ΕΙΣΟΔΙΑ ΘΕΟΤΟΚΟΥ (ΣΠΗΛΙΑΝΗ Η ΚΑΛΗΑΡΜΕΝΙΣΣΑ) ΣΤΟ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟ ΣΑΜΟΥ - ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΧΟΖΟΒΙΩΤΙΣΣΑΣ ΑΜΟΡΓΟΥ

 

Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2022

 

 

Η μικρή  καλοδιατηρημένη

(α) Παναγία Σπηλιανή Πυθαγορείου- Μετόχι τής Χοζοβιώτισσας Αμοργού

Μονή τής Παναγιάς τής Σπηλιανής βρίσκεται στο Πυθαγόρειο, κοντά στο αρχαίο θέατρο και εντός των τειχών τής αρχαίας πόλης τής Σάμου, στην πλαγιά τού μικρού βουνού "Καστρί", όπου η πόλη αυτή είχε αναπτυχθεί.  Σε μικρή απόσταση  βρίσκεται και το Ευπαλίνειο όρυγμα. Υπήρξε η Σπηλιανή αρχαίο λατομείο και χώρος ιερός και λατρευτικός από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

 

 

Οι διαστάσεις τού σπηλαίου τής Παναγίας  είναι 120μ.Χ36μ, βάθος 8,5μ. και βρίσκεται σε υψόμετρο 109μ.. Ερευνήθηκε για πρώτη φορά από τον Ι. Πετρόχειλο  τον Ιούλιο τού 1952.  Κατεβαίνοντας τα σκαλιά φαίνεται δεξιά και αριστερά το τεχνικό κόψιμο τής πέτρας και πιο βαθιά οι κολόνες που στηρίζουν την οροφή. Οι σταλακτίτες  είναι ελάχιστοι (1).

(β) Τμήμα τού εσωτερικού τού σπηλαίου με τον ναό των Εισοδίων

 

H βεβαιότητα τού ιστορικού τού 19ου αιώνα Επ.Σταματιάδη ότι το σπήλαιο ήταν αρχαίο λατομείο επιβεβαιώνεται από τούς Αρχαιολόγους:  "Το σπήλαιο δημιουργήθηκε, ή διευρύνθηκε, με την εξόρυξη λίθων για την κατασκευή των τειχών της  αρχαίας πόλης Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο)"(2).

 

Εκτός τού λατομείου τής Σπηλιανής υπάρχουν δεκάδες άλλες στοές στα βορειοδυτικά, στο βουνό Ταρταρούδα (ή Ταταρούγα ή Κουτσοδόντης) που χωρίζεται από το Καστρί από μια χαράδρα. Το όνομα δόθηκε (κατά τον Επ. Σταματιάδη) από ένα είδος πουλιού  που φώλιαζε εκεί σε μεγάλο αριθμό. [Διορθώνει δε τον Guerin (1856) που ισχυρίστηκε ότι η ονομασία Ταταρούγα προκύπτει ετυμολογικά από το ρήμα "καταρρήγνυμι"]. Αυτά τα δαιδαλώδη λατομεία "μας δίνουν μια ασφαλή εικόνα τού μεγέθους των εργασιών που έγιναν προκειμένου να κατασκευαστούν τα τείχη τής Αστυπάλαιας" γράφει ο Ε.Σταματιάδης. Στα 1869 ο Εμ. Κρητικίδης είχε ήδη αναφερθεί στο αρχαίο λατομείο τού βουνού Ταρταρούδα, τού οποίου "η οροφή υποστηρίζεται υπό 18 μονολίθων τετραγώνων στηλών εχουσών πάχος σχεδόν έξ Γαλλικών μέτρων και ού μέρος λέγεται σήμερον Σπηλιά τού Παπαστάθη" (3). 

(γ) Αρχαίο λατομείο στην Ταρταρούδα

(δ) Οι πυλώνες στο Αρχαίο λατομείο στην Ταρταρούδα

"Με τα απλά εργαλεία της εποχής οι τεχνίτες της αρχαίας Σάμου εξόρυσσαν από τα ορυχεία στο λόφο Καταρούγα ή Κουτσοδόντης, μεταξύ Πυθαγορείου και Χώρας, τον μαλακό ασβεστόλιθο που χρησιμοποιήθηκε στην ανέγερση οικοδομημάτων της αρχαίας πόλης της Σάμου και του Μεγάλου Ιερού της Ήρας. Η εικόνα των ορυχείων με τις συνεχείς σπηλαιώσεις και την εσωτερική πολυώροφη διαμόρφωση εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα" (4).

