ΤΟ ΠΑΤΜΙΑΚΟ ΜΕΤΟΧΙ (ΠΡΟ ΤΟΥ 1602) ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΡΑΘΟΚΑΜΠΟΥ

ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ -ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

 

Το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου από  δυτικά και ο ναός- Φ.1999    

Βρίσκεται το Μετόχι στα νοτιοδυτικά τού Μαραθοκάμπου, στον νοτιοανατολικό ορεινό όγκο τού Κέρκη, σε υψόμετρο περίπου 230μ.. Στα βορειοδυτικά του βρίσκεται το σπήλαιο τής Παναγίας Σαραντασκαλιώτισσας (340μ.περίπου) σε δυσπρόσιτη τοποθεσία. Η περιοχή υπήρξε κατοικητήριο ασκητών ήδη από το 800 μ.Χ.  και είναι συνδεδεμένη με την ιστορία τού Παύλου Λατρινού στη Σάμο κατά τα τέλη τού 10ου αιώνα.

Προερχόμενος από τις σκήτες του Μικρασιάτικου όρους Λάτμος (ή Λάτρος) ίδρυσε την ευρύτερη Λαύρα τού Κέρκη συμβάλλοντας στην μεγάλη άνθηση τού ασκητισμού, καθώς και στην επανίδρυση των αρχαίων Μονών που είχαν καταστραφεί από τούς Σαρακηνούς περί το 889μ.Χ.(1). Πιστεύεται μάλιστα ότι αυτός πρωτοθεμελίωσε και το εξωκκλήσιο τού "Αποστόλου Πέτρου" στην κορυφή υψηλού βράχου, ανάμεσα στο Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου και το σπήλαιο τής Σαραντασκαλιώτισσας. Στην ίδια περιοχή, αιώνες αργότερα, φαίνεται πως η ασκητική παράδοση συνεχίστηκε. Προ τής ερημώσεως τής Σάμου (1476-1550 μ.Χ. περίπου), νοτίως τού Κερκετέως, ευρίσκοντο 500 περίπου Ασκητές και Μοναχοί. Στη δε θέση "Κυριακόν" (στο χωριό Αγία Κυριακή) συναθροίζονταν οι ασκητές τού Κέρκη για την Κυριακή λειτουργία και θεία κοινωνία. Υπήρχαν εκεί ίχνη δύο αρχαίων ναών, κελλιών και αρχαίου νεκροταφείου. 

Στην περιοχή αυτή και γύρω από το Μετόχι βρήκαν καταφύγιο καθ΄ όλη την επισφαλή (επίσης) περίοδο τής ερήμωσης τού νησιού (1476/1550 περίπου)  κάτοικοι που είχαν παραμείνει στο νησί μετά τη μετανάστευση τού πληθυσμού σε Χίο και Μικρασία το 1476. Κατά τούς χρόνους αυτούς και μετά την αποτυχημένη προσπάθεια τού 1479 των Οθωμανών (σύμφωνα με τις οθωμανικές πηγές) να εποικίσουν το νησί, έγινε τελικά αυτό καταφύγιο πειρατών, τόπος υλοτόμησης και ναύσταθμος τού οθωμανικού στόλου (αλλά κι από πολύ νωρίτερα, από τα τέλη τού 14ου αιώνα, είχε εγκατασταθεί εκεί για ασφάλεια πληθυσμός που δεν κατοίκησε τούς οχυρωμένους οικισμούς τού νησιού).

Ο  Σταματιάδης (19ος αι.) αναφερόμενος στην περίοδο τής επανοίκησης τού νησιού (περί το 1550) από τον Κιλίτζ Αλή γράφει στα "Σαμιακά": "στα ενδότερα τής νήσου οι ναύτες τού Κιλίτζ Αλή βρήκαν κατοίκους, κατά τινας μόλις 40 οικογένειες που είχαν συγκεντρωθεί σε συνοικισμούς στη νοτιοανατολική πλευρά τού Κερκετέα και πέριξ τής περιοχής, όπου ευρίσκεται σήμερα η μονή Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου" (2).   

Ο Ιωσείφ Γεωργειρήνης επίσης, κατά το 1666/1671 μνημονεύοντας το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου προσθέτει: "Οστά τεθνηκότων διεσπαρμένα εν τοις περιχώροις εκείνοις δήλον ποιούσιν ότι όσοι εκ των κατοίκων απελείφθησαν καθ΄όν χρόνον η νήσος ηρημώθη, κατέφυγον εις αυτό το μέρος ως εις καταφύγιον απρόσιτον. Τα ενδότερα τού όρους Κερκετέως ουδέποτε διεξηκριβώθησαν, ενίοτε δε φαίνονται εξερχόμενοι εκείθεν άνθρωποι, οίτινες συλλέγουσι κάστανα, ουδενός των εν τη νήσω γινώσκοντός τι περί αυτών" (3).

Ως τα μέσα τού 16ου αιώνα η Σάμος (κτήμα τού Σουλτάνου) έμεινε ανεκμετάλλευτη οικονομικά λόγω των συγκρούσεων τής Πύλης με τούς Βενετούς, τούς Γενουάτες και τούς πειρατές. Στα μέσα τού 16ου αιώνα, ο Σουλτάνος παραχώρησε γη ("τιμάρια") σε μια ελίτ Οθωμανών. Η Σάμος περιήλθε το 1571 από τον Σουλεϊμάν στην δικαιοδοσία τού Τούρκου Ναύαρχου Κιλίτζ Αλή. Ο Πάτμιος πλοηγός του Νικόλαος Σαρακίνης ανέλαβε τότε την προσέλκυση εποίκων από τα γύρω νησιά και την Μ.Ασία.

