναό τού Λατρηνού. Στον τρούλο φέρει στενά επιμήκη ανοίγματα σε τέσσερις έδρες του. Ο τρούλος στηρίζεται στους θόλους μέσω ημιχωνίων. Παρουσιάζει ομοιότητες με τον ναό τής Ευαγγελίστριας στην περιοχή Καλλιθέας, κοντά στον Άγιο Χαράλαμπο.
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΫΔΡΙΟΥ ΤΗΣ Α΄ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗΣ ΦΑΣΗΣ
Οι μορφές είναι εξαιρετικά εκφραστικές και δημιουργούν μέσα στον κλειστό αυτόν χώρο μια ιδιαίτερα επιβλητική και κατανυκτική ατμόσφαιρα. Οι πλαισιωμένες τοιχογραφίες τού Χριστού και τής Παναγίας, εξαιρετικής εκφραστικότητας και ομορφιάς, διακοσμούνται από ζωικά και φυτικά θέματα. Η επιδερμίδα στα πρόσωπα είναι ανοιχτόχρωμη και εκτεταμένη, περιορίζοντας έτσι τις φωτοσκιάσεις. Μερικές μορφές αγίων χαρακτηρίζονται από δυσαρμονία των αναλογιών τους (μεγαλύτερα τα κεφάλια και πιο κοντό σώμα) κι από ένα πιο απλό ύφος σε αντίθεση με τον "ακαδημαϊσμό" που αναδύουν π.χ. οι απεικονίσεις τού Χριστού και τής Παναγίας. Παρόμοια παραδείγματα συναντώνται και σε ναούς τής Κρήτης τού 14ου αιώνα.
Επάνω στο σφενδόνιο: Αριστερά, κάτω μεν απεικονίζονται οι Αγιοι Μάμας (3ος αι.) και Ζωσιμάς (6ος αι.), επάνω δε μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Δεξιά κάτω μεν ο Προφήτης Ηλίας και ο Όσιος Εύοδος (1ος αι.), επάνω δε μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Απόστολος Ανδρέας.
Στον βόρειο τοίχο τού κυρίως ναού δίπλα στο σφενδόνιο δεσπόζει η τοιχογραφία τής Παναγίας μέσα σε ένα κτιστό πλαίσιο με επικορωνίδα. Στην συνέχεια απεικονίζονται ο Άγιος Δημήτριος (3ος αι.), ο Άγιος Γεώργιος (3ος αι.) και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Στην επάνω ζώνη παριστάνονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου.
Στον νότιο τοίχο τού κυρίως ναού δίπλα στο σφενδόνιο δεσπόζει η τοιχογραφία τού Χριστού μέσα σε ένα κτιστό επίσης πλαίσιο με επικορωνίδα. Στην συνέχεια απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Στην επάνω ζώνη παριστάνονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου.
Ο μικρός ναός τής α΄οικοδομικής φάσης είναι εξ΄ολοκλήρου τοιχογραφημένος. Περί το 1995 ο Α. Πετρονώτης έγραψε ότι: "πρόσφατη επιστημονική έρευνα βάσει των τοιχογραφιών του το χρονολογεί στην υστεροβυζαντινή περίοδο, ακριβέστερα περί ή λίγο μετά τον 1300" ¹¹ (τον ίδιο αιώνα χρονολογούνται και οι τοιχογραφίες τού Αγίου Γεωργίου Δρακαίων, ενώ γι΄αυτές τού Αγίου Χαραλάμπους γίνεται αναφορά και στον 14ο αιώνα, κάτι που μένει να εξακριβωθεί).
Κατ΄αρχάς να πούμε, ότι κάτω από τις φθαρμένες τοιχογραφίες αποκαλύπτεται το ισχυρό επίχρισμα των τοίχων από κουρασάνι θρυμματισμένων λίθων και ασβέστου, όπως εξ άλλου διαπιστώσαμε και στο ναϋδριο τού Αγίου Χαραλάμπους. Η Παναγία η Μακρινή είναι αδιάψευστος μάρτυρας της αντοχής τού εξαιρετικού αυτού μονωτικού υλικού, αν σκεφτούμε ότι οι συγκεκριμένες τοιχογραφίες παρά τις φθορές τους και το υγρό περιβάλλον τού σπηλαίου όπου βρίσκεται το ναϋδριο, μπόρεσαν και άντεξαν στο χρόνο.
Απεικονίζονται άγιοι των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Η μνημόνευση και η λατρεία κάποιων απ΄αυτούς σταδιακά εξασθένησε ή και εξέλειπε μέσα στους επόμενους αιώνες.
 |
| Κουρασάνι Φωτ.1996 |
Απεικονίζονται άγιοι των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Η μνημόνευση και η λατρεία κάποιων απ΄αυτούς σταδιακά εξασθένησε ή και εξέλειπε μέσα στους επόμενους αιώνες.
