ΜΙΑ ΟΧΥΡΩΜΕΝΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ -ΤΟ "ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙ" ΣΤΑ ΚΟΝΤΑΚΑΙΙΚΑ

Στην Σάμο, από τα γνωστά μέχρι σήμερα στοιχεία, εκτός των αρχαίων κάστρων ιδρύθηκαν  οχυρωμένες πόλεις και οικισμοί,  στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους,  στους Μεσαιωνικούς χρόνους (κατά το α΄μισό τού 7ου αιώνα) εν όψει των αραβικών επιδρομών και  στους υστεροβυζαντινούς χρόνους (στα μέσα ή β΄μισό τού 13ου αι.) προκειμένου να προστατευθούν οι κάτοικοι από τις επιδρομές των Λατίνων, τις πειρατικές επιδρομές και από την οθωμανική επέλαση.

1-Τα νέα Βασίλεια μετά την πτώση τής Πρωτεύουσας το 1204

Η εμφάνιση των Σελτζούκων στην ευρεία περιοχή της Μικράς Ασίας,σηματοδότησε με την μάχη τού Ματζικέρτ (1071μ.Χ.) την εδραίωση των Τούρκων στα ανατολικά σύνορα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Γεγονός που έπαιξε σημαντικό ρόλο τους επόμενους αιώνες, για την έλευση των Οθωμανών και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Στο Αιγαίο, από τον 12ο αιώνα κυριάρχησαν οι Λατίνοι και άφησαν έντονα το αποτύπωμά τους σε πολλά νησιά καθώς και στην οικιστική και φρουριακή συγκρότησή τους, σύμφωνα με τη γενικότερη στρατηγική που εφάρμοζαν οι Φράγκοι και οι Ενετοί. Με την επικράτησή τους ιδρύθηκαν πόλεις στο Αιγαίο σε φυσικές οχυρές θέσεις , κατά τρόπο που να εποπτεύουν τούς θαλάσσιους δρόμους και την ενδοχώρα των νησιών. Συνήθως, ενδιάμεσες βίγλες χρησίμευαν στην καλύτερη επικοινωνία των οχυρωμένων οικισμών.
Οι πόλεις αυτές στα μεγάλα νησιά αποτέλεσαν τα κέντρα ("Χώρες"), τις πρωτεύουσες δηλαδή των νησιών, ακόμα και μεταγενέστερα επί κυριαρχίας των Οθωμανών. Εκεί κατοικούσαν και οι ισχυρές οικογένειες τού κάθε νησιού. Τα διάσπαρτα κτίσματα τής υπαίθρου εξυπηρετούσαν  ανάγκες τής πρωτογενούς κυρίως παραγωγής. Παράλληλα νέοι οικισμοί ιδρύονταν εκτός των τειχών, γύρω συνήθως από τα Κάστρα.

2-Η Αλωση τής Κωνσταντινούπολης 1204

Το 1204 μ.Χ., με την κατάληψη τής Κωνσταντινούπολης από τούς Λατίνους τής 4ης Σταυροφορίας, ο κόσμος των νησιών και των παραλίων βίωσε μια ριζική ιστορική μεταβολή. Η αυτοκρατορία έχασε την Πρωτεύουσά της (ως την επανάκτησή της από τούς βυζαντινούς το 1261), το σύμβολό της σε Ανατολή και Δύση.  Έχασε τα νησιά της,  σημαντικά λιμάνια της και τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων που πέρασαν όλα στην εξουσία των Βενετών. Οι Λατίνοι  στους οποίους εκχωρήθηκαν προνόμια  από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο μετά την ανακατάληψη τής Πόλης το 1266 μ.Χ, ανέπτυξαν το εμπόριο και τις επιχειρήσεις τους σε βάρος των  βυζαντινών εμπόρων. 
Σε μια προσπάθεια συνέχειας και αναβίωσης τής Αυτοκρατορίας, δημιουργήθηκε στη μεν Μικρά Ασία από τις οικογένειες Λάσκαρι και Βατάτζη η "Αυτοκρατορία τής Νίκαιας", στη δε   Ήπειρο από τη δυναστεία των Αγγέλων  το ανεξάρτητο Δεσποτάτο με πρωτεύουσα την Άρτα. Επίσης στην Τραπεζούντα  μέλη τής οικογένειας των Κομνηνών ίδρυσαν ένα τρίτο κράτος.
 
Η  Σάμος περιήλθε στην νέα διοίκηση των Λατίνων το 1204 και ανακαταλήφθηκε το 1225 από τον Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη, τον ηγεμόνα της αυτοκρατορίας τής Νίκαιας (λατινική κτήση έγινε και πάλι από το 1304 ως 1329).

Έποψη τού Καρλοβασίου από το Κάστρο1997

 Έποψη τού Κουρού-Ντερέ από το Κάστρο1997

Κατ΄αυτήν περίπου τή χρονική περίοδο, στα μέσα ή στο β΄μισό τού 13ου αιώνα, υπό την πίεση  των  γεγονότων και τής ανάγκης των κατοίκων τού νησιού να καταφύγουν σε ασφαλή για την προστασία τους μέρη,  εκτιμάται πως ιδρύθηκαν σε φυσικές οχυρές θέσεις και κατοικήθηκαν  το "Καστροβούνι" και το "Καστράκι τού Ποταμού".  Τα δύο βουνά τής Σάμου, ο "Κερκετεύς" ή "Κέρκης" (ύψους 1.433 μ.)  και η "Αμπελος" ή "Καρβούνης" (ύψους 1.153μ.), προσφέρθηκαν γι' αυτές τις οικήσεις,  εξασφαλίζοντας συγχρόνως ένα πυκνό, αποτελεσματικό δίκτυο επικοινωνίας μεταξύ τους.  Ενδιάμεσες βίγλες, μεταδίδοντας σήματα , χρησίμευαν  για την  επικοινωνία μεταξύ των οχυρωμένων εγκαταστάσεων, εκεί  όπου αυτή δεν μπορούσε να γίνει  απ΄ευθείας μεταξύ των Κάστρων. Προειδοποιούσαν επίσης τον πληθυσμό κατά τις ώρες των αγροτικών εργασιών.  Σώζονται και σήμερα πολλές θέσεις με τις ονομασίες "Βίγλα"- "Βίγλες". Εκτός των νεόκτιστων κάστρων  κατοικήθηκε και πάλι το μεσαιωνικό "Κάστρο τής Λουλούδας" (βόρεια τού χωριού"Κοκκάρι") τού 7ου αιώνα, ενώ το "Καστρί" (στο χωριό "Κοσμαδαίοι"),   αχρονολόγητο ως σήμερα, εικάζεται ωστόσο από τις πηγές ότι  κατοικήθηκε επίσης  κατά την περίοδο που εξετάζουμε.

