ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΣΑΜΟΥ: ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1662) & ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ (1796)

 

 Ιωάννα Π.Παραφέστα- Αρχιτέκτων Μηχανικός

Τα δύο εκκλησάκια, τού Αγίου Γεωργίου και Αγίου Χαραλάμπους, βρίσκονται  στον οικισμό τής Χώρας, νότια στη Σάμο, βορειοανατολικά τού Μεγαλόκαμπου, επί τής κεντρικής οδού που συνδέει τον οικισμό με το Πυθαγόρειο. Ανήκουν  σήμερα  στην ενορία τής Αγίας Παρασκευής.

(α) Η παλαιότερη γειτονιά τού Βράχου στη Χώρα  και ο πρώτος ναός τού Αγίου Δημητρίου, τού 1605

H Χώρα κτίστηκε στα τέλη τού 16ου αιώνα-αρχές 17ου,  κατά τα πρώιμα χρόνια τού οθωμανικού εποικισμού που ακολούθησε την ερήμωση τού νησιού (1476-1550/60). Μετά την τελευταία κυριαρχία των Γενουατών τής Μαόνας (1367-1476) και την αποχώρησή τους από την Σάμο το 1476 το νησί,  κτήμα πλέον τού Σουλτάνου και εγκαταλελειμμένο σχεδόν ολοκληρωτικά από τους κατοίκους του, έμεινε ανεκμετάλλευτο οικονομικά λόγω των γενικότερων συγκρούσεων τής Πύλης με τούς Βενετούς, τούς Γενουάτες και τούς πειρατές.

Ο σουλτάνος Σελήμ Β ́ (1566-1574) αποφάσισε την παραχώρηση τού νησιού στον καπουντάν πασά Κιλίτς Αλή (σύμφωνα με την πολιτική των Τιμαρίων)  ως πλήρη ιδιοκτησία του. Τέλος, το ειδικό έγγραφο τού 1584  τού σουλτάνου Μουράτ Γ΄  επιβεβαίωσε την προηγούμενη απόφαση τού πατέρα του, όπως άλλωστε συνηθίζονταν από τον κάθε νέο σουλτάνο.

(β) Ali  Kilic Pasha

Για τον εποικισμό της Σάμου φρόντισε ο Κιλίτς Αλή, που επισκέφθηκε το νησί ίσως το 1572. Ωστόσο, κατά την περίοδο εκείνη και ήδη το 1565 η Σάμος  κατοικείτο από χριστιανούς που είχαν έρθει από διάφορα μέρη, οι οποίοι μάλιστα ζήτησαν να εκδοθεί σουλτανική απόφαση, ώστε να διαμένουν ανεμπόδιστα στο νησί.  Το εγχείρημά τους  ενισχύθηκε και από τις λίγες  οικογένειες που είχαν παραμείνει στη Σάμο κατά τους χρόνους τής ερήμωσης και διαβιούσαν σε απόκρυφα ορεινά μέρη.  Προτάθηκε κατ΄αρχάς  να εγκατασταθούν στην περιοχή τού Κάμπου τού Ηραίου, αλλά λόγω τού φόβου τους για τούς πειρατές επιλέχθηκε νέα θέση στο σημερινό χωριό Παγώνδας ("Τούντα"-"Tunda"). Θεωρείται αυτό σήμερα  ως το πρώτο χωριό και συνοικίσθηκε περί το 1570 μ.Χ..  (Ο Μ. Βουρλιώτης το εντοπίζει μάλλον κατά το 1570. Το 1577 συντάχθηκε έγγραφο παραχώρησης κτημάτων Ν. Καπαρίλη από το χωριό "Τούντα").

Τέλος, περί το 1580 εντάχθηκε η Σάμος στην εκκλησιαστική οργάνωση τού Οικουμενικού Πατριαρχείου.

  

 

Στο περιβάλλον τού Κιλίτς Αλή ανήκε ο πλοηγός του Νικόλαος Σαρακίνης (Νικόλαος Διάκος ή Διάκος τής Κρητικής ή Γκιρίτογλου) κρητικής καταγωγής  γεννημένος στην Πάτμο. Συνέβαλε στον εποικισμό τής Σάμου προσελκύοντας εποίκους από τα γύρω νησιά και τη Μικρασία και ίδρυσε το λεγόμενο "Χωριό τού Κιλίτζ Αλή", μετέπειτα "Μύλοι" (Değirmen), δυτικά τού Μεγαλόκαμπου, στην περιοχή τού "Ιμβρασου" ποταμού περί το 1580. Κοντά ήταν τα κτήματα και ο Πύργος του, τον οποίο έκτισε  στα 1577. Το Χωριό τού Κιλίτζ Αλή έγινε πρωτεύουσα τού νησιού έως το 1600 περίπου.

                                                                                 ● 

Αμέσως μετά τους Μύλους στα τέλη τού 16ου-αρχές 17ου κτίστηκε η "Νέα" -μετέπειτα "Μεγάλη Χώρα" στα βορειοανατολικά τού Μεγαλόκαμπου. Υπήρξε Διοικητικό κέντρο και πρωτεύουσα τού νησιού μέχρι το 1854. Πρέπει να πούμε ότι από το 1835 γίνονταν συζητήσεις για τη μεταφορά τής πρωτεύουσας από τη Χώρα κάπου αλλού.                                                                        

Η Χώρα αναφέρεται στα 1601 με την τούρκικη επωνυμία "sisam". Την περίοδο αυτή κτίστηκαν οι πρώτοι ναοί της- από τα υλικά τής ερειπωμένης αρχαίας και βυζαντινής πόλης: πέτρες σαν βασικό οικοδομικό υλικό, μαρμάρινα μέλη και spolia που ενσωματώθηκαν στις τοιχοποιίες σαν διακοσμητικά στοιχεία, αγαπημένη άλλωστε συνήθεια των Βυζαντινών.