Οι μορφές είναι εξαιρετικά εκφραστικές και δημιουργούν μέσα στον κλειστό αυτόν χώρο μια ιδιαίτερα επιβλητική και κατανυκτική ατμόσφαιρα. Οι πλαισιωμένες τοιχογραφίες τού Χριστού και τής Παναγίας, εξαιρετικής εκφραστικότητας και ομορφιάς, διακοσμούνται από ζωικά και φυτικά θέματα. Η επιδερμίδα στα πρόσωπα είναι ανοιχτόχρωμη και εκτεταμένη, περιορίζοντας έτσι τις φωτοσκιάσεις. Μερικές μορφές αγίων χαρακτηρίζονται από δυσαρμονία των αναλογιών τους (μεγαλύτερα τα κεφάλια και πιο κοντό σώμα) κι από ένα πιο απλό ύφος σε αντίθεση με τον "ακαδημαϊσμό" που αναδύουν π.χ. οι απεικονίσεις τού Χριστού και τής Παναγίας. Παρόμοια παραδείγματα συναντώνται και σε ναούς τής Κρήτης τού 14ου αιώνα.
 |
| Λεπτομέρεια από τοιχογραφία με βυζαντινούς ανάγλυφους "κόμβους"-Φ.1996 |
Τα ρούχα των Αγίων ποικίλλουν και είναι πλούσια σε πτυχώσεις και λεπτομέρειες. Σε κάποια διακρίνεται και η τεχνική των ανάγλυφων "κόμβων", τεχνοτροπία βυζαντινή.
Κάποιες σκηνές εκτυλίσσονται μπροστά από ζωγραφισμένα κτίρια τα οποία αναπτύσσονται μάλιστα και σε όλο σχεδόν το πλάτος τής παράστασης και αποδίδονται με λεπτομερή τρόπο.
ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Στην κόγχη τού ιερού δεσπόζει η Πλατυτέρα. Κάτω απ΄αυτήν, δεξιά και αριστερά τής τριγωνικής φωτοθυρίδας τοποθετούνται τα εξαπτέρυγα. Κάτω από τη φωτοθυρίδα στα αριστερά απεικονίζεται ο Μέγας Βασίλειος (4ος αι.), δεξιά ο Ιεράρχης Χρυσόστομος (4ος αι.) και ανάμεσά τους η Θεία λειτουργία.
Στην καμάρα μετωπικά τής κόγχης τού Ιερού επάνω, απεικονίζεται η είσοδος τής Θεοτόκου στο ναό. Στην κάτω ζώνη απεικονίζεται ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου, ο Άγγελος αριστερά και η Παναγία δεξιά.
Στον βόρειο τοίχο τού Ιερού σε δύο ζώνες απεικονίζεται αριστερά μεν κάτω ο Άγιος Νικόλαος (3ος-4ος αι.) κι επάνω μέχρι το κλειδί τού θόλου η Υπαπαντή τού Κυρίου, δεξιά δε κάτω οι Άγιοι Ονούφριος (4ος αι.) και Βλάσιος (4ος αι.) κι επάνω μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Άγιος Παντελεήμων (3ος αι.).
Κάποιες σκηνές εκτυλίσσονται μπροστά από ζωγραφισμένα κτίρια τα οποία αναπτύσσονται μάλιστα και σε όλο σχεδόν το πλάτος τής παράστασης και αποδίδονται με λεπτομερή τρόπο.
ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
 |
| Η ιστοριογράφιση τού ναού σε ελεύθερο σκαρίφημα -Ι.Π. 1996 |
Στην κόγχη τού ιερού δεσπόζει η Πλατυτέρα. Κάτω απ΄αυτήν, δεξιά και αριστερά τής τριγωνικής φωτοθυρίδας τοποθετούνται τα εξαπτέρυγα. Κάτω από τη φωτοθυρίδα στα αριστερά απεικονίζεται ο Μέγας Βασίλειος (4ος αι.), δεξιά ο Ιεράρχης Χρυσόστομος (4ος αι.) και ανάμεσά τους η Θεία λειτουργία.
 |
| Η κόγχη τού Ιερού και το σφενδόνιο- Φωτ.1996 |
 |
| Λεπτομέρεια τής κόγχης και η τριγωνική φωτοθυρίδα |
 |
| Εξαπτέρυγα δεξιά και αριστερά τής φωτοθυρίδας- Φωτ.1996 |
 |
| Εξαπτέρυγα δεξιά και αριστερά τής φωτοθυρίδας- Λεπτομέρεια-Φωτ.1996 |
 |
| Επάνω απεικονίζεται η είσοδος τής Θεοτόκου στο ναό - Φωτ. 1996 |
 |
| Η είσοδος τής Θεοτόκου στο ναό - Φωτ.1996 |
 |
| Ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου - Φωτ. 1996 |
 |
| Η Θεοτόκος- Λεπτομέρεια τής μορφής- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Άγγελος από τον Ευαγγελισμό τής Θεοτόκου - Φωτ. 1996 |
Στον βόρειο τοίχο τού Ιερού σε δύο ζώνες απεικονίζεται αριστερά μεν κάτω ο Άγιος Νικόλαος (3ος-4ος αι.) κι επάνω μέχρι το κλειδί τού θόλου η Υπαπαντή τού Κυρίου, δεξιά δε κάτω οι Άγιοι Ονούφριος (4ος αι.) και Βλάσιος (4ος αι.) κι επάνω μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Άγιος Παντελεήμων (3ος αι.).