Το "Καστρί" φωτ.2003

Στη βορειοδυτική Σάμο, ανατολικά τού χωριού "Κοντακαίικα" και δυτικά  τού φαραγγιού τού "Κουρού-ντερέ",  σε ύψος περίπου 700μ από την θάλασσα, βρίσκεται η οχυρωματική πόλη τού "Καστροβουνίου" που εξετάζουμε, σε απόκρυμνη κορυφή τού όγκου τής "Αμπέλου". Η πρόσβασή του γινόταν από δύσκολο μονοπάτι, από τη νοτιανατολική πλευρά του, όπου το βουνό παρουσιάζει  βατά πλατώματα. Εποπτεύει τα Μικρασιατικά παράλια, όλη την περιοχή τού Καρλοβασίου, δυτικά αυτού μέχρι το βυζαντινό "Καστρί", ανατολικά δε  την περιοχή τού "Κουρού-ντερέ" και σε μεγάλο μήκος τις ακτές  αυτής τής περιοχής. 
 Η οχυρή αυτή πόλη εικάζεται οτι   κατοικήθηκε από τον πληθυσμό, τον υποκείμενο στην εξουσία των Γενουατών Ιουστινιάνων τής "Μαόνας", ο οποίος εγκατέλειψε τις παραθαλάσσιες πόλεις "Νεοκαρλοβάσιο", "Μεσαίο Καρλόβασι" και "Παναγίτσα".(1)

Τμήμα  δυτικού τείχους Φ.1997

Από τις πηγές τού 19ου αιώνα έχουμε την ακόλουθη περιγραφή: Στην κορυφή τού βουνού έκτισαν βαθμηδόν την πόλη. Η μεγάλη αυτή οχυρωμένη πόλη, με ερείπια τειχών και ορσοθυρών, περιελάμβανε πολλά σπίτια, δύο ναούς ( εκ των οποίων ο "Άγιος Κωνσταντίνος") όπου οι τοιχογραφημένες μορφές Αγίων διακρίνονταν εμφανώς, δεξαμενές νερού, συνοικία με ερειπωμένα σπίτια, θολωτή σκοπιά (βίγλα) ονομαζόμενη τής "Αγίας Μελανάρας" στην βόρεια υπώρεια τού βουνού, και ερείπια άλλων δύο ομοίων. Πάνω από αυτές υπάρχει μικρόν άντρον , μεγάλου βάθους. λεγόμενον "Σπηλιά τού Λεριού". Κάτω από το οροπέδιο και στην μεσημβρινή πλευρά τού όρους υπάρχουν ερείπια πόλης που παραπέμπουν στους βυζαντινούς χρόνους.(2)

 

3- 1024 μ.Χ.- Η Αγία Μελάνη

Σχετικά με την επωνυμία "Βίγλα τής Αγίας Μελανάρας" πιστεύουμε ότι είναι ακριβής και διεσώθη μέσα στους αιώνες. Η Αγία Μελανάρα ήταν η "Αγία Μελάνη (ή Μελανία) η Ρωμαία" (383 έως 31 Δεκ.439), η "Μητέρα τής Εκκλησίας και Μητέρα τής Ερήμου". Παλαιά Αγία που σήμερα η μνήμη της εξασθένησε, τιμάται ωστόσο από την Ανατολική Ορθόδοξη εκκλησία, από τη Ρωμαιοκαθολική και από τις Ανατολικές Καθολικές Εκκλησίες. Πιθανότατα να σχετίζονταν περισσότερο με τις λατρευτικές προτιμήσεις των Γενουατών εκείνων των αιώνων. Να προσθέσουμε επίσης και τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων των Κοντακαιίκων που ισχυρίζονται ότι ο δεύτερος ναός τού Κάστρου ήταν αφιερωμένος στην Αγία Μελάνη ή Μελανάρα όπως το όνομά της "κατακάθισε" στην συλλογική μνήμη.

Το κάστρο είχε  άμεση επαφή με την  ύπαιθρο και με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις  στο μικρό οροπέδιο νοτίως αυτού, όπου και σώζεται  σε  χάρτη το τοπωνύμιο "Βασιλικοχώραφο" (Βασιλιάς ή Δεσπότης αποκαλούνταν ο Γενουάτης Ηγεμόνας). Στην περιοχή υπάρχουν επίσης παλιά ασκηταριά - παρεκκλήσια. Στο μέσον τού οροπεδίου υπήρχε ερειπωμένο παρεκκλήσι, τού "Αγίου Ιωάννου".  Νότια τού κάστρου και τού οροπεδίου εκτείνονταν βυζαντινή πόλη. Στο χωριό "Κοντακαίικα", στα νοτιοδυτικά του "Καστροβουνίου", στις υπώρειες αυτου, υπάρχουν τόποι με αρχαία κυκλώπεια τείχη, με παλαιοχριστιανικό ναϋδριο και με φούρνους κατασκευής κεραμικών (σκευών κυρίως), τής βυζαντινής περιόδου. Από αυτά τα στοιχεία και από πλούσια άλλα, αρχαία και βυζαντινά (λείψανα οικοδομημάτων, κεραμική, τάφοι, μαρμάρινα ανάγλυφα και επιγραφές, παλαιοχριστιανικά θεμέλια ναών κ.ά.) που εντοπίσθηκαν κατά καιρούς στις πόλεις που καταλάμβαναν τον κάμπο στα βορειοδυτικά τού "Καστροβουνίου" και στα ανατολικά τού έτερου βυζαντινού οχυρού "Καστρί", μαρτυρούν την αδιάλειπτη παρουσία ανθρώπινης ζωής και τον στενό σύνδεσμο αυτών των κατοικήσεων με το "Καστροβούνι".

Το Καστροβούνι στο βάθος. Έποψη από το Καστρί

Ανάμεσα στο 1329μ.Χ. και 1367μ.Χ. υπήρχαν συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των Γενουατών τής "Μαόνας" και των Οθωμανών Σουλτάνων   για την επικράτησή τους σε Χίο και Σάμο. Η ραγδαία παρακμή όμως  τού βυζαντινού κράτους επί βασιλείας Ανδρονίκου Β΄ και μετά, συμπαρέσυρε σταδιακά όλες σχεδόν τις αιγαιακές κτήσεις  και εξαφάνισε ο,τι είχε απομείνει από τη ναυτική δύναμή του.



Στα  μέσα τελικά τού 14ου αιώνα, στο βορειοανατολικό Αιγαίο επικράτησαν οι Γενουάτες. Το 1363 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος έκανε συνθήκη με τούς "Ιουστινιάνι" τής εφοπλιστικής Εταιρείας "Μαόνα"  και παρεχώρησε τη Χίο  αντί ετησίας πληρωμής 500 χρυσών. Το 1367 με νέα συνθήκη  οι "Μαονείς" απέκτησαν  την απόλυτη κυριότητα τής Χίου,  την οποία (ως διοικητικό κέντρο) καταστήσανε ισχυρή και ανθηρή με την ενδυνάμωση τού εμπορίου, ενώ συγχρόνως επέκτειναν το κράτος τους στη Σάμο, Ικαρία, Οινούσες, Παναγία και Φώκαια.

 
Στην εξουσία των Γενουητών περιήλθε   η Σάμος  από το 1367 ως 1476 μ.Χ.. Πλήρωνε δε στους Ιουστινιάνι τής Χίου 60 μάρκα αργυρίου, προκειμένου να λαμβάνει απ΄αυτούς διοικητή. 