Η Μ. Παϊζη-Αποστολοπούλου καταλήγει ότι ήδη από "το διάστημα 1565-1580 η Σάμος κατοικείται από χριστιανούς οι οποίοι μάλιστα ζήτησαν να εξασφαλίσουν την απρόσκοπτη διαμονή τους στο νησί με σουλτανική απόφαση... Οι νέοι κάτοικοι γρήγορα οργάνωσαν την εκκλησιαστική τους ζωή, έκτισαν εκκλησίες και ζήτησαν από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως να διοικηθούν εκκλησιαστικά ως πατριαρχική εξαρχία. Πραγματικά το νησί υπάχθηκε στη δικαιοδοσία τού Πατριάρχη, ο οποίος λίγο αργότερα, στο διάστημα 1580-1584 εκχώρησε την πνευματική τους διοίκηση και τα εκκλησιαστικά εισοδήματα σε αξιωματούχο τού πατριαρχείου... Οι συνθήκες ζωής στο νησί φαίνεται πως στο διάστημα αυτό βελτιώθηκαν. Την τελευταία πλέον δεκαετία τού αιώνα χτίστηκαν τα πρώτα μεγάλα μοναστήρια, οι χριστιανοί κάτοικοι αυξήθηκαν και πιθανώς οι ίδιοι ζήτησαν την παρουσία, αρχιερέα, τη φορά αυτή, στο νησί τους· η Σάμος λοιπόν ανακηρύχθηκε περί το 1590 αρχιεπισκοπή..(4)". 

 Η εκτίμηση αυτή επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία που έρχονται σταδιακά στο φως και καταμαρτυρούν την ίδρυση οικισμών και ναών στην τελευταία εικοσαετία τουλάχιστον τού 16ου αιώνα, καθώς και Μονών-Μετοχίων που χρονολογούνται στην ίδια περίοδο (π.χ. η Σιναϊτικη Μονή Αγίου Γεωργίου, η Μονή Μ.Παναγίας, η Μονή Τιμίου Σταυρού, η Μονή Βροντά, κ,ά. ). Οι Πηγές άλλωστε τής Μονής Πάτμου μνημονεύουν θανάτους μοναχών στο νησί, στα 1572 και 1576, επιβεβαιώνοντας έτσι την παρουσία ιδρυμάτων της στη Σάμο τον 16ο αιώνα (ο δε Αντώνιος Μηλοϊτης μνημονεύει τον εποικισμό τής Σάμου από Πατμίους το 1587). Μόλις δε το 1602, στα Αρχεία τής .Μονής Πάτμου, στη Σημείωση (Κ.1008, Φ.57ν κ. ε- Πάτμος 1602) αναφέρονται "δουκάτα χρυσά..." που αποστέλλονται στις εκκλησίες τής Σάμου (5).

 

(α) το  Πατμιακό μετόχι, του Ιωάννου Θεολόγου τής Κολώνας

 

 

Ο Ν.Σαρακίνης (Νικόλαος Διάκος) στη γη που τού δωρίστηκε από τον Κιλίτζ (στην ανατολική Σάμο) για τις υπηρεσίες του, έχτισε τον Πύργο του στην "Κολώνα"(Ηραίο) το 1577, όπου βρίσκεται το πρώτο σε δύναμη Πατμιακό μετόχι, αυτό του "Ιωάννου Θεολόγου τής Κολώνας. Ένα ακόμα Πατμιακό Μετόχι είναι αυτό τής Αγίας Τριάδας Καστανέας(6) στην βορειοδυτική Σάμο που η ύπαρξή του προσδιορίζεται στα χρόνια πριν την ερήμωση, περιήλθε δε (κατά Ε.Κρητικίδη) στη Μονή Πάτμου μετά τον συνοικισμό τού νησιού. Οι μέχρι τώρα γνωστές σε εμάς γραπτές πηγές το ανάγουν οπωσδήποτε προ τού 1654, αν όχι προ τού 1602. Το τρίτο Μετόχι είναι αυτό τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου στην νοτιοδυτική Σάμο. Υπήρχε στα τέλη τού 16ου αιώνα, αφού το 1602 δωρίστηκε (όπως θα δούμε παρακάτω) ως συγκροτημένο Μετόχι στην Ιερά Μονή τής Πάτμου. Το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου (κατά τον Μητροπολίτη Σιδηροκάστρου Ιωάννη) κτίσθηκε από τον μοναχό Ακάκιο  τής Μονής  τής Πάτμου. 

Το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου επισκέφθηκε ο J. Pitton de Tournefort στα 1702: "Στις 3 Φεβρουαρίου πήραμε άλογα και οδηγούς για να πάμε στο μεγάλο βουνό τού Καταβάτη (εννοεί τον Κέρκη)...και περάσαμε τη νύχτα στην αγροικία (εννοεί στο μετόχι) τού Αγίου Γεωργίου που ανήκει στη Μονή τού Αγίου Ιωάννου στην Πάτμο· δεν είναι πάνω από τρία ή τέσσερα ακατοίκητα κελλιά γύρω από τον ναό αυτού τού μετοχίου"(7).

Ο Μ. Βουρλιώτης στην εργασία του "Η ίδρυση και ανάπτυξη τού Μαραθοκάμπου (17ος-18οςαι.) παραθέτει τα παρακάτω έγγραφα που σχετίζονται με το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου: Το πρώτο σωζόμενο έγγραφο συντάχθηκε στις 13 Νοεμβρίου 1602  από τους Μοναχούς Μελέτιο και Διονύσιο οι οποίοι δώρισαν στη Μονή της Πάτμου το μετόχι οπού αγοράσαμεν από τον Καριώτην Ιωάννην πλησίον τού Μαραθοκάμπου εις Σάμον.  Πρόκειται μάλλον (γράφει ο ίδιος) για την εκκλησία τού Αγίου Γεωργίου, η οποία θα γίνει μετά από λίγο καιρό το κέντρο της δραστηριότητας της Μονής Πάτμου στη νοτιοδυτική Σάμο. 

