ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ "ΒΑΡΕΛΛΑ" ΒΑΘΕΟΣ ΣΑΜΟΥ

ΙΩΑΝΝΑ Π. ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

 

ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/22214/854/12-6-1998 - ΦΕΚ719//15-7-1998 "Χαρακτηρίζουμε το συγκρότημα ¨Τρεις Εκκλησίες¨... ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο".

 

(α) Παλαιά Φωτογραφία τού 1967- Οι τρεις Εκκλησιές στη θέση Βαρελλά.

 

 

Πρόκειται για αξιόλογο συγκρότημα λαϊκής αρχιτεκτονικής της μεταβυζαντινής περιόδου στη Σάμο γνωστό ως "Τρεις Εκκλησίες", που είναι αφιερωμένες στον Άγιο Νικόλαο, Άγιο Κων/νο και Άγιο Δημήτριο (κατά καιρούς φαίνεται να ήταν αφιερωμένες και στην Αγία Βαρβάρα και στον Αγιο Ιωάννη Πρόδρομο). Βρίσκεται στην ανατολική Σάμο, στο κομβικό σημείο όπου διασταυρώνονται οι δρόμοι που συνδέουν το "Βαθύ" με το Πυθαγόρειο, το Παλαιόκαστρο και την Ψιλή Άμμο.

 

Οι Τρεις Εκκλησιές- Φ.1997

 

Ο Ν.Νόου σε ένα σύντομο ιστορικό έγραφε: "Δεν ήταν τυχαίο ότι την πρώτη μέρα που αποβιβάστηκαν οι Ιταλοί στη Σάμο (κατά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο), έσπευσαν να καταλάβουν τον κόμβο "Τρεις Εκκλησιές" και να κλείσουν το Βαθύ σε ασφυκτικό κλοιό. Την ίδια τακτική ακολούθησαν και οι Γερμανοί κατακτητές, αλλά και στο διάστημα τού εμφυλίου, αποτελούσαν για τις κυβερνητικές δυνάμεις σημείο ελέγχου και άμυνας τής ευρύτερης περιοχής". Οι  Τρεις Εκκλησιές για πολλά χρόνια έγιναν κατάλυμα και φυλάκιο στρατιωτικών δυνάμεων, όπως και πολλά άλλα εξωκλήσια. τής Σάμου. Με το τέλος τού πολέμου τα κτίσματα ήταν σε τραγική κατάσταση. Την αποκατάστασή του και τη διαμόρφωση τού περιβάλλοντος χώρου ανέλαβε ο Κώστας Λιόντας (και με τη βοήθεια άλλων πολιτών), υπάλληλος τής Εθνικής Τράπεζας.

(β) Δυτική όψη

(γ) Ανατολική  όψη

 

 

 

 

 

Αποτελείται από τρεις όμοιες μεταξύ τους μικρές εκκλησίες, κτισμένες στην σειρά  με κοινούς τους ενδιάμεσους πλάγιους τοίχους και ανεξάρτητες εισόδους. Ανήκουν (η κάθε μια απ΄αυτές) στον τύπο τής απλής μονόκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής. Επικοινωνούν μεταξύ τους με ένα άνοιγμα στο κέντρο περίπου των δύο ενδιάμεσων τοίχων.

(1)Αποτύπωση 1957- Ι.Παπαϊωάννου-  Π. Βασιλάκη

Η τυπική και ρυθμική  επανάληψη των τριών όγκων καθιστά το σύμπλεγμα αρχιτεκτονικά ιδιότυπο σε σχέση με άλλα ανάλογα που υπάρχουν σε νησιά τού Αιγαίου. Από τους αρμούς δε στις ενώσεις των λιθοδομών, και κυρίως στην ανατολική όψη, φαίνεται ότι το πρώτο προς βορρά ναϋδριο ανήκει σε μεταγενέστερη φάση. Οι θόλοι ήταν άλλοτε επικαλυμμένοι με σχιστόπλακες, σήμερα με κεραμίδια.

 

 

(δ) Ανατολική όψη- Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Σύμφωνα με την αποτύπωση που παραθέτουμε το μήκος όλων είναι 5,50μ., το πλάτος κυμαίνεται από 2,70μ. ως 2,90μ. και το ύψος τους ως την κορυφή των θόλων  από 3,75μ. ως 3,90μ.. Τα Ιερά των τριών παρεκκλησίων είναι πανομοιότυπα, ημικυκλικής κάτοψης στο εσωτερικό τους και τριεδρικά (ημιεξαγωνικά) στο εξωτερικό. Το κάτω μέρος των κογχών των Ιερών είναι κτιστό, πλαισιώνονται δε οι κόγχες από μικρότερες τοξωτές, τής Πρόθεσης ή Προσκομιδής και τού Διακονικού. Αριστερά των κογχών τής Πρόθεσης υπάρχουν μικρές τοξωτές θυρίδες και μια ορθογωνισμένη στον νότιο τοίχο τού νοτίου παρρεκλησίου. Στους ενδιάμεσους  τοίχους  των κλιτών υπάρχει από ένα μικρό  πέρασμα.  Τέλος, από  μια ορθογωνισμένη θυρίδα υπάρχει σε κάθε  επιμήκη τοίχο, σε μικρή απόσταση από τις τρεις εισόδους.