Ο ναός τού Αγίου Δημητρίου στη παλαιότερη γειτονιά τού Βράχου τελειώθηκε το 1605 και θεωρείται ως ο αρχαιότερος τής Χώρας (1). Της ίδιας περιόδου ναός, βάσει επιγραφής τού 1605 που βρέθηκε, είναι πιθανότατα η μία υπόσταση τού ναού της Γεννήσεως του Χριστού στην ενορία τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου και απέναντι από τη βρύση τής Μεσακής.

Η Μεγάλη Χώρα - "Sisam" αναφέρεται και στα 1632/3 και 1642 σε Οθωμανικά κατάστιχα κεφαλικού φόρου - χαράτζι (MAD 1416 και MAD 14822). Καταγράφονται σε αυτά 215 αρχηγοί οικογενειών που υποχρεούνται σε καταβολή φόρου. Μεταξύ δε αυτών συμπεριλαμβάνονται και 27 ιερείς(2).

(γ)Ο πρώτος ναός τού Αγ.Δημητρίου- 1605

(ε)Ναός Γεννήσεως Χριστού 

(δ)Ναός Γεννήσεως Χριστού τού 1605

 

 

 

 

 

                                                                           

Εικοσιπέντε περίπου χρόνια αργότερα, ο Ιωσείφ Γεωργειρήνης, Επίσκοπος Σάμου και Ικαρίας (1666 ως 1671), έγραψε για τη Μεγάλη Χώρα μεταξύ άλλων (ελεύθερη απόδοση κειμένου ):

Έναντι τής αρχαίας πόλης... βρίσκεται η Νέα, ονομαζόμενη τώρα Μεγάλη Χώρα, γιατί είναι η μεγαλύτερη πόλη τού νησιού. Σε αυτήν, έχουν την έδρα τους οι άρχοντες τού νησιού, τουτέστιν ο Αρχιεπίσκοπος, ο Καδής με τρεις ή τέσσερις οικογένειες Οθωμανών και ο Αγάς με δέκα ή δώδεκα Τούρκους, τους οποίους έχει μαζί του για να τον συνδράμουν στην εκτέλεση των καθηκόντων του....

(ζ)Η θέση τού μουσουλμανικού τεμένους στη Χώρα

 Οι λιγοστοί Τούρκοι τής Χώρας είχαν  και μουσουλμανικό τέμενος, αλλά οι Ενετοί το κατέστρεψαν (το 1658) όταν κατά τη διάρκεια του Βενετοτουρκικού πολέμου ήρθαν με τον στόλο τους να υποτάξουν το νησί και να το καταστήσουν φόρου υποτελές.

Όταν οι Τούρκοι επανέκτησαν την εξουσία τους στο νησί, δεν θέλησαν να επισκευάσουν το κατεστραμμένο τέμενος, ούτε να κτίσουν άλλο, από φόβο μήπως το συμβάν αυτό επαναληφθεί και στο μέλλον· γιατί έχουν την προκατάληψη να μη κτίζουν τεμένη,  εάν δεν είναι σίγουροι ότι αυτά ουδέποτε θα βεβηλωθούν από χριστιανούς.

Η Μεγάλη Χώρα και όλοι οι γύρω κήποι της (την εποχή τής Επισκοπείας τού Γεωργειρήνη)  αρδεύονταν από δύο πηγές: Τού "Πλατάνου" με το γλυκό νερό (κάτω από τον ναό τής Αγίας Τριάδος) και τής "Μεσακής". Υπήρχαν δε έξη μόνον εκκλησίες  κι αυτές μικρές. Οι χριστανοί απέφευγαν να επιδεικνύουν πλούτο φοβούμενοι την ιερόσυλη λαφυραγωγία εκ μέρους των κρατούντων.

Όσον αφορά στον Μεγαλόκαμπο, τίποτα ωφέλιμο δεν  απέφερε, παρά προξενούσε μόνον βλάβες στην υγεία των περιοίκων  λόγω των λιμναζόντων νερών που κάλυπταν μεγάλο μέρος του. Πιθανώς  θα εξακολουθήσει να είναι βαλτώδης  αποφαίνεται ο Γεωργειρήνης, αφού η δεσποτική Διοίκηση τού τόπου δεν παρέχει καμιά προστασία για την προαγωγή τής γεωργίας. Μόνον οι θαλασσοπόροι που παραπλέουν τις ακτές ωφελούνται από την αφθονία των γλυκών νερών που ρέουν προς τη θάλασσα σε τέσσερα ρυάκια, έξη περίπου μίλια μακριά από το έλος, από τα οποία ολόκληρος στόλος θα μπορούσε να προμηθευτεί νερό. Η παραλία δε είναι τόσο ανοικτή, ώστε κανένα πλοίο δεν μπορεί να προσορμιστεί σε αυτήν, εκτός αν πλέει βόρειος άνεμος. 