Τρία  άλλα έγγραφα αφορούν δωρεές. Σύμφωνα με το πρώτο, συντεταγμένο στις 20 Μαρτίου 1607 στο Μαραθόκαμπο, ο Μιχάλης Ροδίτης δώρισε στο μοναστήρι όλη την περιουσία του, το σπίτι του και δύο αμπελώνες. Το δεύτερο αφορά στη δωρεά που έγινε από τον Ιωάννη Λούγκα το 1675. Με αυτή προσηλώνει τα πράγματα οπού έχει εις την Σάμον εις  χωρίον  Μαραθόκαμπον, το αμπέλι και τα χωράφια καθώς ευρίσκονται με μουρίες και άλλα δένδρα  και πατητήρι ...(Το 1764 μάλιστα η Μονή χρειάστηκε να κτίσει ένα οίκημα στη βρύση τού Λούγκα, για να μένει ο οικονόμος τού μετοχίου μάλλον σε οικόπεδο που τους είχε δωρίσει ο Ιωάννης). Το τρίτο αφορά την  "Αργυρή του ποτέ Ιωάννου Θραβάλα, επονομαζομένη Παντελήδαινα  από το Μαραθόκαμπο" που δώρισε το 1794 όλη την περιουσία της  στη Μονή Πάτμου. Ένα  ατύχημα όμως την ανάγκασε να την ανακαλέσει  κατά ένα μέρος. Για την ανάκληση  μέρους αυτής τής Δωρεάς  οι Δημογέροντες τού χωριού συνέταξαν σχετικό έγγραφο, το οποίο απέστειλαν στον Ηγούμενο τής  Μονής προκειμένου να επιστραφεί στην Αργυρή το σπίτι και το αμπέλι με μερικές ελιές στο βουνό (ίσως για το λεγόμενο γεροντομοίρι).

Άλλα έγγραφα αφορούν σε ενοικιάσεις τής Μονής. Λόγω τού γεγονότος ότι  η κτηματική περιουσία τού μετοχίου αυξανόταν από τις δωρεές των Μαραθοκαμπιτών, η Μονή Πάτμου αποφάσισε να την ενοικιάζει, αρχικά σε ιερωμένους, αργότερα και σε λαϊκούς, Πρώτη φορά καταγράφεται το 1642 ως ενοικιαστής ο παπά Γεννάδιος Λέριος για τρία χρόνια, με την υποχρέωση να δίνει τρεις τάλιες σιτάρι το χρόνο. Το 1661 ο ιερομόναχος Νεόφυτος από την Αστυπάλαια θα έδινε 6 ριάλια το χρόνο. Το 1712 ο Ιωάννης, ανιψιός τού παπά Ιωάννη από το Μαραθόκαμπο το ενοικιάζει "με τα μελίσσια κομμάτια δέκα επτά" για δεκαπέντε οκάδες κερί το χρόνο. Το 1798 το αντίτιμο έφτασε τα 400 γρόσια, για να εκτιναχθεί στα 5.000 γρόσια το 1804.

(β) Ο νερόμυλος τού Μετοχίου-Των αρχών τού 17ου αι.  

Στις αρχές τού 18ου αιώνα κτίστηκε (σύμφωνα με τα παραπάνω έγγραφα) ένας επιβλητικός νερόμυλος, καθώς και ο μικρός ναός τού Αγίου Πέτρου. Το 1744 ο Χατζή Ιωάννης Κρητικός και Χατζή Νικόλας Σύμιος του Ιωάννου Σεβαστάκη υποσχέθηκαν να φτιάξουν τον μύλο αυτό, ενώ το 1746 ο διακο-Δημήτρης του Διαμαντή Μόνη ο γιος, και ο παπα-Κωνσταντής του παπα-Γεωργίου Κούσα ζήτησαν το μύλο για να τον ανακαινίσουν και να τον χρησιμοποιούν με ενοίκιο 4,5 οκάδες κερί το χρόνο. Το μετόχι είχε επίσης και ένα άλλο μύλο, ο οποίος ανακαινίστηκε το 1762 σύμφωνα με το έγγραφο της 25 Απριλίου 1762, και κατ΄αυτό ο μαστρο-Γιαννάκης ο Σαντοριναίος τελικά υπόσχεται ο ίδιος "να τον φκιάξει με έξοδα εδικά του και να δίνει πάκτος εις το μοναστήρι κερί οκάδες έξι τον κάθε χρόνον..". Ο αναφερόμενος μύλος υποθέτει ο Βουρλιώτης ότι  είναι ο σημερινός παλιόμυλος στο νότιο μέρος τού χωριού ή ένας άλλος  ερειπωμένος λίγο νοτιότερα.

Τέλος, (πάντα κατά τον Βουρλιώτη) φαίνεται πως οι Μαραθοκαμπίτες κατά τα τέλη τού 18ου αιώνα ζητούσαν από το μετόχι να τους δοθούν άγριες ελιές για να τις ημερώσουν κι άρχισαν να  καλλιεργούν συστηματικά τούς δυο κάμπους (ενώ οι πιο τολμηροί εποίκισαν τον σημερινό Όρμο κι επιδόθηκαν στη ναυτιλία. Τότε ξεκίνησε και η ανάπτυξη τού Μαραθοκάμπου) (8).

Προσθέτουμε από τα Αρχεία τής .Μονής Πάτμου τα παρακάτω: στο "Βραβείον" γράφεται ότι "στις 25 Νοεμβρίου τού 1734 εκοιμήθη ο ιερομόναχος Λεόντιος Καβουρίδης στο Μετόχι Μαραθοκάμπου, στον 'Αγιο Γεώργιο", ενώ στον Κατάλογο (Φ.56) - Πάτμος 1780 καταγράφονται "χρήματα, αρχιερατικά και άλλα που πήρε ο μακαρίτης άγιος Σάμου κυρ Ακάκιος μεταξύ των οποίων και 172 γρόσια από το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου" (9). Τέλος, στην "Αφιέρωση  κ. 1001, φ.104 ν" στα τέλη τού ιδίου αιώνα , στις 14 Ιουνίου 1792 καταγράφεται ότι: "ο κυρ Χατζής Κωνσταντής τού Συναδινάκη μαραθοκαμπίτης και η συμβία του κυρά Ειρήνη τού Δημητρίου Ντάρα, αφιερώνονται στην Μονή Θεολόγου και προσφέρουν το σπίτι τους ....και πέντε  μελίσσια που βρίσκονται στα Γουμέϊκα (Κουμέϊκα)" (10).