Το σύνολο των τριών κτισμάτων φωτίζεται από δύο πολύ μικρά παράθυρα (τύπου πολεμίστρας), ένα στο νότιο κι ένα στο βόρειο τοίχο, από τις στενές φωτοθυρίδες στις κόγχες των Ιερών, καθώς και από έξη συνολικά πολύ στενές φωτοθυρίδες στην δυτική όψη, στο ύψος των θόλων, σε συμμετρική διάταξη πάνω από τις πόρτες.

(η) Το νότιο παρεκκλήσι-Φ.1997

(ε) Το μεσαίο παρεκκλήσι-Φ.1997

(ζ) Το βορινό παρεκκλήσι-Φ.1997

Τέλος, φαίνεται πως δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στον εξωραϊσμό των κυρίων (δυτικών) όψεων των κτισμάτων καθώς και της πύλης τού περιβάλλοντος χώρου. 

Η είσοδος κατ΄αρχάς τού μεσαίου ναϋδρίου έγινε τοξωτή, πλαισιωμένη από μαρμάρινο περίτεχνο θύρωμα, τα πλαϊνά τού οποίου διαμορφώθηκαν ως παραστάδες λόγω των προεξεχόντων σχεδόν κυβικών  και ανάγλυφων βάσεων, ενώ στη γένεση τού τόξου υπάρχουν ανεξάρτητα τεμάχια μαρμάρου διακοσμημένα με τρέχοντα "κορδόνια". Στο κέντρο τού τόξου υπάρχει ανάγλυφη μαρμάρινη σύνθεση φυτικών στοιχείων. Το υπέρθυρο διατρέχει ένας φαρδύς κοσμήτης.  Επάνω από την είσοδο, στο κέντρο της, διανοίχθηκε τοξωτή κόγχη μέσα στη λιθοδομή, με διακοσμητικό πλαίσιο. Στεφανώνεται δε η αψιδωτή κατασκευή με μικρές, κανονικού σχήματος πέτρες. Σε μεγαλύτερο ύψος, στον άξονα τής κόγχης που περιγράψαμε δημιουργήθηκε μια άλλη μικρότερη και απλούστερη τοξωτή κόγχη πλαισιωμένη με πολύ μικρούς λίθους, που φέρει κι αυτή στη βάση της έναν λεπτό κοσμήτη. Τέλος, με απόλυτη συμμετρία  δεξιά κι αριστερά των δύο κογχών υπάρχουν δύο επιμήκεις τοξωτές φωτοθυρίδες πλαισιωμένες  επίσης στο πάνω μέρος τους από τόξα μικρότερων λίθων με πεταλόμορφη διάταξη. Στην ίδια όψη βρίσκονται και δύο αδιευκρίνιστα διακοσμητικά (spolia ίσως;).

 

(κ) Ανάγλυφο στην πύλη τής αυλής-Φ.1997

(θ) Η είσοδος τού μεσαίου ναού-Φ.1997

(ι) Η πύλη τής αυλής-Φ.1997

Το νότιο κτίσμα "αντιγράφει" κατά κάποιο τρόπο τη δυτική όψη τού μεσαίου, κάπως απλούστερη στις λεπτομέρειές της και κυρίως όσον αφορά στην έλλειψη διάκοσμου στην πόρτα. Εδώ η είσοδος πλαισιώνεται με λίθους. Μια άλλη διαφορά παρατηρείται στην κόγχη τού υπέρθυρου που έγινε υψηλότερη, επιμήκης. Ακόμα πιο απλουστευμένη είναι η αντίστοιχη όψη τού βορείου παρεκκλησίου. Εδώ η πόρτα είναι ορθογώνια και ανεπιτήδευτη, η κόγχη στο υπέρθυρο είναι μεγάλη και στην ίδια επιφάνεια με την λιθοδομή, χωρίς ιδιαίτερη πλαισίωση, ενώ η κόγχη στο ανώτερο τμήμα τού τοίχου είναι αβαθής.

(μ) Ροζέτα πάνω από παράθυρο-Φ.1997

(λ) Κόσμημα στην είσοδο τού μεσαίου ναού-Φ.1997

 

 

 

 

 

 

 

 

Η πύλη εισόδου στον περιβάλλοντα χώρο είναι πανομοιότυπη με την είσοδο τού μεσαίου παρεκκλησίου. Στην κορυφή δε αυτής υπάρχει ωραία ανάγλυφη παράσταση των Χερουβείμ. Τέλος αναφέρουμε μια διακοσμητική ροζέτα που μόλις διακρίνεται πάνω από πλαϊνό παράθυρο τού ναού.

                                                                                ●

 

(1) Αποτύπωση: Κωνσταντίνος Σπ. Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Αθήνα 1997

Εικόνες: (α) φωτ. 1967 -Νίκου Παπάζογλου - (β),(γ) Ι.Παπαϊωάννου - (δ),(ε),(ζ),(η),(θ),(ι),(κ),(λ),(μ) φωτ.1997 -Ι.Π.Παραφέστα