Κατά τούς χρόνους τής τελευταίας αυτής Γενουατικής κυριαρχίας  εικάζεται ότι το "Καστροβούνι" ήταν η πρωτεύουσα τού νησιού και η έδρα τού Επισκόπου και τού Γενουάτη Κυβερνήτη.
Οι Οθωμανοί Τούρκοι στο μεταξύ, με τον  αξιόμαχο στόλο που είχαν αποκτήσει, προέβαιναν από το 1341 και μετά, σε επιδρομές στα νησιά, λεηλατώντας κι αιχμαλωτίζοντας ολόκληρους πληθυσμούς. Μέχρι τα τέλη τού ιδίου αιώνα είχαν καταλάβει ήδη όλα τα βυζαντινά εδάφη στις Μικρασιατικές ακτές ,ενώ σταθερά κέρδιζαν έδαφος στα θρακικά και μακεδονικά παράλια με αποκορύφωμα την κατάκτηση τής Θεσσαλονίκης  (1430)  και τής Κωνσταντινούπολης (1453).

 

 

4-Η εξάπλωση τού Μαύρου Θανάτου 1346-1351

Το 1347, η πανούκλα ( μαύρος θάνατος) θέρισε τους πληθυσμούς ολόκληρης της Ευρώπης καθώς και  τους πληθυσμούς των ελληνικών ακτών και των νησιών. Εξαπλώθηκε στην Ευρώπη σε χρονικό διάστημα τριών ετών. Ο απολογισμός άγγιζε πιθανώς τα 35 εκατομμύρια νεκρούς Ευρωπαίους, κάπου το ένα τρίτο τού συνολικού πληθυσμού. Τα αστικά κέντρα χτυπήθηκαν περισσότερο, εξαιτίας της πυκνής κατοίκησης. Το 1367 επίσης βαρύ λοιμώδες νόσημα διάρκειας τριών χρόνων, έφερε καταστροφή σε πολλά νησιά τού Αιγαίου όπου εκκενώθηκαν σπίτια και σκοτώθηκαν ζώα. Εκείνη ακριβώς την περίοδοη  περιείλθε η Σάμος στούς Ιουστινιάνι.

Οι λιγοστοί μάλλον κάτοικοι τού "Καστροβουνίου" και των υπολοίπων Κάστρων είχαν να αντιμετωπίσουν αφ' ενός μεν τους πειρατές τής Μελίτης, τού Λιβόρνου, τής Σαβοϊας και τής Σαρδηνίας, αφ'ετέρου δε τους  Ενετούς ανταγωνιστές των Γενουατών που με ληστρικό τρόπο λεηλατούσαν τα νησιά, που εξουσίαζαν οι Γενουάτες, ή άλλα παρακείμενα στη Μικρασία: Κάλυμνο, Λέρο, Κώ, Σύμη, Αστυπάλαια καθώς και πόλεις υπαγόμενες στη δικαιοδοσία τού Σουλτάνου: Σμύρνη, Βουρλά, Εφεσσο, Αλικαρνασσό, Ατάλεια κ.λ.π.  Τα πλοία τους, κατ΄επανάλειψη βρίσκανε καταφύγιο  στα λιμάνια  τής Σάμου, τού Τηγανίου,  Βουρκαρίας,  Κασσονησίου και  Κουρσαιών (νήσος Φούρνοι), κι από εκεί εφορμούσαν. "Αλλά έγιναν κυρίως μισητοί στον λαό για το δουλεμπόριο που διεξήγαν σε συνεργασία με τους Τούρκους από τους οποίους αγόραζαν μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων από τις επιδρομές τους και τους διοχέτευαν ως σκλάβους στην Δυτική Ευρώπη. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα, το δουλεμπόριο διεξήγετο ανάμεσα στα Μικρασιατικά παράλια και στα Λατινοκρατούμενα εδάφη".(3) "Το θέμα των Ελλήνων σκλάβων, τούς οποίους εμπορεύονταν μέσω Σάμου οι Γενοβέζοι και Καταλανοί, απασχόλησε ιδιαίτερα τον απεσταλμένο τού Βυζαντίου μοναχό Βαρλαάμ το 1399 προς τον Πάπα κατά τις συνομιλίες για την ένωση των εκκλησιών και υπήρξε σημείο τριβής".(4)

Διάφορα πυκνά γεγονότα εκτυλίσσονταν που ενέτειναν το αίσθημα ανασφάλειας στον πληθυσμό. Μαρτυρίες μεγάλης συρρίκνωσης τού πληθυσμού (έως ερήμωσης τού νησιού) αναφέρονται σε πηγές, αλλά και κατοίκησης τής Σάμου από κατατρεγμένο Τουρκικό πληθυσμό.

 
Για τα χρόνια περί το 1385 μ.Χ., σε  Πατριαρχικό γράμμα τού Θεολήπτου Β' (τού 1585 μ.Χ.), αναφέρεται μεταξύ άλλων "..προ χρόνων ήδη διακοσίων ηρημώθη και έκτοτε αοίκητος έμεινε παντελώς..." Όση και  τυχόν υπερβολή να είχε η κατάθεση τού Θεολήπτου, παρ΄όλα αυτά μας δίνει την ρεαλιστική  εικόνα μιας αναμφίβολα μεγάλης συρρίκνωσης τού πληθυσμού. 

 
Το 1402 μ.Χ, ο Μογγόλος κατακτητής Ταμερλάνος (Τιμούρ Λάνγκ- Τιμούρ ο Χωλός) νίκησε τούς Οθωμανούς -υπό τον Βαγιαζήτ Α'- στην Αγκυρα και κατέλαβε όλη την Μ.Ασία φτάνοντας μέχρι την Σμύρνη. Τότε κατέφυγαν  στο νησί για να σωθούν μικρασιάτες κάτοικοι, μεταξύ των οποίων και Τούρκοι. Ένας τόπος εγκατάστασης πληθυσμού (προερχόμενου από τα Βουρλά) ήταν ο Κάμπος Βουρλιωτών (Παλαιοχώρι).(5)
Οι κάτοικοι των Παλατίων (Μιλήτου) κατέφυγαν στη Σάμο, τρομοκρατημένοι από τα Μογγολικά στρατεύματα"(6)
O Saygin Salgirh γράφει: Στις 22 Μαρτίου 1403, "η Βενετική Σύγκλητος πληροφορήθηκε οτι Τούρκοι πρόσφυγες από τήν Εφεσσο και τήν Μίλητο, διαφεύγοντες από τήν επέλαση τού Τιμούρ, είχαν φτάσει στη Γενουατική αποικία τής Σάμου, αναζητώντας βενετσιάνικη προστασία". 