 

                           ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ  ΤΟΥ  ΜΕΤΟΧΙΟΥ

 

Το  Μετόχι από δυτικά- Αριστερά η βοηθητική είσοδος και τα τρία κελλιά- Πίσω ο ναός-Φωτ.1999

 

 

 

 

 

Το  Μετόχι καταλαμβάνει ένα σχεδόν τετραγωνισμένο  χώρο που η βόρεια πλευρά του βρίσκεται σε υψηλότερη κατά ένα μέτρο περίπου στάθμη. Περιβάλλεται με υψηλή περιτείχιση, η οποία σώζεται στην βόρεια και ανατολική πλευρά υποστηριζόμενη από φαρδιές αντηρίδες όπως συμβαίνει στη Μονή τής Πάτμου (τηρουμένων βέβαια των αναλογιών). Σώζεται επίσης, σε όλο το ύψος του, ένα τμήμα στη νοτιοδυτική γωνία τού συγκροτήματος που περιέβαλε τη δυτική πτέρυγα, αφήνοντας ένα στενό πέρασμα. Η υπόλοιπη δυτική περιτείχιση σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπήρχε από εκεί κάποια μικρή έξοδος με σκαλοπάτια προς τα νότια κτήματα που βρίσκονται σε χαμηλότερη υψομετρική στάθμη. Η βόρεια και ανατολική περιτείχιση είναι τυφλή από ανοίγματα.

Ν.Δ. γωνία  περιτείχισης και ταερείπια-Φ.1999 

 

 

Η βόρεια περιτείχιση-Η αντιρρήδα- Πεσσοί αιθρίου χώρου

 

 

 

 

 

 

Η αντιρρήδα τού βόρειου τοίχου - Φωτ. 1999

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το Μετόχι έχει δύο εισόδους σχεδόν αντικριστές, στα βορειοδυτικά και στα ανατολικά τού συγκροτήματος. Η κύρια είσοδος ήταν η ανατολική, σώζεται σήμερα, κι έχει την μορφή σημαντικής πύλης φρουριακού τύπου. Δεξιά κι αριστερά, (εσωτερικά τής αυλής), υποστηρίζεται από φαρδιές αντηρίδες. Η πύλη  είναι σκεπαστή και δημιουργείται ένα διαβατικό. Η δυτική είσοδος είναι βοηθητική και μικρών σχετικά διαστάσεων. Μια ξύλινη χοντρή μαντωσιά διατηρείται ακόμα στο πανωκάσι.

Η πύλη εσωτερικά και οι αντιρρήδες-1999

(γ) Η ανατολική είσοδος τού Μετοχίου- Φωτ. Ν.Χατζηϊακώβου

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η  δυτική είσοδος και τρία κελλιά στη σειρά-Φ.1999

 

 

 

 

 

 

 

 

Ο Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννης αναφέρει ότι υπήρχαν κελλιά  σε  όλες τις πλευρές. Περί το 1960 σώζονταν εκείνα τής δυτικής πλευράς και ελάχιστα προς τη νοτιοδυτική, ενώ τα υπόλοιπα  ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση (). Τον Σεπτέμβριο τού 1999 που επισκεφθήκαμε εμείς το Μετόχι το σύνολο των  δυτικών και νοτιοδυτικών κελλιών είχαν κι αυτά ερειπωθεί.  

Στη δυτική πλευρά τού Μετοχίου είχαν κτισθεί διώροφα  κελλιά (ανώγεια και κατώγεια) με ορθογωνισμένα ανοίγματα προς τον στενό αύλειο   χώρο, εκτός τού βορειοδυτικού γωνιαίου κελλιού  που  δεν εμπεριέχονταν στην  περιτείχιση. Διακρίνονται τρία κελλιά στη σειρά, με παράθυρα που βλέπουν προς την κεντρική αυλή τού Μετοχίου. Στο μεσαίο κελλί σώζεται το τοξωτό τζάκι με την καμινάδα του και δύο παράθυρα, ένα από κάθε πλευρά τού τζακιού. 

Οι πεσσοί τού χαγιατιού στη δυτική πτέρυγα και το κελλί με το τζάκι- Φωτ.1999

Κάποιοι πέτρινοι πεσσοί που σώζονται χαμηλά, τα ανοίγματα επίσης τού κατωγείου, καθώς και τα ίχνη από τις εγκολπώσεις των ξύλινων δοκαριών στον τοίχο φανερώνουν την ύπαρξη χαγιατιού μπροστά στα κελλιά τού ορόφου, από το οποίο θα επικοινωνούσαν πιθανότατα και τα τρία. Σε κάποια από τα  κατώγεια τής δυτικής πτέρυγας, αλλά και των υπολοίπων πτερύγων, θα υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι αποθήκευσης ή εξυπηρέτησης των καθημερινών αναγκών για μαγείρεμα, λάτρα, επεξεργασία καρπών, για τον ληνό και την παρασκευή κρασιού, κεριού κ.λ.π., ίσως και κάποιο εργαστήρι για εργασίες που σχετίζονταν με τη συντήρηση των κτιρίων.

Διώροφο ήταν  και ένα μεγάλο μέρος τής νότιας πτέρυγας. Από τα απομεινάρια μιας εξωτερικής σκάλας που σώζονταν στο μέσον περίπου αυτής τής πτέρυγας  φαίνεται πως κι εκεί υπήρχε ξύλινος εξώστης (χαγιάτι). Τα υλικά των τοίχων που κατέπεσαν, πέτρες και ξύλινα μέλη, προδίδουν ομοιότητες.  Ίσως οι δύο αυτές πτέρυγες, το "γάμμα" των κτισμάτων τής νότιας και δυτικής πλευράς τού Μετοχίου, να κτίστηκαν στην ίδια οικοδομική φάση.