(η) Το Πατμιακό μετόχι τής Κολόνας & ο Πύργος Σαρακίνη

 

 

Τέλος, "πέραν τής πεδιάδας αυτής, υπάρχει μεγάλη έκταση καρποφόρων γαιών που αρδεύονται από τον Ίμβρασο και ανήκουν στο Μοναστήρι τής Πάτμου" (3). Πρόκειται για έκταση 3.500 στρεμμάτων που δωρήθηκε από τον Κιλίτς Αλή στον πλοηγό του Σαρακίνη, όπου έκτισε τον πύργο του στα 1577 και την μία υπόσταση τού ναού τού Ιωάννου Θεολόγου, τα οποία κληρονόμησε η Μεγάλη Μονή τής Πάτμου και ίδρυσε το Μετόχι της στα 1602.

                                                                                 
                                                                                  

Τρεις δεκαετίες περίπου μετά, τον Ιανουάριο τού 1702, επισκέφθηκε τη Σάμο και τη Χώρα ο Joseph Pitton de Tournefort . 

Ο Tournefort   βρήκε μια πόλη, η οποία όμως δεν είχε πάνω από 600 σπίτια, τα περισσότερα μάλιστα εγκαταλελειμμένα, από τότε που ο τόπος καταστράφηκε από τον  βενετικό στρατό. Έκανε δε, και μια ιδιαίτερη παρατήρηση: Τα σπίτια είχαν ταράτσες (δώματα), "όπου οι χοίροι και οι κατσίκες πηγαίνουν προς αναζήτηση τροφής" (λόγω  τού χόρτου που φύτρωνε στα χωμάτινα δώματα). 

"Υπάρχουν μόνον τρία σπίτια Τούρκων: Τού Καδή,  τού Αγά που διαμένουν και οι δύο στη Χώρα, και το σπίτι ενός εκπροσώπου τού Αγά που διαμένει στο Καρλόβασι ή στο Βαθύ...O Eπίσκοπος Σάμου και Ικαρίας διαμένει στη Χώρα".

Ο Tournefort εντυπωσιάστηκε από τα κανάλια που οδηγούσαν το νερό τού Ίμβρασου στην αρχαία πόλη. Ήταν  εξαιρετικά κεραμικά από  χώμα (πηλό) τού Παγώνδα και εφάρμοζαν πολύ καλά  το ένα μέσα στο άλλο. Πολλά τέτοια κομμάτια κεραμικών είδε και στη Χώρα, τα οποία χρησίμευαν για να  αδειάζουν τα νερά από τις ταράτσες (λούκια - υδρορροές). 

(Πράγματι, σύμφωνα με τον Σταματιάδη,  υπήρχε στη φύση τού Παγώνδα ένας γλοιώδης πηλός, κόκκινου χρώματος  κατάλληλος για την κεραμουργία, με τον οποίο καλύπτονταν τα χωμάτινα δώματα. Λόγω αυτού τού υλικού  καταγράφονταν ο Παγώνδας  ως "κιρμιζί-κιοϊ" σε τουρκικά έγγραφα, που σημαίνει Ερυθροχώριον - Κοκκινοχώρι).

Αναφέρθηκε επίσης στο αρχαίο θέατρο,  από το οποίο μετέφεραν μάρμαρα για να κτίσουν τη Μεγάλη Χώρα. Βρισκόταν αυτό  κάτω από ένα παρεκκλήσι με το όνομα "Παναγία με τα χίλια πανιά" ή "Παναγία Σπηλιανή"  εξ αιτίας μιας ξακουστής  σπηλιάς. Τα περίχωρα τού παρεκκλησίου ήταν ακόμα γεμάτα με αρχαία μάρμαρα.

(θ) Ο Μεγάλος Κάμπος προς τα νοτιοδυτικά  από τα υψώματα τής Χώρας

 

Επισήμανε κι αυτός το πρόβλημα των ελών τού Μεγαλόκαμπου: "Ο αέρας δεν είναι υγιεινός σήμερα, εξ αιτίας των υδάτων που μαζεύονται στον κάμπο, τα οποία χύνονταν άλλοτε στη θάλασσα. Ωστόσο, η εξοχή είναι όμορφη, γόνιμη, πλούσια: Ποτίζουν από  αυτά τα νερά τούς αγρούς, τις πόλεις, τα ελαιόδενδρα και τις πορτοκαλιές.....Δεν υπάρχει τίποτα πιο ευχάριστο σε αυτό το νησί από τον κάμπο τής Χώρας" (4). 

Μεταξύ τού 1737 και τού 1741 ο R.Pococke επισκέφθηκε τη Χώρα και παρατήρησε ότι είχε όψη χωριού παρά πόλης. Εντοπίζει δε  20 μικρές εκκλησίες (!) και 250 σπίτια (!). Αναφέρεται επίσης  στις αλυκές που υπήρχαν εκεί κι ότι εξάγονταν το αλάτι στην Μικρά Ασία (5).

                                                                                  ●

Τελικά, η Χώρα υποβαθμίστηκε σταδιακά  εξ αιτίας βασικά των ελών  τού Μεγαλόκαμπου, που δημιουργούσαν νοσηρές συνθήκες για τούς κατοίκους τής Χώρας (πυρετούς, ελονοσία, φυματίωση κ.λ.π) και οδηγούσαν στην εγκατάλειψη των καλλιεργειών. Άλλοι λόγοι (σύμφωνα με τον Σταματιάδη) που συνέβαλαν στην φτώχεια των αγροτών ήταν  η κατάληψη μεγάλου μέρους των κτημάτων τους από αγρότες των Μυτηλινιών, η  αρχολιπαρία (αρχομανία) των πατέρων τους, αλλά και το γεγονός ότι μεταβαίνοντες απέναντι στη Μικρά Ασία, έβρισκαν καλύτερη δουλειά στα ιχθυοτροφεία και παραμελούσαν τις δικές τους καλλιέργειες. Τέλος, η μεταφορά τής πρωτεύουσας στον Λιμένα Βαθέος το 1854  επιδείνωσε την οικονομική και πληθυσμιακή παρακμή.   