 Σύμφωνα δε με τον Pietro Zeno Ηγεμόνα τής  Ανδρου (και εξουσιοδοτημένο επίσημο διαπραγματευτή των Βενετών) "..οι Τούρκοι οι οποίοι ήσαν αρκετοί γιά να εποικήσουν 8-10 χωριά, ήταν πρόθυμοι να εγκατασταθούν στη Σάμο, στο όνομα τής Βενετίας".(7) Επικαλείται τέλος την αναφορά τού Ruy Gonzales de Clavijo, απεσταλμένου τού βασιλιά τής Καστίλλης, Ερρίκου Γ΄, στην αυλή τού Ταμερλάνου το 1403 που γράφει: «Ο πληθυσμός τού νησιού (σ.σ. Σάμος) είναι τουρκικός» ("..una isla grande que es llamada Samos, y es plada de Turcos,..")(8)

"Η φορολόγηση καταδεικνύει τήν ύπαρξη ανθρώπινου δυναμικού στο νησί, ακαθορίστου φυλετικά και θρησκευτικά, αλλά οπωσδήποτε προερχόμενου από καθεστώς αιχμαλωσίας ή εξανδραποδισμού, καθώς μεγάλη μάζα σκλάβων διακινείται στα σκλαβοπάζαρα τής Ανατολής. Ηδη στα κατάστιχα τού Γενοβέζου Massaria de Caffa (1410) αναφέρεται πλήθος σκλάβων από τη Σινώπη και Simisso προς τήν Προύσα και τήν Σάμο, ενώ πίνακες τών ετών 1380-1406 ανεβάζουν τον αριθμό τους περιπου σε 5.000 άτομα, μετά τήν κεραυνοβόλα επίθεση και κατάληψη τών παραθαλάσσιων εμιράτων τού Αϊδινίου και Σαρουχάν από τον Βαγιαζήτ Α΄, τον επιλεγόμενο Κεραυνό, τόν χειμώνα τού 1389".(9)  Στις αρχές δε τού 15ου αιώνα, δύο Γενουάτες διοικητές τής Σάμου είναι γνωστοί: Ο Παύλος Ρόστης το 1419 και ο Υάκινθος Καλικίνης. 

Στις 29 Μαϊου 1453 μ.Χ. έπεσε η Κωνσταντινούπολη στους Οθωμανούς. Η βυζαντινή αυτοκρατορία έχει καταλυθεί. Ο Μωάμεθ Β΄, μετά την άλωση τής Πόλης και την διάλυση τού Βυζαντίου, επικύρωσε την κυριαρχία των Γενουατών στη Χίο, Σάμο, Ικαρία, Οινούσες, αντί ετησίου φόρου 4.000 δουκάτων ή 1.000 σκούδων και το δικαίωμα τού ελεύθερου εμπορίου.

 
"Bέβαιον τυγχάνει ότι καθ΄όν χρόνον η Θεία Πρόνοια διά τής ημετέρας αμαρτίας ηυδόκησε να επιτρέψη τοίς Τούρκοις τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως και τήν κατάκτησιν παντός τού Ελληνικού πελάγους, η νήσος ήτο καθ΄ολοκληρίαν έρημος κατοίκων".(10) 
Ο Φλωρεντινός χρονογράφος Βένζης, αναφερόμενος στις επιδρομές των Τούρκων τού 1456 μ.Χ., γράφει για τούς Σάμιους ότι πολλά υπέφεραν και λίγο-λίγο εγκατέλειπαν την πατρίδα τους.(11) 
Στα 1472 μ.Χ. όταν στη Σάμο συγκεντρώθηκαν οι στόλοι τής Βενετίας, τής Νεαπόλεως και τού Πάπα για να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους, το νησί ήταν σχεδόν έρημο. (12) 
Το 1475 μ.Χ, ο Μωάμεθ Β' που επανειλημμένα έστελνε στόλους στη Χίο προκειμένου να την αποσπάσει από τούς Γενουάτες, τώρα τη διεκδικεί σθεναρότερα. Παράλληλα στίφη πειρατών λεηλατούσαν τα νησιά, φονεύοντας και παίρνοντας δούλους.

Ο τελευταίος Διοικητής τής Σάμου Θωμάς Ιουστινιάνι Φορνέτο, αλλά και οι υποκείμενοι στη Μαόνα νησιώτες Οινούσιοι, Ψαριανοί και Ικάριοι μπροστά στον διαρκή κίνδυνο, πολλάκις ζήτησαν διά των επάρχων τους και των πρεσβευτών τους ναυτική και στρατιωτική βοήθεια από τη Μαόνα τής Χίου.
Έχει κάποια σημασία να αναφέρουμε ότι νωρίτερα (το 1431) όταν στόλος από 30 βενετικά πλοία πολιόρκησαν τη Χίο, η Μαόνα αμύνθηκε για την κτήση της με 300 μόνον ένοπλους άνδρες υπό την αρχηγία τού  Leonardo di Montaldo. Από το 1432 Βενετοί και Γενουάτες συνήψαν ειρήνη μπροστά στην στρατιωτική υπεροχή των Οθωμανών.(13)

5-Χάρτης Χίου σε παλάτι των Ιουστινιάνι

Αδύναμοι πλέον οι Ιουστινιάνι  να υπερασπιστούν τις κτήσεις τους και πιεζόμενοι να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους στη Χίο, ώστε  να αποκρούσουν όλοι μαζί την τουρκική απειλή,  απέσυραν τελικά  τον Διοικητή τους Θωμά Ιουστινιάνι Φορνέτο από τη Σάμο  και εγκατέλειψαν το νησί στους Οθωμανούς προτείνοντας γη και άλλα ωφελήματα στους Σαμίους, αν μετανάστευαν στη Χίο.

6-Εμβλημα των Ιουστινιάνι σε τοίχο-Χίος

 

 

"Ετσι, τήν άνοιξη τού 1476 μ.Χ, οι Σάμιοι άφησαν τα Κάστρα και το νησί, παίρνοντας μαζί τους εικόνες και σκεύη τών ναών και μετοίκησαν στήν Χίο και Μικρασία".(14)
 

 

 

O Εnrico Giustiniani, απόγονος τών Ιουστινιάνι τής Γένουα,  γράφει οτι " Τα νησιά αυτά (Σάμος-Ικαρία) εστερούντο λιμένων  και ήταν σχεδόν ερημωμένα....το ενδιαφέρον τών Ιουστινιάνι και τών Τούρκων ήταν ασήμαντο".(15)
"Η Σάμος και τα Ψαρά εγκαταλείφθηκαν το 1475 από τόν φόβο τών πειρατών και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν στήν Χίο, ενώ τήν αλίμενο  Ικαρία, όπου δεν μπορούσαν οι πειρατές να αποβιβαστούν, τήν δώσανε το 1362 στήν Γενουατική οικογένεια "Αrangio" που τήν κράτησε σαν κομητεία ως το 1481 και μετά  τήν παραχώρησε στούς Ιππότες τής Ρόδου μέχρι το 1522, οπότε κατακτήθηκε και η Ικαρία από τούς Τούρκους".(16)

Ο μεγάλος σεισμός επίσης τού 1476μ.Χ., που  θα επέφερε καταστροφές στις οχυρωμένες πόλεις, θα συνέβαλε  πιθανότατα στην απόφαση   των κατοίκων  για την εκκένωση των Κάστρων και την αποχώρηση αυτών από το νησί, γεγονός που συμπίπτει χρονικά .
Το περιοδικό "Journal of the virtual exrlorer" σε άρθρο τού 2007  αναφέρεται σε τρεις μεγάλους σεισμούς που έγιναν στη Σάμο (περί  το 200π.Χ., 47 μ.Χ.  και 1751μ.Χ.) (17)   αλλά   και στον ισχυρά πιθανολογούμενο ως τέταρτο μεγάλο, αυτόν  τού 1476 μ.Χ.  και παραθέτει αποσπάσματα μελέτης έγκυρων επιστημόνων που συμπέραναν ότι υπάρχει συσχέτιση των γεωλογικών φαινομένων που παρατηρήθηκαν στη Σάμο με σεισμό που έγινε  το έτος 1476 μ.Χ..(18)                                                                                                          

 Η ζωή στα Κάστρα (συμπεριλαμβανομένου και τού "Λαζάρου" κατά τον Κρητικίδη) διακόπηκε τότε οριστικά, στα 1476 μ.Χ., όταν οι  λίγοι κάτοικοί τους  τα εγκατέλειψαν και μετανάστευσαν στην Χίο και στα Μικρασιατικά παράλια.