Το υπόλοιπο τμήμα τής νότιας πτέρυγας μέχρι τη νοτιοανατολική γωνία τής περιτείχισης, και προς τα ανατολικά μέχρι την αντηρίδα τής μεγάλης πύλης τού Μετοχίου, ήταν στενότερο και κατά τη γνώμη μας ισόγειο. Δυστυχώς η κατάσταση εκεί δεν μας επέτρεψε περαιτέρω παρατηρήσεις.

 

Το τζάκι τού μεσαίου κελλιού -Φ.1999

 

Τα ερειπωμένα δυτικά κελλιά από τη μεριά τής αυλής- Φωτ. 1999

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τα οικοδομήματα τού Μετοχίου,  μέχρι τα μέσα περίπου τού 18ου αιώνα, θα ήταν ασφαλώς στεγασμένα με χωμάτινα δώματα (ταράτσες), όπως συνηθίζονταν τότε στη Σάμο και στα νησιά τού  Αιγαίου. Οι επικεραμώσεις έγιναν αργότερα και επέφεραν αλλαγές στις επίπεδες στεγάσεις με τη δημιουργία αετωμάτων (κετσούλια) στις στενές πλευρές  των πτερύγων των κελλιών. Κάποιες  λεπτομέρειες από εκείνη την κατασκευαστική φάση, τις οποίες μπορούμε ακόμα να  παρατηρήσουμε  στη δυτική τουλάχιστον πτέρυγα τού Μετοχίου, επιβεβαιώνουν την παλαιότερη δωμάτινη στέγασή του.

Από τις παλιές δε επιστεγάσεις σώζεται μόνον αυτή τού  ναού, τού οποίου οι κυλινδρικές καμάρες  των κεραιών του, οι πλευρικές κόγχες του και ο τρούλος καλύπτονται από χοντρές λίθινες πλάκες, όπως συνηθίζονταν στην Πάτμο, αλλά και σε αρκετούς ναούς  και εκκλησάκια τής Σάμου (με μεγαλύτερη βέβαια χρήση τής φαρδιάς σχιστόπλακας).

 

 

Στην βόρεια πλευρά τής αυλής και κοντά στη δυτική είσοδο σώζεται η παλιά βρύση, κτισμένη κατά  τον 17ο αιώνα. Πίσω από την κρήνη βρίσκεται η δεξαμενή νερού. Η όλη κατασκευή  είναι υπερυψωμένη από το υπόλοιπο τμήμα τής αυλής και μπροστά της δημιουργήθηκε πέτρινος καθιστικός πάγκος. 

 

Το βόρειο τμήμα τής αυλής και η βρύση- Αριστερά η πέτρινη σκάλα προς το κελλί- Φ.1999

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η βρύση τού 17ου αιώνα.- Φωτ. 1999

Η κρήνη στο σημείο τής αβαθούς κόγχης είναι κοσμημένη με φαρδιά τοξωτή ζώνη  από λευκό μάρμαρο με  κυματιστό σχεδιασμό ,ενώ πάνω από αυτή, στο τυφλό τόξο που σχηματίστηκε από λεπτές πέτρες υπάρχει ένα προεξέχον "μέτωπο" που απολήγει στο κάτω μέρος σε διάκοσμο από επαναλαμβανόμενα στοιχεία , τα οποία πολύ  συχνά συναντάμε στα σπίτια τού οικισμού τού κάστρου τής Πάτμου. Χαμηλότερα υπάρχει μια οξυκόρυφη μικρή οπή. Το κάτω μέρος τής κατασκευής κοσμείται από παραστάδες, από μαρμάρινα κολονάκια που υποβαστάζουν την προεξέχουσα πέτρινη αψίδα. Στο έδαφος δε υπάρχει η παραλληλόγραμμη γούρνα  Έχουμε την εντύπωση  ότι ανατολικά τής παλιάς κρήνης υπήρχε ανέκαθεν ελεύθερος χώρος. Εκεί διασώθηκαν  πετρόκτιστες, τετραγωνισμένες κολόνες  που μπορεί να σχηματίζανε κάποιο αίθριο  που συνδέονταν με την κρήνη, ίσως και για κάποιες καθημερινές δραστηριότητες.  

 

 

Η σκάλα  προς τον όροφο-Το φουρνάκι- Ο βοηθητικός χώρος

Αριστερά τής κρήνης σώζεται πέτρινη σκάλα που οδηγούσε σε μικρό πλατύσκαλο διώροφου κτίσματος που βρισκόταν δίπλα στην δυτική είσοδο. Στον όροφο που κατέπεσε υπήρχε μικρό δωμάτιο (κελλί). Στο ισόγειο ίσως να ήταν κάποιος βοηθητικός χώρος. Στα αριστερά τής σκάλας κάτω από το πλατύσκαλο τού ορόφου υπάρχει μικρός φούρνος.

 

 

 

                                                                  Ο ΝΑΟΣ 

 

Στο κέντρο τής αυλής που δημιουργείται από τα γύρω κελλιά και τα προσκτίσματα είναι κτισμένος ο ναός τού Αγίου Γεωργίου. Ο Σταματιάδης αναφέρει ότι η εκκλησία κτίστηκε το 1766.  Αν αυτό ισχύει θα πρέπει να υποθέσουμε ότι  μέχρι τότε θα υπήρχε εκεί κάποιο άλλο προ τού 1602 ναϋδριο, για το οποίο όμως δεν έχουμε καμμία ως τώρα ένδειξη, ούτε καν στην προφορική παράδοση, σ΄έναν τόπο μάλιστα που η μνήμη "συντηρήθηκε" στην πάροδο των αιώνων.