(ι) Δρομάκι μέσα στον οικισμό τής Χώρας.

Ο Ε.Κρητικίδης, την ίδια περίοδο (περί το 1854) καταγράφει 316 σπίτια, 5 ναούς και πολλά ναϊδια, 2 δημοτικά καταστήματα (το ένα έγινε Δημαρχείο και Αρχαιολογικό Μουσείο, το άλλο "Σχολείον των Κορασίων"), 1 "Σχολείον των παίδων". Ως προς τον πληθυσμό δε: Άνδρες 551(γεωργοί 190, έμποροι 12, κτηματίες 23, ναύτες 25, βιομήχανοι 90, διδάσκαλοι 2, ιερείς 6, και γυναίκες 631. Ήτοι: Σύνολο πληθυσμού 1182 (6).

Ο ίδιος έκανε μια εκτενή περιγραφή των αρχαίων και βυζαντινών υλικών, δεύτερης χρήσης, που είδε τον Αύγουστο τού 1854  παντού γενικά στη Μεγάλη Χώρα: "Άπαντες οι οίκοι και οι ναοί ταύτης εκτίσθησαν εξ ύλης ληφθείσης εκ τής γείτονος αρχαίας πόλεως Σάμου, ίσως και επί ερειπίων μετεγενεστέρας εγκαταληφθείσης πόλεως και εις άπαντας εν γένει φαίνονται σήμερον αρχαία λείψανα, ως στήλαι, κιονόκρανα, κορωνίδες (Corniche), γείσα, λάρνακες, εφθαρμέναι επιγραφαί, κεκλασμένα ανάγλυφα, πλάκες εκ μαρμάρου και ερυθρού ιάσπιδος..."  τα οποία οι κάτοικοι εξελάμβαναν ως ιερά λείψανα. Στη συνέχεια κατέγραψε και περιέγραψε αναλυτικά πολλές επιγραφές και spolia που εντόπισε σε ναούς και σπίτια (7).

Στο οικιστικό περιβάλλον τής Μεγάλης Χώρας συμπεριλήφθηκαν στα μέσα περίπου τού 18ου αιώνα και τα πυργόσπιτα που έκτισαν ισχυρές οικογένειες για λόγους άμυνας και προστασίας από τις επιδρομές και την πειρατεία:  Ο Γιαννάκης Χατζηγιαννάκης έκτισε το 1749 στη Χώρα τον δεύτερο πύργο του (τριώροφος μάλλον), μετά από αυτόν τού Βαθέος: "έτερος εν Χώρα, τοιαύτην  φέρων επιγραφήν.  αψμθ  (1749)  Μαρτίου μεσούντος".  Σήμερα σώζεται διώροφος και αλλοιωμένος, διατηρεί όμως κάποια από τα παλιά του στοιχεία (8).

 

(κ) Η νεώτερη είσοδος στο πυργόσπιτο. Σώζεται το υπέρθυρο

(λ) Όπως είναι σήμερα ο πύργος τού Αγά Γιαννάκη

 

 

 

Ο Ε.Κρητικίδης, στα μέσα τού 19ου αιώνα παρατηρεί: "Σώζεται είς τριόροφος πύργος τού Μαθινά ανεψιού τού Αγά Χριστοδούλου Παπαχατσή κτισθείς, καθ΄ήν φέρει επιγραφήν επί τών μαρμαρίνων παραστάδων τής θύρας αυτού κεφαλαιώδεσι γάμμασι. αψμθ΄ Μαρτίου μεσούντος. Πύργος εκ βάθρων και θεμελίων ωκοδομήθη παρά τού ευαγούς κυρίου Μαθινά Κωνσταντίνου είς ασφάλειαν αυτού και τών φίλων". 

Τέλος, έκανε μνεία στον δημευμένο και γκρεμισμένο "πολεμικό πύργο τού Χριστοδούλου Παπαχατσή", στη θέση τού οποίου κτίστηκε Δημοτικό κατάστημα που στέγασε το Δημαρχείο και το Αρχαιολογικό Μουσείο κατά το 1854, επί Ηγεμόνα Ιωάννου Γκίκα (9).

                                                 

                                         ΔΥΟ ΠΑΛΑΙΑ ΕΚΚΛΗΣΑΚΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ:

  1) ΑΓΙΟΣ  ΓΕΩΡΓΙΟΣ  ΧΩΡΑΣ (1662)

Ιωάννα Π.Παραφέστα- Αρχιτέκτων Μηχανικός - Καταγραφή: Απρίλιος και Μάϊος τού 1997 

ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/17733/686/12-6-1998

ΦΕΚ 741/Β/20-7-1998

Χαρακτηρισμός του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου χώρας Σάμου, ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου.

 

Βρίσκεται μέσα στον οικισμό τής Χώρας και πάνω στον δρόμο (επαρχιακή οδός) που τον συνδέει με το Πυθαγόρειο. Απέχει λίγα μέτρα  από το εκκλησάκι τού Αγίου Χαραλάμπους τού 1796, που θα εξετάσαμε στη συνέχεια. 