Το 1997, όταν επισκεφθήκαμε το Καστροβούνι, διαπιστώσαμε σωρεία ερειπίων σπιτιών  μέσα σε πυκνή βλάστηση. Το κάστρο φαίνεται πως είχε και δεύτερη εσωτερική περιτείχιση στο υψηλότερο τμήμα του όπου διακρινόταν ακόμα η πύλη του (ορσοθυρά). Εκεί ,επίσης, υπήρχαν πολλά ερείπια κτισμάτων.

Η δεξαμενή  νερού που σώζεται - Φωτ.1997

Η τοιχοποιία της  δεξαμενής - Φωτ. 1997

Στην μία από τις   δεξαμενές νερού που μπορέσαμε να δούμε, σώζονται μεγάλα τμήματα λιθοδομικών τοίχων,  με ενδιάμεσες διακοπτόμενες σειρές κεραμικών, ενισχυμένα με  υδραυλικά κονιάματα . Η φερτή ύλη τόσων αιώνων που συσσωρεύτηκε μέσα στην δεξαμενή, αλλά και από την κατακρύμνηση τμημάτων των τοίχων της και των θόλων που θα κάλυπταν  πιθανότατα τη δεξαμενή, δεν μας επέτρεψε να προσδιορίσουμε το βάθος αυτής. Ωστόσο πάνω από την στάθμη των υλών αυτών, υπολογίσαμε τη χωρητικότητά της σε 100 κυβικά  νερού.  Από προφορικές  μαρτυρίες  των  κατοίκων των "Κοντακαιίκων" εικάζεται ότι υπάρχουν 6 δεξαμενές νερού μέσα στο Κάστρο.

Ένα   κυκλικό  λιθόκτιστο  "πολήμνιο",  επιχρισμένο  με  υδραυλικό κονίαμα, ήταν επίσης σε καλή κατάσταση στο πιο βατό σήμερα τμήμα τού κάστρου.

Τμήματα των τειχών-Φ.1997

Το πολήμνιο -Φ.1997

Το πολήμνιο με υδραυλικό κονίαμα -Φ.1997

Τέλος από τον ναό τού "Αγίου Νικολάου" (έτσι είναι γνωστός κατά παράδοση, στους κατοίκους των Κοντακαιίκων και διατηρούν εκεί  μικρή εικόνα τού Αγίου) που τοποθετείται στην βορειοανατολική περιοχή τού Κάστρου, σώζονταν με ευκρίνεια το περίγραμμα των λιθοδομών τού ναού, σε μικρό ύψος πάνω από το έδαφος  δεδομένης κι εκεί τής συσσωρευμένης φερτής και δομικής ύλης, κι ένα ερειπωμένο τμήμα τού Ιερού. Ο ναός ήταν ορθογωνικού σχήματος, μονόκλιτος με ημικυκλικό εξωτερικά ιερό, μια απλού ίσως τύπου βασιλική.  Άλλοτε (19ος αι.) έφερε ακόμα τοιχογραφίες. Ως προς το τείχος, σώζονταν αρκετά τμήματα αργολιθοδομών και άλλα μέσα στην βλάστηση. Το ερειπωμένο βορειοδυτικό τείχος έχει πλάτος περί το ένα μέτρο.

2α-Το Ιερό τής βασιλικής τού Κάστρου

 Το "Καστροβούνι" τής Σάμου, σαν οχυρός οικισμός, εκτιμούμε ότι πληρεί μία σειρά προϋποθέσεων αναγκαίων για τους Βυζαντινούς, ώστε να εκληρώνεται ο αμυντικός σκοπός γιά τον οποίο έκτιζαν τα κάστρα.

Νότια έποψη από το Κάστρο

Από τους Μεσαιωνικούς ήδη χρόνους  η σωστή επιλογή των θέσεων ίδρυσης  κατά τρόπο που να εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή άμυνα, αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία. Επιλέγονται ορεινά σημεία, ενίοτε δυσπρόσιτα, και αξιοποιείται το γεωφυσικό τού εδάφους. Σε άλλες περιπτώσεις, η ύπαρξη π.χ. ενός ποταμού ή ενός απόκρημνου τόπου σε επαφή με τη θάλασσα κ.λ.π προσφέρει αμυντικά πλεονεκτήματα.

Το τεῖχος επίσης  ἔπρεπε να ἀξιοποιεῖ το ὀχυρό τού φυσικοῦ ἐδάφους, ενώ παράλληλα δημιουργούσε οπτική εντύπωση στους εχθρούς τού απροσπέλαστου  τής φυσικής θέσης. Το Κάστρο μπορούσε να χωρίζεται εσωτερικά από άλλο μικρότερο Κάστρο  στο υψηλότερο σημείο τής οχυρωμένης πόλης, όπου κατοικούσε ο Ηγεμόνας ή εγκαθίστατο η στρατιωτική Διοίκηση, κατά τρόπο ώστε να απομονώνει και να εμποδίζει την προσπέλαση των πολιτών. Σε περίπτωση δε άλωσης τής οχυρωμένης πόλης  το εσωτερικό Κάστρο, όπου κατέφευγαν πλέον και κάποιοι κάτοικοι, μπορούσε να συνεχίσει την άμυνά του..

"Τά τείχη τῶν πόλεων δέν χρησίμευαν μόνον γιά τήν προστασία τῶν κατοίκων . Διαχώριζαν μέ σαφῆ τρόπο τήν πόλη ἀπό τήν ὕπαιθρο καί ἐπέτρεπαν τόν κρατικό ἔλεγχο στίς πύλες τους...Τό πιο σπουδαῖο, τό τεῖχος ὄφειλε νά ἔχει κατά τό δυνατόν περιορισμένο ἀνάπτυγμα, ἀνάλογο προς τόν ἀριθμό τῶν ἀμυνομένων".(19) Λόγος που εξηγεί επίσης τήν συρρίκνωση ορισμένων κάστρων ελλείψει μαχητών.