 

Η ανατολική όψη και η κόγχη τού Ιερού-Φ.1999

Η νοτιοδυτική όψη τού ναού- Φωτ. 1999

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Γεγονός βέβαια είναι ότι καμμία αναφορά δεν γίνεται στις ιστορικές πηγές που διαθέτουμε για τον ναό τού Μετοχίου παρά μόνον έμμεσα. από την ανάγκη τού Μετοχίου σε κερί που είναι έκδηλη στις συμφωνίες των μοναχών με τούς ενοικιαστές.  Πιστεύουμε ότι η κατασκευή καινούργιου ναού (εφόσον αυτό θα ήταν αναγκαίο) θα ήταν στην προτεραιότητα των πατέρων. Είναι δυνατόν αντί αυτού να προηγήθηκαν τού 1766 άλλα έργα  , όπως η κατασκευή τής κρήνης,  το κτίσιμο τού νερόμυλου, και τού ναϋδρίου τού Αγίου Πέτρου, το οίκημα τού οικονόμου στη Λούγκα Μαραθοκάμπου; Μήπως λοιπόν η χρονολογία 1766 αφορά σε αναστήλωση ή ανακαίνιση τού σωζόμενου ναού, ή ακόμα και στην κατασκευή τού νάρθηκα που είναι πράγματι μεταγενέστερος;

 

Φωτ.1999-Παράθυρο πλευρικής κόγχης-Η δυτική όψη-Το κωδωνοστάσιο

 

Η σωζόμενη εκκλησία ανήκει στον τύπο τού τρίκογχου, τρουλαίου ναού (εσωτερικών διαστάσεων 3,40Χ7,50μ.), που στεγάζεται με ημικυλινδρικούς (ελαφρά οξυκόρυφους) θόλους στις κεραίες τού ναού (ύψους 4,50μ. ως το κλειδί), και με τεταρτοσφαίρια στις πλευρικές κόγχες. Φέρει οκταεδρικό τρούλο. Οι γωνίες εδώ τού μεταβατικού τετραγώνου κάτω από τον τρούλο γίνεται με την κατασκευή σφαιρικών κογχών αντί σφαιρικών τριγώνων (λοφίων).

 

Aποτύπωση Κ.Παπαϊωάννου

  

Ο τρούλος είναι χαμηλός και έχει στενόμακρες φωτοθυρίδες σε κάθε δεύτερη έδρα του. Καλύπτεται με πέτρινες πλάκες, όπως και ο υπόλοιπος κυρίως ναός. Στη δυτική κεραία η κορυφή τής στέγης γίνεται πεπλατυσμένη από μια μακρόστενη πλάκα, τοποθετημένη εκεί. Η κόγχη τού Ιερού είναι  τρίπλευρη εξωτερικά και διασπάται  καθ΄ύψος βαθμιδωτά, διατηρώντας την ημιεξαγωνική μορφή  και στο ανώτερο τμήμα της. Φέρει δε μεγάλη τοξωτή φωτοθυρίδα στο κέντρο. Εσωτερικά  το Ιερό είναι ημικυκλικής κάτοψης και κτιστό στο κάτω μέρος.  Έχει κόγχες Πρόθεσης και Διακονικού κι άλλες δύο στον βόρειο και νότιο τοίχο. Ο ναός εσωτερικά φέρει στις κεραίες του αβαθή τυφλά τόξα, που αποτελούν μια ιδιαιτερότητα όσον αφορά στους τρίκογχους ναούς στη Σάμο. Φωτίζεται από δύο παράθυρα που βρίσκονται στις πλευρικές κόγχες. Πλαισιώνονται από μαρμάρινα θυρώματα, με κοσμήτη στο επάνω μέρος. Στη συνέχεια δημιουργείται ένα αβαθές ορθογώνιο υπέρθυρο στο επάνω μέρος τού οποίου προεξέχει καμπυλωτό πέτρινο μάλλον στέλεχος.

Το τέμπλο σήμερα τού ναού είναι κτιστό. "Από το παλιό τέμπλο ξυλόγλυπτο τέμπλο σώζονται μόνο τα βημόθυρα, που φέρουν πάνω σταυρό σε κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού, ζώνες με σχηματοποιημένα λουλούδια και από δύο επάλληλα εικονίδια με οξυκόρυφα τόξα σε κάθε φύλλο. Επίσης σώζονται δύο προσκυνητάρια, βαμμένα με μπλε χρώμα και επιδιορθωμένα, που φέρουν ζώνες από οβάλ μετάλλια με πλούσιο επιπεδόγλυφο φυτικό διάκοσμο, ενώ οι παλιές ποδιές των εικόνων έχουν επανατοποθετηθεί σε άλλο σημείο της ίδιας σύνθεσης"(12)

 

Το εσωτερικό τού ναού-Φ.1999

Το κτιστό τέμπλο και η κόγχη τού Ιερού-Φ.1999

Ο ναός στη δυτική πλευρά συμπληρώνεται από νάρθηκα, νεότερη ξυλόστεγη προσθήκη επικαλυμμένη με κεραμίδια. Η είσοδος πλαισιώνεται με λιθόκτιστο, φαρδύ, τοξωτό θύρωμα, στο επάνω μέρος τού οποίου κτίστηκε πέτρινο απλό κωδωνοστάσιο και δύο επιμήκεις αψίδες. Στην κορυφή υπάρχει μεταλλικός σταυρός πάνω σε μισή σφαίρα. Φωτίζεται από ένα παράθυρο στον δυτικό τοίχο.

 

 

ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ:

 