Βορειοδυτική έποψη τού  εκκλησιδίου το 1997

Νοτιοδυτική έποψη το 1997

Λεπτομέρεια

 

Το παρεκκλήσιο τού Αγίου Γεωργίου κτίσθηκε το 1622 σύμφωνα με τον Κρητικίδη και τον  Μητροπολίτη άλλοτε Σάμου  Ιωάννη Παπάλη. Είναι ένας από τους παλαιότερους ναούς τής Χώρας που κτίστηκαν στα πρώϊμα χρόνια τού συνοικισμού αυτής. Συγκαταλέγονταν, σύμφωνα με τον Γεωργειρήνη, ανάμεσα στις "έξη μόνον εκκλησίες, κι αυτές μικρές" που υπήρχαν στη Μεγάλη Χώρα. 

Κτίστηκε κι αυτό από πέτρες τής αρχαίας και βυζαντινής πόλης, όπως όλοι οι άλλοι ναοί, αλλά και τα περισσότερα σπίτια στη "Νέα" εγκατάσταση των εποίκων. Ενσωμάτωσε επίσης ανάγλυφα θρησκευτικά σύμβολα και παραστάσεις στις τοιχοποιίες του.

 

Είναι ναός μονόχωρος, δρομικός, ξυλόστεγος, με δίρριχτη στέγη καλυμμένη άλλοτε από λίθινες πλάκες. Μια  τσιμεντένια κρηπίδα, πάνω από την παλιά πέτρινη που διατρέχει τις λιθοδομές (εκτός τής δυτικής όψης), υποστηρίζει σήμερα τη στέγη.

Οι λιθοδομές κτίστηκαν από δεύτερης χρήσης υλικό, από μεγάλες και μικρότερες πέτρες ημίξεστες. Στις γωνίες τοποθετήθηκαν τεμάχια λευκών μαρμάρων για αντιγώνια, αγκωνάρια.

 

Ανατολική όψη- Το Ιερό εξωτερικά το 1997

 

 

Το Ιερό του είναι τρίπλευρο (ημιεξαγωνικό) καλυμμένο ακόμα από πλάκες. Εσωτερικά το Ιερό είναι ημικυκλικής κάτοψης, έχει δε κτιστό το κάτω μέρος τής κόγχης του. Φέρει ορθογωνισμένη φωτοθυρίδα στο κέντρο του, η οποία στενεύει πολύ εξωτερικά, τού τύπου τής πολεμίστρας.  Δεξιά και αριστερά τής κόγχης τού Ιερού υπάρχουν οι τοξωτές κόγχες τής Πρόθεσης και τού Διακονικού. Το δάπεδο τού ναού ήταν επιστρωμένο με πλάκες, μέχρι τον Μάϊο τού 1997.

 

 

 

 

Η είσοδος στον ναό γίνεται από την βόρεια πλευρά. Χρειάζεται να κατεβούμε 3-4 σκαλοπάτια για να μπούμε στο χώρο. Αυτό θα προέκυψε από την διαμόρφωση άλλοτε τού δρόμου και την υπερύψωση αυτού σε σχέση με το εκκλησάκι. Το άνοιγμα τής πόρτας εξωτερικά έχει στενό μαρμάρινο περιθύρωμα  με ενσωματωμένες ανάγλυφες παραστάσεις στο υπέρθυρό της. Πάνω από αυτές υπάρχει αβαθής ημικυκλική κόγχη, ασβεστωμένη. Η πόρτα είναι σιδερένια, με κιγκλίδωμα στο επάνω μέρος της, όπου σχηματίζεται ένας σταυρός.

 

Η είσοδος τού ναού και το υπέρθυρο-Φ.1997

Τα ανάγλυφα στο υπέρθυρο τής εισόδου - Φ.1997

 

 

 

Η εκκλησία φωτίζεται από δύο αντικριστά παράθυρα, ένα στη βόρεια πλευρά κι ένα στη νότια.  Οι δυο κατακόρυφες πλευρές τους κτίστηκαν με μεγάλες λαξευμένες πέτρες, δεύτερης χρήσης, τρεις σε κάθε πλευρά. Ανάμεσα συμπληρώνονται με άλλες πλατιές. Για υπέρθυρο τοποθετήθηκε φαρδύ τεμάχιο μαρμάρου, δεύτερης κι αυτό χρήσης. Τα παράθυρα εξωτερικά έχουν σιδερένια κιγκλιδώματα (νεώτερα) που σχηματίζουν μεγάλο σταυρό στο κέντρο τους.

 

 

Το νότιο παράθυρο -Φ.1997

Η ασβεστωμένη πλάκα στον δυτικό τοίχο & η νότια όψη-Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ο αυλόγυρος τής εκκλησίας  είχε οριοθετηθεί από μεγάλους κυβικούς όγκους λευκών μαρμάρων (από την αρχαία πόλη) που είχαμε την τύχη να δούμε και να θαυμάσουμε τον Απρίλιο τού 1997. 

 

Στα μέσα  τού 19ου αιώνα ο Ιστορικός Εμμ. Ι. Κρητικίδης περιέγραψε κάποια αρχαία μέλη που είδε στο εκκλησάκι: "Η υπό τήν τράπεζαν αυλακόεσσα στήλη και τεμάχιον κορωνίδος επί τού τοίχου τού ναϊδίου τού αγίου Γεωργίου κτισθέντος κατά το 1622" (9). Τα στοιχεία αυτά δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα, εμφανίζονται όμως, σύμφωνα με την περιγραφή τού Κρητικίδη, στο κοντινό ναϋδριο τού Αγίου Χαραλάμπους που εξετάζουμε παρακάτω. Είναι εύκολο να μπερδέψει κάποιος τα δύο εκκλησάκια, λόγω τής εγγύτητά τους.