9- Εργοτάξιο βυζαντινής εποχής

7-Κάστρο και ύπαιθρος- Οργωμα

8- Σιδηρουργός

  

"Εκτός από τη λειτουργία τους ως ορίου Πόλης-υπαίθρου, τα τείχη εξέπεμπαν αισθητικά μηνύματα, τόσο καθ΄εαυτά όσο και για την πόλη που περιέκλειαν. Ενσωμάτωναν σύμβολα προστασίας για τους κατοίκους, αλλά και για τους εχθρούς της, αποτύπωναν πληροφορίες για τους φορείς της εξουσίας...αλλά και οι όψεις πύργων, μεταπυργίων και πυλώνων είχαν ιδιαίτερη σημασία στην εικαστική ανάγνωση των οχυρώσεων".(20) 
Η πολεοδομική μορφή των Κάστρων- πόλεων ή οικισμών θα προσέφερε πλεονεκτήματα στους αμυνόμενους, στην περίπτωση της δυναμικής ανάπτυξης τού ιστού (τής αυθαίρετης κατάληψης τής γης, σχεδόν χωρίς σχεδιασμό και σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες). Οι πηγές μας πληροφορούν ότι δεν ἔχει μελετηθεῖ έως σήμερα πολεοδομικός ἱστός σε πυκνοδομημένα κέντρα τειχισμένων μεσοβυζαντινῶν πόλεων, πού προέκυψαν ἀπό δυναμική ἀνάπτυξη. Ὑποθέτουν ότι στους κεντρικούς δρόμους συνέβαλλαν ἄλλοι, στενοί, πού κατέληγαν σε ἀδιέξοδα ή σε κυκλώματα ἐπανόδου στο ίδιο σημείο. Ὑποθέτουν ἐπίσης ὅτι κατ’ αὐτόν τον τρόπο, σε περίπτωση εἰσόδου τῶν ἐχθρῶν,οἱ ἀμυνόμενοι είχαν σαφή πλεονεκτήματα.(21)

Στο χωριό Μανωλάτες- 2010

Οι δρόμοι ξεκινούσαν από τις  πύλες τής οχύρωσης και ακολουθούσαν τις φυσικές κλίσεις τού εδάφους. Ήταν στενοί και ανηφορικοί, στρωμένοι με πέτρες, και συχνά διαμορφώνονταν από σκαλοπάτια που αποτελούσαν τη συνέχεια αυτών των δρόμων. Το πλάτος τους διέφερε, προέκυπτε τυχαία και άναρχα ανάμεσα στα πυκνοκτισμένα σπίτια, ανάμεσα σε σκαλοπάτια σπιτιών και διάφορα άλλα "εμπόδια" και κάποτε γινόταν αδιέξοδοι. Τα σπίτια μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις επεκτείνονταν στον όροφο πάνω από τούς δρόμους, δημιουργώντας σκεπαστά θολοειδή περάσματα τα "δρομικά" ή "διαβατικά" ή "δοξάτα". Στα πολύ στενά περάσματα των δρόμων, στις γωνίες των σπιτιών, δημιουργούνταν λοξά κοψίματα  για να χωράν να περάσουν άνθρωποι και ζώα  με τα φορτώματά τους. Στοιχεία που επιβιώνουν και σήμερα στους παραδοσιακούς οικισμούς και φυσικά στα μεσαιωνικά κάστρα των νησιών.

Βάσει των παραπάνω, είναι γεγονός ότι το "Καστροβούνι" κατέχει μια εξαιρετικά δυσπρόσιτη θέση, αξιοποιώντας απολύτως το γεωφυσικό τού εδάφους. Το τείχος επίσης ἀξιοποιεί το βραχώδες έξαρμα τοῦ φυσικού εδάφους, δημιουργώντας την  οπτική εντύπωση τού απροσπέλαστου στους εχθρούς. Διαιρείται εσωτερικά με τείχος και σε άλλο αυτόνομο τμήμα, με οίκους και κτίσματα (το προάστειο τού Κρητικίδη;). Αυτό  επιβεβαιώνει κατά πολύ την άποψη ότι ήταν κέντρο τού Γενουάτη Κυβερνήτη και η έδρα τού Επισκόπου. Εκεί θα ήταν ο χώρος τής διαμονής αυτών, τής φρουράς και κάποιων Γενουατών υπηκόων.

 

10- Αγροτική ζωή στο Βυζάντιο

Εξασφάλιζε σε όμορη περιοχή (στο οροπέδιο νοτίως) καλλιεργήσιμη γη όπως και σε άλλα Κάστρα τής Σάμου, για τη  διαβίωση και συντήρηση των εγκλείστων σε περίοδο πολιορκίας. Ως προς τον πολεοδομικό ιστό  φαίνεται πυκνοδομημένος. Αν εκλάβουμε δε  το αναγραφόμενο στις πηγές -περί σταδιακής ίδρυσης τής πόλης- ως ακριβές, και αναλογιστούμε τις ασφυκτικές ιστορικές συγκυρίες, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αναπτύχθηκε, πέραν ενός αρχικού βασικού σχεδίου (επιλογή θέσης, τείχη, εσωτερική ακρόπολη, δεξαμενές νερού, ναοί, οίκοι ευγενών), με ένα δυναμικό τρόπο κατάληψης τής γης, σύμφωνα με τις ανάγκες των οικιστών που βαθμηδόν προσέρχονταν  και ενίσχυαν περαιτέρω τον πληθυσμό.

Το ακρότερο σημείο-Εποπτεύει όλη την περιοχή

Ότι κι αν ισχύει, αυτό  που μας φαίνεται αδιαμφισβήτητο, λόγω τής βραχώδους και μόνο μορφολογίας  τού εδάφους, είναι το δαιδαλώδες των δρομίσκων που σε συνάρτηση με μια πιθανή άναρχη κατάληψη τής γης  θα εκπλήρωνε οπωσδήποτε και τη δυνατότητα αποτελεσματικότερης άμυνας και διαφυγής των κατοίκων, σε κάποιες περιπτώσεις. Ωστόσο και η διάταξη των "δωματηρών" σπιτιών, ευννοούσε τη διαφυγή από δώμα σε δώμα, σε πολλούς μεσαιωνικούς και άλλους οικισμούς των νησιών.

Θα δώσουμε μερικά χαρακτηριστικά αυτού τού απλούστερου μονόπατου και δίπατου βυζαντινού σπιτιού (που επιβιώνει και αργότερα στη Σάμο μέσα στους οικισμούς), με την πεποίθηση ότι θα ήταν οι συνηθέστερες μονάδες σπιτιών μέσα στην πολυδομημένη περιοχή τού "Καστροβουνίου", σε μια κλιμακωτή φυσικά διάταξη.

Το "οσπήτιον"(σπίτι) των βυζαντινών, που έτσι κι αλλιώς συμπτύσσεται κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο λόγω των δύσκολων συνθηκών διαβίωσης, περιορίζεται λίγο-πολύ στον "τρίκλινο" (κεντρικός χώρος συγκέντρωσης των μελών τής οικογένειας και "ανδρώνας") που εξυπηρετεί τώρα, όλες ανεξαιρέτως τις καθημερινές λειτουργίες και ανάγκες της οικογένειας. Θα το συναντήσουμε σε αυτή την μορφή και κατά τους πρώτους αιώνες τής Τουρκοκρατίας στη Σάμο, με την μορφή τού μονόχωρου σπιτιού. Οι Βυζαντινοί το αποκαλούσαν "(ο)σπίτιν χαμόγεων ή χαμόγαιων". 