Φαίνεται από τις μέχρι σήμερα πηγές ότι το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου  κτίσθηκε από τον μοναχό Ακάκιο  τής Μονής  τής Πάτμου (12) και προϋπήρχε τού 1602. Βρέθηκε να ανήκει στον Καριώτη Ιωάννη σαν συγκροτημένο μετόχι. Πουλήθηκε από αυτόν στους μοναχούς Μελέτιο και Διονύσιο  κι αυτοί με τη σειρά τους το δώρισαν στη Μονή Πάτμου το 1602.   Διαπιστώνεται επίσης από τις δωρεές (τού 1607, τού 1675 και του 1794) περιουσιών των πιστών Μαραθοκαμπιτών προς το Μετόχι, ότι ασκούσε πνευματική επιρροή  στη γύρω περιοχή. Από το 1642 (πρώτη καταγραφή), παρατηρούνται ενοικιάσεις (έναντι σίτου, χρημάτων και κεριού) τού Μετοχίου (1642/1661/1712/1798/ 1804) σε ιερωμένους και λαϊκούς, λόγω τής αύξησης τής  περιουσίας του και τού μικρού μάλλον αριθμού μοναχών που θα αδυνατούσαν ίσως να ανταπεξέλθουν στην διαχείρισή της και να την εκμεταλλευτούν δεόντως (πράγματι το 1666 ο Γεωργειρήνης αναφέρει ότι στο Μετόχι διέμεναν συνήθως δύο ή τρεις μοναχοί).  Αναρωτιόμαστε όμως και για τις πιθανές συνέπειες που μπορεί να υπέστη το Μετόχι κατά τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν μέσα στον 17ο αιώνα (κατά τον Ενετοτουρκικό πόλεμο τού 1645-1669 η Σάμος λεηλατήθηκε το 1649 από τους Βενετούς, ενώ γινόταν παράλληλα πειρατικές επιδρομές από  Μάλτα, Λιβόρνο, Σαβοϊα και Σαρδηνία, το δε 1653/55/58 ήταν το νησί αγκυροβόλι των Βενετών κατά των Τούρκων).

Στις αρχές τού 18ου αιώνα χτίστηκε ένας  νερόμυλος (καθώς και ο μικρός ναός τού Αγίου Πέτρου). Το 1744 και το 1746 εκδηλώνεται ενδιαφέρον για την ανακαίνιση και ενοικίαση τού μύλου από διαφορετικά άτομα. Το μετόχι είχε επίσης και έναν άλλον μύλο, ο οποίος ανακαινίστηκε το 1762. Μέσα λοιπόν στον 18ο αιώνα παρατηρείται ενδιαφέρον για την ενοικίαση και χρήση των μύλων τού Μετοχίου, με αντάλλαγμα κάποιες οκάδες κερί. Φαίνεται επίσης, ότι κατά τα τέλη τού ιδίου αιώνα η Μονή διέθετε αγριελιές (αγρέλες) στους Μαραθοκαμπίτες που τις ζητούσαν για να τις ημερώσουν για καλλιέργεια.

Μέσα στον 18ο αιώνα γίνεται και μια αναφορά θανάτου ιερομονάχου  στο Μετόχι, στις 25 Νοεμβρίου τού 1734, ενώ το 1780 καταγράφονται μεταξύ άλλων και 172 γρόσια που πήρε ο μακαρίτης άγιος Σάμου κυρ Ακάκιος  από το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου.  

Όλα τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνουν την αδιάλειπτη λειτουργία τού Μετοχίου και μέσα στον 19ο αιώνα. Σε ένα έγγραφο τού 1823, το οποίο αποστέλλει η Προσωρινή Διοίκηση τής Ελλάδας προς τον Έπαρχο τής Νήσου Σάμου, ζητά να αποδοθεί και πάλι στους μοναχούς το μετόχι τής Μονής Πάτμου στην "Κολώνα" καθώς και άλλα δύο μετόχια που δήμευσε ο Λυκούργος μετά την Επανάσταση τού 1821(13). Υποθέτουμε ότι θα αφορούσε τα δύο πατμιακά επίσης μετόχια, τής Αγίας Τριάδας και τού Αγίου Γεωργίου.
Στην υπόθεσή μας παίρνουμε υπ΄όψιν ότι το 1835, ένα χρόνο μετά την επιβολή τής Ηγεμονίας, η Δημαρχία Λέκκας (κατά την απόφαση τής Βουλής και κατά τη διαταγή τής Διοίκησης) παρέδωσε στη Μονή Πάτμου τον κατάλογο διαφόρων αντικειμένων τού Πατμιακού Μετοχίου τής Αγίας Τριάδος (14)(που είχαν κατασχεθεί το 1823;). Αν πρόκειται για την ίδια υπόθεση, τότε πράγματι το τρίτο Μετόχι δεν μπορεί παρά να είναι αυτό τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου.

Προηγείται άλλωστε και ένα άλλο έγγραφο που μπορεί να σχετίζεται με το ίδιο θέμα. Αν όχι, επιβεβαιώνει πάντως τη λειτουργία τού Μετοχίου κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στις 18 Φεβρ.1831 καταγράφηκε "...1: είς σάκκος χρυσοϋφαντος κόκκινος/ 1: έν ωμοφόριον/ 1: έν επιγονάτιον/ 1: έν μανδύ// εστράφησαν οπίσω// εις το μετόχιον τού Μαραθοκάμπου/ 1: έν φαιλόνιον/εις τής Κολώνας/ 1: έν επιτραχείλιον (15).

 

Κατά το α΄μισό τού 19ου αιώνα (μετά μάλλον το 1835 και πριν το 1844/46) αναφέρεται το όνομα ενός ηγούμενου τού Μετοχίου, τού Διονυσίου Χριστοφίδη (ή Χριστοφορίδη κατά τον Μητροπολίτη Ιωάννη). Γεννήθηκε το 1800 στον Παγώνδα Σάμου. Στα δεκαέξη του χρόνια έγινε καλόγερος στη Μονή τής Αγίας Ζώνης, στα δεκαοκτώ χειροτονήθηκε διάκονος και στα τριάντα ιερέας στη Μονή Πάτμου. Διέπρεψε στα εγκύκλια μαθήματα και στη φωνητική μουσική, τα οποία σπούδασε στον Παγώνδα και στο Βαθύ (και στην Πάτμο κατά τον Μητροπολίτη Ιωάννη). Υπήρξε λόγω τής καλλιφωνίας του ψάλτης επί τριετία στη Μονή Πάτμου και ηγούμενος επί επταετία στο Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου Μαραθοκάμπου όπου εδίδαξε αμισθί σε Σαμίους και Ανατολίτες νέους, γραμματικά και μουσική και επί τετραετία διηύθυνε την Αλληλοδιδακτική Σχολή Μαραθοκάμπου. Το 1844 εστάλη από την Μονή Πάτμου ως αντιπρόσωπος στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης για μια υπόθεση τής Μονής. Ο Πατριάρχης τιμώντας τις αρετές του τον χειροτόνησε λίγο αργότερα Αρχιερέα και το 1846 τον διόρισε Επίσκοπο Λέρνης (Λέρου), Καλύμνου και Αστυπάλαιας, όπου έμεινε επί δεκαέξη χρόνια. Πέθανε τον Μάρτιο τού 1862 στην Πάτμο, άρρωστος από χρόνια ηπατίτιδα (16).
Στο "Βραβείον" τής Πάτμου γράφονται: " 1862 Μαρτίου 15 απεβίωσεν, ημέραν Πέμπτην, ο Συνάδελφος ημών άγιος Λέρνης Διονύσιος, μουσικός εν τοις μάλιστα ευδίκιμος, εκ τού χωρίου τής Σάμου Παγώνδος, υπό τού πάθους εν ηπατίτου, την ηλικίαν εξηκοντούτης· όν καταβάντες οι αδελφοί εθάψαμεν εν τη κατά τον λιμένα ιερά εκκλησία τού τιμίου Προδρόμου· ού την ψυχήν τάξαι Κύριος εν τη χώρα των ζώντων"(17).