 

Διάφορα βυζαντινά ανάγλυφα δεύτερης χρήσης (spolia), κάποια κεραμικά, είναι ενσωματωμένα στους τοίχους τού Ναϋδρίου. Στον νότιο τοίχο υπάρχει μια αγγελική μορφή και ένα θραύσμα επιγραφής. Στην κορυφή τής στέγης φαίνεται να έχει ενσωματωθεί μια μεγάλη τετραγωνισμένη πλάκα. Είναι ασβεστωμένη και ως εκ τούτου το περιεχόμενό της αφανές. 

 

Αγγελική μορφή στο υπέρθυρο-Φ.1997

Θραύσμα επιγραφής στο υπέρθυρο

 

Πλάκα μαρμάρου ενσωματωμένη στον τοίχο

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Στον βόρειο τοίχο, στο υπέρθυρο, ενσωματώθηκαν τέσσερις ανάγλυφες  παραστάσεις: Δύο στρογγυλές ροζέττες τού ιδίου μοτίβου, και στο κέντρο ένας  στρογγυλός σταυρός που κάθε σκέλος του απολήγει σε δίλοβα σχήματα. Δίπλα του υπάρχει ένα ακόμα θραύσμα επιγραφής. 

'Ολα τα παραπάνω spolia είναι δυστυχώς χρωματισμένα με λαδομπογιές σε κεραμικό χρώμα, με την πρωτοβουλία φυσικά κάποιων χριστιανών που φρόντιζαν το εκκλησάκι.Τέλος έχει ενσωματωθεί στο εκκλησάκι μια τετραγωνισμένη λευκή μαρμάρινη πλάκα, με χαραγμένο περιθώριο και σταυρό μέσα σε κύκλο.

 

                                                                                 ●

 

Τον Μάϊο τού 1997 (έναν μήνα αργότερα από την πρώτη μας επίσκεψη) ήταν σε εξέλιξη διάφορες  "εξωραϊστικές"  εργασίες στο εκκλησάκι τού Αγίου Γεωργίου, στα πλαίσια τού  "εκσυγχρονιστικού" έργου τής Μητρόπολης Σάμου  και με τη φιλότιμη συνδρομή των πιστών.
  

Το νέο κτιστό τέμπλο-Φ.1997

Εργασίες τού 1997-Η νέα Πόρτα (!)

Η παλαιότερη σιδερένια πόρτα-1997

Αυτές αφορούσαν: Την αποψίλωση των πλακών τής επίστρωσης τού δαπέδου και την αντικατάστασή τους από ευτελή, κοινά πλακάκια, άσχετα με τον χώρο. Η προγενέστερη σιδερένια πόρτα αντικαταστάθηκε με μια άλλη λευκή, αλουμινίου. Οι τοίχοι σοβαντίστηκαν. Το ξύλινο τέμπλο αντικαταστάθηκε από άλλο κτιστό. Τέλος, τα  κυβικά μάρμαρα από την αρχαία πόλη, που είχαν χρησιμεύσει ως αυλότοιχος τής εκκλησίας, επικαλύφθηκαν με μια στρώση τσιμέντου (!).  

                                                                         

                                                                                                                            

2) ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΧΩΡΑΣ (1796) 

  Ιωάννα Π.Παραφέστα- Αρχιτέκτων Μηχανικός - Καταγραφή τού 1997

 

ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/ΚΗΡ/ 11707/388/20-3-1998

ΦΕΚ 403/Β/29-4-1998

Χαρακτηρισμός του Ιερού Ναού Αγίου Χαραλάμπους στη Χώρα Σάμου ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου.

Βρίσκεται μέσα στον οικισμό τής Χώρας και πάνω στον δρόμο (επαρχιακή οδός) που τον συνδέει με το Πυθαγόρειο. Απέχει λίγα μέτρα  από το εκκλησάκι τού Αγίου Γεωργίου τού 1662, που εξετάσαμε ήδη και με τον οποίο έχει μεγάλη ομοιότητα ως προς την τυπολογία του. 

 

Η βόρεια όψη- Φ.1997

Η ανατολική όψη-Φ.1997

 

 

Πάνω από τη θύρα τού ναού υπάρχει κτητορική επιγραφή με σταυρό στο κέντρο και με τη χρονολογία 1796, ανέγερσης αυτού:  "Δαπάνη Σάμου Δανιήλ Πελοποννησίου ୪κοδομήθη ο παρών ναός εκ θεμελίου αψλστ (1796) ".

 

 

 

 

 

Ο Δανιήλ Κομνηνός από τα Κουμαστά τής Σπάρτης έγινε Επίσκοπος Σάμου την 2 Φεβρουαρίου 1784. Πέθανε στις 3 Μαϊου 1815, σε ηλικία 92 ετών  και ετάφη στον ναό τής Αγίας Παρασκευής στη Χώρα  σε παλαιό μνημείο πίσω από το δεσποτικό θρόνο, στο παρεκκλήσιο των Αγίων Αποστόλων.