 

Ανωκατώγειο στη Σάμο με ηλιακό

Το άνετο σπίτι των βυζαντινών με το "μεσαύλιον", ρωμαϊκή κληρονομιά στην πρωτοβυζαντινή περίοδο παραχωρεί σταδιακά την θέση του κατά τούς υστεροβυζαντινούς χρόνους στο στενάχωρο ανωκατώγειο ("δίπατον" ή "ανωγοκάτωγον" ή "ανωγεωκάτωγον" ή "άνω κάτω") με τους αυστηρούς όγκους. Στο "πρόσωπο" τού σπιτιού υπήρχε ανοιχτός εξώστης, "ηλιακό". Η προσπέλαση στους ορόφους γινόταν από πέτρινη εξωτερική σκάλα.
Για την κατασκευή συχνά απέσφιγγαν τούς τοίχους κατά διαστήματα με ξύλα. Τη μέθοδο αυτή ονόμαζαν "ιμάντωσιν". Την χρησιμοποιούσαν και σε λιθόκτιστους τοίχους οπότε η οικία εκαλείτο "λιθοξυλόκτιστος". Οι φτωχότεροι κατασκευάζανε επίσης καλαμότοιχους τοίχους και τους επαλείφανε με πηλό. 

 

 

Απλούστατα ανωκατώγεια στη Σάμο-Αρχές 20ου

Συνδετική ύλη ο "πηλός", κατασκευάζονταν από χώμα ή άμμο ανακατεμένο με τίτανο (άσβεστο ή ασβέστιο) ή και "χωρύγιον". Τα οικοδομήματα αυτά ονομάζονταν "εγχώρυγα" ή "κτίσματα δι΄εγχωρύγου". Αν το κτίσμα γινόταν με απλό πηλό και λίθους, τότε το "οσπήτιον" ελέγετο "λιθοπηλόκτιστον". Οι επίπεδες στέγες κατασκευάζονταν από ποταμίσια καλάμια ή ήταν "ξυλόστεγες" ή "λιθόστεγες" Υπήρχε τετράγωνο άνοιγμα για τον καπνό τής εστίας, η "κάπνη". Μπορεί να υπήρχε επίσης άνοιγμα για φωτισμό: "φεγγίτης", "φανόπτης", "αναφωτίς", "φανός". Το πάτωμα ήταν από απλό χώμα, ο "πάτος" ή "απάτωτου". 'Οταν ήταν πατημένο ή ωστρακωμένο ονομάζονταν "δωματηρός πάτος" και επικαλυμένο με πλάκες, πλίνθους ή βήσαλα λέγονταν "(πε)πατωμένον". Μέχρι δε τον 11ο-12ο αιώνα κάνανε σταυρούς στο πάτωμα. Τον 15ο αιώνα οι σταυροί μπαίνουν μόνο σε υψηλά σημεία, στο δώμα, στις οροφές, σε γωνίες, στις πόρτες. Ο σταυρός συνηθιζόταν και στα θεμέλια των σπιτιών.

Το Καστρο Σίφνου-2010

Μεσαιωνικό δοξάτο στη Χίο- 1990

Δυναμικός σχηματισμός δρόμου

 

Μαραθόκαμπος Σάμου- Δοξάτο

To Κάστρο τής Νάξου-Ανωκατώγειο και δοξάτο

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

Το "Καστροβούνι" όπως και το "Καστράκι τού Ποταμού", θεωρούνται μνημεία τής ίδιας περιόδου, τής εποχής δηλαδή  των Λασκαριδών, τής Αυτοκρατορίας τής Νίκαιας. Η χρονολόγηση τού Καστρακίου και άλλων δύο μνημείων στην περιοχή  (μελετήθηκαν από τον Α.Πετρονώτη ), συνάδει με τα πυκνά ιστορικά συμβάντα στο νησί τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Αλλωστε διαπιστώνεται από τις πηγές ότι κατά την περίοδο τής Γενουατικής κυριαρχίας υπήρχε μεγάλη μείωση τού πληθυσμού,   ώστε να χαρακτηρίζεται το νησί έρημο (καθ΄υπερβολήν άραγε;). Το γεγονός αυτό και οι  μικρές αναπόφευκτα πρόσοδοι που θα απολάμβαναν οι Ιουστινιάνι θα ήταν ανασταλτικοί παράγοντες για να προβούν στην οικοδόμηση κάστρων στη Σάμο. 

Για την χρονολογία ίδρυσης τού Καστροβουνίου αναφέρθηκαν επίσης οι Σαμιώτες ιστορικοί τού 19ου αιώνα: "Ο τής κτίσεως χρόνος, δεν πιστεύομεν όμως να υπερβαίνει τα τελευταία προ τής ερημώσεως τής νήσου έτη" (22) "Η οχυρά αύτη πόλις κατωκίσθη περί τα τέλη τού ΙΓ' αρχάς τού ΙΔ'"(23)

Η δραματική φυγή (τού 1476) τού λιγοστού εναπομείναντος πληθυσμού και η νέα υποδούλωση τού νησιού στους Οθωμανούς θα εισάγει την Σάμο σε μια νέα περίοδο τής ιστορίας της. Ο εποικισμός που θα ξεκινήσει από τούς Οθωμανούς τον 16ο αι. (και οπωσδήποτε πριν το 1565), θα ενώσει πάνω στην ίδια γη τούς ταλαιπωρημένους κατ΄αρχήν υπηκόους τής πρώην Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τού αιγαιακού κόσμου. Θα βρουν τα κάστρα και τους βυζαντινούς οικισμούς κατεστραμμένους λόγω των επιδρομών, των σεισμών (και τού πιο πρόσφατου τού 1476), των λεηλασιών και τής εγκατάλειψης. Οι πρώτοι οικιστές θα χρησιμοποιήσουν τα λείψανα (αρχαία και βυζαντινά) σαν οικοδομική ύλη για τις νέες εγκαταστάσεις τους.

Το "Καστροβούνι" δεν έχει δυστυχώς ερευνηθεί από Αρχαιολόγους. Τα ιστορικά επίσης στοιχεία που διατίθενται είναι ανεπαρκή, αλλά και τα μόνα μέχρι στιγμής που "μοντάρουν" μια κάποια εικόνα, σε συσχετισμό με τη γενικότερη ιστορία τού νησιού.  Μας κατευθύνουν ωστόσο σε κάποιες υποθέσεις.  Τη σαφή και επιστημονική ωστόσο εικόνα,  μόνον η αρχαιολογική σκαπάνη  θα μπορέσει να δώσει.

12- Εμβλημα των Ιουστινιάνι

                                                                  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Πέτρου Βελωνίου (Lew Observations chap.IX p.84). Εμμανουήλ Ι.Κρητικίδου-"Τοπογραφία αρχαία και σημερινή τής Σάμου"-Εν Ερμουπόλει-1869

(2) Εμμανουήλ Ι.Κρητικίδου-"Τοπογραφία αρχαία και σημερινή τής Σάμου" -Εν Ερμουπόλει-1869 και Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής Νήσου Σάμου-1881-Εκ τού Ηγεμονικού Τυπογραφείου Σάμου.

(3) (Ελισάβετ Α.Ζαχαριάδου-"Δέκα Τουρκικα έγγραφα για την μεγάλη εκκλησία (1483-1567)-Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών-Αθήνα 1996).