Τέλος, σύμφωνα με τον Mητροπολίτη Σιδηροκάστρου Ιωάννη, στις αρχές τού 1960 πουλήθηκε το κτήμα μαζί με το Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου στον συνταξιούχο δημοδιδάσκαλο Δημ. Ρίγλη από τον Μαραθόκαμπο (18).

 

  

                                                               ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

(1) Ι.Π.Παραφέστα-"ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΚΡΥΝΗΣ Ή ΘΑΥΜΑΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΣΑΜΟΥ" - parafestareseatch.blogspot.gr

(2) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τόμος 4ος Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.

(3) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677

(4) Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου "Εκκλησιαστικές πηγές για τη Σάμο τού 16ου αιώνα"

(5) Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου- Κείμενα για την Τεχνική και την Τέχνη - Στ.Α.Παπαδόπουλος-Διακ.Χρυσ.Φλωρέντης

(6) Ι.Π.Παραφέστα- "ΤΟ ΠΑΤΜΙΑΚΟ ΜΕΤΟΧΙ "ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΚΑΣΤΑΝΕΑΣ" ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΣΑΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ" - parafestareseatch.blogspot.gr

(7) Joseph Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant» Paris, 1717 (Στη Σάμο ήρθε τον Ιανουάριο 1702)

(8) Μανόλης Α. Βουρλιώτης "Η ίδρυση και ανάπτυξη τού Μαραθοκάμπου (17ος-18οςαι.) "Φτεριάς" Περιοδικό των απανταχού Μαραθοκαμπιτών

(9) Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου- Κείμενα για την Τεχνική και την Τέχνη - Στ.Α.Παπαδόπουλος-Διακ.Χρυσ.Φλωρέντης

210. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ (Φ. 56) Πάτμος 1780 (σ.162-3)

"Καταγραφή, δια τα όσα άσπρα, και πράγμα ήτοι αρχιερατικά, και άλλα οπού μα επήρεν ο μακαρίτης άγιος Σάμου κυρ Ακάκιος.

τρεία πουγγεία, ήτοι γρόσια 1500

το εν τη Σάμω οσπήτιον γρόσια 1500

από το μετόχιον τής Κολώνας γρόσια 300

από το μετόχιον τού αγίου Γεωργίου τού εν τω Μαραθοκάμπω γρόσια 172

έτερα μας επήρεν εδώ -γρόσια 60

Χρεωστεί επτά χρόνων πάκτος τού νερόμυλου τής ιεράς Μονής προς δέκα οκάδες κερί τον καθ΄έκαστον χρόνον......αυτά, ημέτερε παπα κυρ Χρύσανθε, σου τα γράφομεν δια να ιξεύρεις πόσα ζητούμεν από τούς κληρονόμους τού μακαρίτου πρώην Σάμου κυρ Ακακίου, αγκαλοί έπρεπε να βάλωμεν και ταις διακονίαις οπού επήρε, μάλιστα όταν ήτον αρχιερεύς, επειδή αυτοί μας υστέρησαν εξολοκλήρου από την κληρονομίαν του, όμως ας έχουν να κάμουν με τούς αγίους τής Μονής.

Καθηγούμενος Ιωάσαφ

(10) "Αφιέρωση κ. 1001, φ.104 ν" - 14 Ιουνίου 1792 - Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου


(11) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967

(12) Μ. Γ. Βαρβούνης Σαμιακές Μελέτες Τ.3ος , σελ. 391 (1997-1998)- Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου»- Αθήνα 1999

(13) (339. ΔΙΑΤΑΓΗ Φ.56 Ιούνιος 3 Τρίπολη) την οποία αποστέλλει η Προσωρινή Διοίκηση τής Ελλάδας (το Υπουργείο Εσωτερικών συγκεκριμένα), προς τον Έπαρχο τής Νήσου Σάμου, Κύριον χατζή Ανδρέα Αργύρου.

(14) Έτος 1835- 408. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 21 Ιουν. 1835 - Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου- Κείμενα για την Τεχνική και την Τέχνη - Στ.Α.Παπαδόπουλος-Διακ.Χρυσ.Φλωρέντης

(15) 376. Κατάλογος (Φ.106) 1831 Φεβρ. 18- Πάτμος - Νεοελληνικό Αρχείο Ι.Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου- Κείμενα για την Τεχνική και την Τέχνη - Στ.Α.Παπαδόπουλος-Διακ.Χρυσ.Φλωρέντης

(16) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τόμος 4ος Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.

(17), (18) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967

                                                        ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

(α) https//www.isamos.grwp-contentuploads201609kolona-sarakin

(β) Μανόλης Α. Βουρλιώτης- "Φτεριάς" Περιοδικό των απανταχού Μαραθοκαμπιτών

(γ) Ν.Χατζηϊακώβου

 

Λοιπές φωτογραφίες 1999: Ιωάννα Π.Παραφέστα