Διάφοροι θρησκόληπτοι τον διέβαλαν για την άρνησή του να εκδόσει άδειες ανέγερσης ναϋδρίων (λόγω τού  υπερβολικού αριθμού τους και τής εγκατάλειψης στη συνέχεια  πολλών από αυτά). 

Πράγματι, δεκαετίες πριν στα 1702 ο Tournefort  διαπίστωνε: "Οι Ιερείς είναι πάνω από 200 και ο αριθμός των καλογήρων είναι ακόμα μεγαλύτερος... Επιπλέον μας διαβεβαίωσαν ότι  υπήρχαν περισσότερα από 300 ιδιωτικά παρεκκλήσια.." όταν μάλιστα υπολόγιζε ότι ο πληθυσμός τής Σάμου δεν ξεπερνούσε τις 12.000 ψυχές (10). Αριθμός που αντιστοιχεί σε 1:40 χριστιανούς.

Ο Δανιήλ Κομνηνός κατηγορήθηκε επίσης ότι υπεστήριζε τούς καρμανιόλους, γιατί αρνήθηκε να εισπράξει οφειλές φτωχών αγροτών (αντιτιθέμενος στούς κοτζαμπάσηδες). 

Για να αποκαταστήσει τη φήμη του μάλλον, ανήγειρε με δικά του έξοδα το παρεκκλήσιο τού Αγίου Χαραλάμπους. Ο Κρητικίδης αναφέρει στην “Τοπογραφία” ότι ο Δανιήλ έχτισε με δικά του έξοδα και μία από τις πέντε παλιές βρύσες τού Νεοχωρίου (Νέου Καρλοβασίου), την επωνομαζόμενη “τού Δεσπότη”  μέσα στην πρώτη μάλλον δεκαετία τού 1800. Το όνομά του εγγράφηκε και σε επιγραφή  που αφορούσε στην ανακαίνιση τού βυζαντινού ναού "Αγίας Σοφίας, Ειρήνης και Αγάπης" στον προαύλιο χώρο τής Σχολής τού Πορφυρίου Ζαμπέτη στο Νεοχώριον. Στη Σχολή δε  άφησε με Διαθήκη 200 γρόσια.

                                                                           ●

Η δυτική όψη-Φ.1997

 

 

 

Ο ναός είναι μονόχωρος, δρομικός ξυλόστεγος. Κατ΄αρχάς καλύπτονταν από πλάκες που αντικαταστάθηκαν από κεραμίδια, εκτός από την κόγχη τού  Ιερού. Κάτω από τη στέγη υπήρχε λίθινο γείσο, όπως ακριβώς και στον Άγιο Γεώργιο, που γίνεται διακριτό στην ανατολική πλευρά τού κτίσματος.

Οι τοιχοποιίες, από μεγαλύτερες και μικρότερες πέτρες, είναι αρκετά επιμελημένες, με μεγάλα ξεστά (λαξευμένα) ακρογώνια (αγκωνάρια) και κάποια μαρμάρινα τεμάχια δεύτερης χρήσης. Στον δυτικό τοίχο, που είναι ανεπίχριστος, παρατηρούμε  τη διακριτική  διαίρεση αυτού σε τρεις ισόπαχες ζώνες. Αυτό γίνεται με λεπτές σειρές, πεπλατημένων κεραμικών, που μόλις διακρίνονται κάτω από τον ασβέστη.

Το εκκλησάκι φωτίζεται από δύο απλά ορθογωνικά παράθυρα, στον βόρειο και στον νότιο τοίχο, χωρίς περιθυρώματα, με κιγκλιδώματα που σχηματίζουν σταυρό. Η πόρτα είναι παλιά, ξύλινη ταμπλαδωτή με ξύλινο περιθύρωμα, και φέρει στο υπέρθυρό της την κτητική επιγραφή, όπως προείπαμε.

 

Το Ιερό τού ναού είναι εξωτερικά τρίπλευρο  (ημιεξαγωνικό) καλυμμένο με πλάκες  και εσωτερικά ημικυκλικής κάτοψης. Στο κέντρο τής κόγχης του υπάρχει φαρδιά, τοξωτή φωτοθυρίδα που απολήγει εξωτερικά σε ορθογώνιο σχήμα. Δεξιά και αριστερά τής κόγχης τού Ιερού υπάρχουν οι τοξωτές θυρίδες τής Πρόθεσης και τού Διακονικού. 

 

Η Αγία Τράπεζα με τη βυζαντινή στήλη- Φ.1997

Οι αυλακώσεις στο κάτω μέρος -Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η Αγία Τράπεζα είναι ελεύθερη. Μια ορθογωνισμένη πλάκα υποβαστάζεται από μαρμάρινη βυζαντινή στήλη, στερεωμένη μέσα στο δάπεδο, και έχει αυλακώσεις στο κάτω τμήμα της. Υπάρχει πάνω της ζωγραφισμένος σταυρός. Στα μέσα  τού 19ου αιώνα ο Ιστορικός Εμμ. Ι. Κρητικίδης περιέγραψε την Αγία Τράπεζα με τη συγκεκριμένη στήλη, καθώς και μια κορωνίδα στον τοίχο, τοποθετώντας όμως αυτά στο εκκλησάκι τού Αγίου Γεωργίου,  όπως προαναφέραμε: "Η υπό τήν τράπεζαν αυλακόεσσα στήλη και τεμάχιον κορωνίδος επί τού τοίχου τού ναϊδίου τού αγίου Γεωργίου κτισθέντος κατά το 1622".