 |
| Η Υπαπαντή τού Κυρίου- Φωτ.1996 |
 |
| Λεπτομέρεια από την απεικόνιση τής Υπαπαντής τού Κυρίου -Φωτ.1996 |
 |
| Άγιος Νικόλαος και Άγιος (;) -Φωτ.1996 |
 |
| Υπαπαντή τού Κυρίου, και επάνω στη ζώνη σύνδεσης ο Άγιος Παντελεήμων -Φ.1996 |
 |
| Ό Άγιος Παντελεήμων -Φωτ.1996 |
 |
| Όσιοι Ονούφριος και Βλάσιος -Φωτ.1996 |
 |
| Λεπτομέρεια από την απεικόνιση τού Οσίου Βλάση -Φωτ.1996 |
Επάνω στο σφενδόνιο: Αριστερά, κάτω μεν απεικονίζονται οι Αγιοι Μάμας (3ος αι.) και Ζωσιμάς (6ος αι.), επάνω δε μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Δεξιά κάτω μεν ο Προφήτης Ηλίας και ο Όσιος Εύοδος (1ος αι.), επάνω δε μέχρι το κλειδί τού θόλου ο Απόστολος Ανδρέας.
 | ||||
| Άγιοι Μάμας και Ζωσιμάς -Φωτ.1996 |
 |
| Άγιος Μάμας - Λεπτομέρεια -Φωτ.1996 |
 |
| Άγιος Ζωσιμάς- Λεπτομέρεια -Φωτ.1996 |
 |
| Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης -Φωτ.1996 |
 |
| Προφήτης Ηλίας και ¨Οσιος Εύοδος -Φωτ.1996 |
 |
| Ο Απόστολος Ανδρέας -Φωτ.1996 |
Στον βόρειο τοίχο τού κυρίως ναού δίπλα στο σφενδόνιο δεσπόζει η τοιχογραφία τής Παναγίας μέσα σε ένα κτιστό πλαίσιο με επικορωνίδα. Στην συνέχεια απεικονίζονται ο Άγιος Δημήτριος (3ος αι.), ο Άγιος Γεώργιος (3ος αι.) και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Στην επάνω ζώνη παριστάνονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου.
 |
| Η Θεοτόκος-Φωτ.1996 |
 |
| Η Θεοτόκος- Ο ζωικός και φυτικός διάκοσμος- Φωτ.1996 |
 |
| Οι Άγιοι Δημήτριος, Γεώργιος και Ιωάννης Πρόδρομος.- Φωτ.1996 |
 |
| Στην επάνω ζώνη παριστάνονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου.- Φωτ.1996 |
Στον νότιο τοίχο τού κυρίως ναού δίπλα στο σφενδόνιο δεσπόζει η τοιχογραφία τού Χριστού μέσα σε ένα κτιστό επίσης πλαίσιο με επικορωνίδα. Στην συνέχεια απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Στην επάνω ζώνη παριστάνονται οι Χαιρετισμοί τής Θεοτόκου.
 |
| Ο Χριστός- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Χριστός- Λεπτομέρεια- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Χριστός- Λεπτομέρεια των φυτικών και ζωικών στοιχείων- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Χριστός- Λεπτομέρεια- Φωτ.1996 |
 |
| Χαιρετισμοί- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ- Φωτ.1996 |
 |
| Χαιρετισμοί- Φωτ.1996 |
 |
| Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ- Φωτ.1996 |
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1- Ι.Παραφέστα "ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟ ΤΟΥ 10ου ΑΙΩΝΑ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ ΣΤΗ ΣΑΜΟ" 1998/2020 - parafestareseatch.blogspot.gr 2- Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 3- 6 Richard Krautheimer “Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική” Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1991 4- 7 Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 5- Α. Γ. Θεοδωρόπουλος, Ο Οσιος Παύλος ο Λατρινός ο εν τοίς όρεσι Λάτρω τής Μ.Ασίας και Κερκετεί τής Σάμου ασκήσας" kallimasia.blogsp 8- Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ.4ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881. 9- 10-11 Aργύρης Π.Πετρονώτης "Παριανοί μάστοροι- Ανάτυπο από περ.Παριανά" τ.59ο. Οκτ.-Δεκ. 1995-Θεσσαλονίκη 1995 |