(4) Χάρης Κουτελάκης, “Ανέκδοτο χειρόγραφο τής Βιβλιοθήκης τού Παρισιού και η Σάμος”, “Σαμιακές Μελέτες”, Τ.3ος 1997-1998-Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου “Νικόλαος Δημητρίου” Αθήνα 1999

(5) Ιω.Π.Παραφέστα “O Κάμπος Βουρλιωτών-Κάστρο Σουβάλα-Aγ.Ματρώνα-Αγ.Πελαγία-Ιω.Πρόδρομος Πινακά” parafestaresearch.blogspot.gr

(6) (Eλισάβετ Ζαχαριάδου "Trade and Crusade, Venetian Crete and the Emirate of Menteshe and Aydin (1300-1415) Bενετία 1983

(7) Saygin Salgirh "The Rebellion of 1416: Recontextualizing an Ottoman Social Movement"- Δημοσιευμένο στο "Journal of the Economic and Social History of the Orient, Volume 55/2012. O Saygin Salgirh παραπέμπει: Balivet Islam mystique και στην αναφορά-γράμμα τού Pietro Zeno προς τις Βενετικές αρχές που δημοσιεύθηκε σε έργο τού μεγάλου μεσαιωνιστή τού 20ου αιώνα τού Freddy Thiriet, ed.Duca di Candia: 36,37, no 40. Επίσης ο Saygin Salgirh επικαλείται τον Ruy Gonzales de Clavijo.

(8) Historia del gran Tamorlan. El itinerario y narracion del viaje, y relation de la embajada que Ruy Gonzalez de Clavijo le hijo por mandado del muy poderoso senor Rey don Henrique el Tercero de Castilla, En Madrid, 1782).
"On 22 March 1403, the Venetian Senate ordered the arrest of Zanachi Cornaro, the former commander of a Cretan galley, who had, the previous year, helped Turks and other runaways cross the Dardanelles into southern Greece.   46 Three days later, the senate received the news that Turkish refugees from Ephesus and Miletus, who were escaping from Timur, had arrived in the Genoese colony of Samos, off the coast of Smyrna, seeking Venetian protection. The senate ordered the regiment of Crete to transport the refugees to a safe location. 47According to Pietro Zeno, lord of Andros (the northernmost of the Cyclades), the Turks, who were numerous enough to populate eight to ten villages, were willing to settle the island of Samos in the name of Venice.

(9) Χάρης Κουτελάκης, “Ανέκδοτο χειρόγραφο τής Βιβλιοθήκης τού Παρισιού και η Σάμος”, “Σαμιακές Μελέτες”, Τ.3ος 1997-1998-Πνευματικό Ιδρυμα Σάμου “Νικόλαος Δημητρίου” Αθήνα 1999

(10) (Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677).

(11) Benzi, annal.Feorent. T.2.p.168 πηγή τού Ε.Σταματιάδη

(12) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς" - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.

(13) Εnrico Giustiniani "Levantine Heritage" The story of a community 2005 levantineheritage.com

(14) Εμμανουήλ Ι.Κρητικίδου-Πραγματεία περί τής ερημώσεως τής Σάμου"-Εν Ερμουπόλει Σύρου 1870 σ.10-11 και P. Belon "Les Observat" IX p.84

(15) Αρθρο τού 2005 www.levantineheritage.com "Εnrico Giustiniani"

(16) William Miller, M.A. (OXON.) “Essays on the Latin Orient” CABRIDGE AT THE UNIVERSITY PRESS 1921.

(17) "Journal of the virtual explorer "- "GeomorphologyandhologeneupliftofnorthwesternSamos www.virtualexplorer.com.au/article/2007/18/excursionsonsamow/geomorphology.html

(18)Stiros, Laborel, Etal "Seismic coastal uplift in a region of subsidence ; Ηolocene raised shorlaines of Samos island, Aegean sea/ Marine Geology ,170,41-58, Greece" 2000.

(19) Χαράλαμπος Mπούρας: "Μεσοβυζαντινές καί ὑστεροβυζαντινές πόλεις ἀπό τήν σκοπιά τῆς πολεοδομίας καί τῆς ἀρχιτεκτονικῆς". ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ (8ος-15ος αιώνας)-Προοπτικές της έρευνας και νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις- Επιμέλεια: Τόνια Κιουσοπούλου- Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης- Ρέθυμνο 2012.

(20) Νικόλας Μπακιρτζής: "Τα τείχη τών βυζαντινών πόλεων: Αισθητική, ιδεολογίες και συμβολισμοί". ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ (8ος-15ος αιώνας)-Προοπτικές της έρευνας και νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις- Επιμέλεια: Τόνια Κιουσοπούλου- Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης- Ρέθυμνο 2012.

(21) Χαράλαμπος Mπούρας: "Μεσοβυζαντινές καί ὑστεροβυζαντινές πόλεις ἀπό τήν σκοπιά τῆς πολεοδομίας καί τῆς ἀρχιτεκτονικῆς". ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ (8ος-15ος αιώνας)-Προοπτικές της έρευνας και νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις- Επιμέλεια: Τόνια Κιουσοπούλου- Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης- Ρέθυμνο 2012.

(22) (Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής Νήσου Σάμου-1881-Εκ τού Ηγεμονικού Τυπογραφείου Σάμου). "

(23) Εμμανουήλ Ι.Κρητικίδου-"Τοπογραφία αρχαία και σημερινή τής Σάμου"-Εν Ερμουπόλει-1869

EIKONEΣ

1- Χάρτης :Τα νέα Βασίλεια μετά τήν πτώση τής Πρωτεύουσας το 1204- el.wikipedia.org/wiki/Μεσαίωνας

2- el.wikipedia.org/wik/Άλωση_της_Κωνσταντινούπολης_(1204)

3- 1024 μ.Χ.- Η Αγία Μελάνη- Melania_the_Younger_nun_of_Rome_(Menologion_of_Basil..)

4- Η εξάπλωση τού Μαύρου Θανάτου 1346-1351 - el.wikipedia.org/wiki/Μεσαίωνα

5 - Εnrico Giustiniani "Levantine Heritage" The story of a community 2005 levantineheritage.com

6- Εnrico Giustiniani "Levantine Heritage" The story of a community 2005 levantineheritage.com

7- Κάστρο και ύπαιθρος- Οργωμα με βόδια - "el.wikipedia.org/wiki/Μεσαίωνας"

8- Από χειρόγραφο τού 11ου αι. τών ομιλιών τού Ιωάννη Δαμασκηνού- Παρίσι, Bibliotheque Nationale.

9 - Εργοτάξιο της βυζαντινής εποχής. Μικρογραφία χειρογράφου. Χρονικό Ιωάννη Σκυλίτζη (κώδ. Vitr. 26 – 2, φ. 141ˇα) 13ος αι. Ισπανία, Μαδρίτη, Biblioteca Naciona

10- A. Xατζηαθανασίου -"Τριάντα αντικείμενα καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο" vizantinaistorika.blogspot,gr/2016/07/blog-post 24.html

11- Desktop\BLOG\21-Μαραθόκ..gif

12- 13 Εnrico Giustiniani "Levantine Heritage" The story of a community 2005 levantineheritage.com

13- Εμβλημα των Ιουστινιάνι σε τοίχο τής Χίου

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΤΈΘΗΚΑΝ ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ:

28/1/2019 - Η φωτογραφία (2α) τού 1997