Στο ναϋδριο τού Αγίου Χαραλάμπους είδε ένα κυκλικό μάρμαρο στο μέσον αυτού (προφανώς τού δαπέδου του). Στο προαύλιο περιέγραψε δύο βάσεις στηλών με ένα κιονόκρανο Δωρικού ρυθμού και τέλος, στον δυτικό τοίχο, αναφέρθηκε σε καλλίτεχνο  κόσμημα και σε κεφαλή δύσμορφου Σατύρου:

"Το εν τω μέσω τού ναϊδίου τού αγίου Χαραλάμπους κυκλικόν μάρμαρον, δύο βάσεις στηλών μεθ΄ενός κιονοκράνου Δωρικού ρυθμού εν τω προαυλίω αυτού και το επί τής δυτικής πλευράς τού ναϊδίου τούτου καλλίτεχνον κόσμημα και κεφαλή ωσαύτως Σατύρου δύσμορφος"(11).

 

"καλλίτεχνον κόσμημα και κεφαλή ωσαύτως Σατύρου δύσμορφος"

Ο δυτικός τοίχος, ιδιαιτέρως κοσμημένος, ήταν προφανώς και πιο εκτεθειμένος στη θέα των περαστικών. Η κορωνίδα στην οποία αναφέρθηκε και ο Κρητικίδης  έχει ανάγλυφες φυτικές παραστάσεις και είναι ύλη δεύτερης χρήσης από τις διάσπαρτες αρχαιότητες τής περιοχής. Ψηλά, κάτω από την κορυφή τής στέγης υπάρχει φαρδύς μαρμάρινος κοσμήτης, όπου επικάθεται μια μορφή, ίσως πτηνό (;).

Το άνοιγμα με τον πήλινο σωλήνα-Από κάτω ο κομήτης.

Το επάνω τμήμα τού δυτικού τοίχου -Φ.1997

Ανάμεσα στον κοσμήτη και την διακοσμημένη κορωνίδα υπάρχει ένα στρογγυλό μεταγενέστερο άνοιγμα, που διατρέχει όλο το πάχος τού τοίχου, χρησιμεύοντας ως φωτοθυρίδα. Εσωτερικά τοποθετήθηκε κεραμική "επένδυση", που μοιάζει με μεγάλης διατομής κεραμικό σωλήνα με χοντρά τοιχώματα. Η εργασία που έγινε εκεί, δεν ...κρύβεται λόγω τού ασβεστοκονιάματος που τοποθετήθηκε βιαστικά και πολύ πρόχειρα για να καλύψει τα κενά στις πέτρες. Ίσως να υπήρχε εκεί κάποια κόγχη, δεδομένου ότι ακριβώς από κάτω υπάρχει κοσμήτης, μάλιστα ίδιος με τον μεγαλύτερο (κάτω από τη στέγη), από τον οποίο φαίνεται πως κόπηκε. Στην περίπτωση αυτή θα διανοίχθηκε για λόγους πρακτικούς-λειτουργικούς.

Τέλος, δύο εικόνες υπήρχαν στο χώρο τής Πρόθεσης τού Ιερού:

  

 

                                                 

 

                                                                          ΠΗΓΕΣ:

1.  Mητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 – Ιωάννης Παπάλης (Διετέλεσε Επίσκοπος Σάμου από το  1948 ως 1967) Έγραψε το βιβλίο του μέχρι το 1964 
2.  Ευαγγελία Μπαλτά "Σουσάμι άνοιξε” Σαμιακές μελέτες Τ.3ος 1997-1998 Πνευματικό Ιδρυμα Νικολάου Δημητρίου Αθήνα 1999
3. Ιωσείφ Γεωργειρήνης “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος” 1677 (υπήρξε Επίσκοπος Σάμου από το 1666 ως το 1671)  
4. Joseph Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant» Paris, 1717  - Τ. ΙΙος, σελ. 101  (Στη Σάμο ήρθε τον Ιανουάριο 1702)
5. Pococke Richard-A Description of the East, and some other Countries..., τ.ΙΙ, Λονδίνο, W. Bowyer, MDCCXLV [=1745] (επισκέφθηκε  τη  Σάμο μεταξύ 1737 και 1741)
   

6. Εμμ. Ι. Κρητικίδη “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.70 (η έρευνα έγινε περί το 1854)

7. Εμμ. Ι. Κρητικίδη “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.71,72,73 
8. Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης (1835-1901) "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.
9.  Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.73)  
10. Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.71) 
11. Joseph Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant» Paris, 1717  - Τ. ΙΙος, σελ. 101  (Στη Σάμο ήρθε τον Ιανουάριο 1702) 
12. Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.71)    

          

                                                                          ΕΙΚΟΝΕΣ

(α) Άρης Κωνσταντάρας -aerial view 06/01/21- https://www.youtube.com/watch?v=ezqZDW91tn0 // (β) https://el.wikipedia.org/wiki/AC%CF%82 //(γ) Ioannis E.Kiloukiotis //(δ) Άρης Κωνσταντάρας- Μικρές διαδρομές //(ε) Ιντερνετ(ζ) Ioannis E.Kiloukiotis //(η) Samosbook //(θ )Άρης Κωνσταντάρας- Μικρές διαδρομές //(ι) Ιντερνετ //(κ) Νικήτας Κυπαρίσσης //(λ) Νικήτας Κυπαρίσσης.

Οι υπόλοιπες φωτογραφίες είναι τού 1997 και είναι δικές μου.