(στ) Η Μ. Χοζοβιώτισσας Άνδρου- Η είσοδος από τα πλάγια 

(ε) Η Μονή Χοζοβιώτισσας Άνδρου (Εισοδίων Θεοτόκου)

 

 

 

 

 

 

Η Παναγία Σπηλιανή είναι μετόχι τής Μονής Εισοδίων τής Θεοτόκου, τής γνωστής Χοζοβιώτισσας Αμοργού (ανακαινίστηκε η τελευταία το 1088 μ.Χ. από τον Αλέξιο Α΄Κομνηνό, φαίνεται όμως ότι το πρώτο κτιριακό συγκρότημά της ανάγεται στον 9ο αιώνα.). Δεν γνωρίζουμε πότε εξαρτήθηκε η Παναγιά Σπηλιανή   ως μετόχι στην Χοζοβιώτισσα. 

 

Το μικρό εκκλησάκι τού σπηλαίου είναι θολωτό και απλούστατο. Η κόγχη τού Ιερού είναι ίση σχεδόν με το φάρδος τού ναϋδρίου λόγω έλλειψης χώρου και διαφοροποιείται μόνον από ένα χαμηλότερο τόξο. Αριστερά, στον βόρειο τοίχο, βρίσκεται η κόγχη τής πρόθεσης, ενώ στα δεξιά, στον νότιο τοίχο, υπάρχει μια  βαθιά κόγχη-εικονοστάσι που προεξέχει μέσα στον χώρο τού μικρού ναού. Εξωτερικά αυτού, στο βόρειο τοίχωμα τού σπηλαίου, είναι διαμορφωμένο ένα παλιό προσκύνημα με την κεραμική εικόνα τής Παναγίας ενσωματωμένη στο βράχο. Δεξιά τής εικόνας βρίσκεται ενσωματωμένη επίσης κεραμική ορθογωνισμένη πλάκα που περιέχει ένα σκαλισμένο σταυρό. Εδράζεται πλέον σε ειδικά διαμορφωμένη βάση που με αυτή σφραγίστηκε η δεξαμενή νερού που  υπήρχε παλιότερα εκεί. Ήταν η μία από τις τρεις που είχε δει και ο Δαπόντες περί το 1760.

Εξ όσων γνωρίζουμε, την πρώτη αναφορά στο εκκλησάκι τού σπηλαίου έκανε στο  σύγγραμμα του ο Ι.Γεωργειρήνης που διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Σάμου την περίοδο 1666-1671: "Επί τού αυτού δ΄όρους (το Καστρί, όπου εκτείνονταν και η αρχαία πόλη) εντός βαθέος και μεγάλου σπηλαίου ωκοδόμηται εκκλησία, τιμωμένη επ΄ονόματι τής παρθένου Μαρίας, Παναγία δε Σπηλιανή  καλουμένη και τα μέγιστα από των Σαμίων σεβομένη ού μόνον διά τήν παρθένον Μαρίαν, αλλά καί διότι πιστεύουσι ότι σε αυτήν πολλά ετελέσθησαν θαύματα"(5). 

Τον Ιανουάριο τού 1702  επιβιβάστηκε στη Σάμο  ο Joseph Pitton de Tournefort. Επισκεπτόμενος τα τείχη τής αρχαίας πόλης και αναφερόμενος στο αρχαίο θέατρο παρατηρεί το εξής: "Ήταν τοποθετημένο από κάτω και στα δεξιά μιας εκκλησίας αποκαλούμενης Notre-Dame de mille voiles (Παναγία χιλίων άρμενων) ή Παναγία Σπηλιαία, εξ  αιτίας ενός  ξακουστού σπηλαίου, γεμάτο από  σταλακτίτες. Ο περίγυρος τού ναού είναι γεμάτος από μαρμάρινες κολόνες,  άλλες στρογγυλές και άλλες  με πλευρές"(6).

Ο Καισάριος Δαπόντες 58 χρόνια μετά, περί το 1760, περιέγραψε με έμμετρο λόγο το σπήλαιο: "Αυτό  ευρίσκεται κοντά στο κάστρο, οπού είπα,/ Καί έχει έμβασμα μικρό και φαίνεται σάν τρύπα. / Είς τούτο μέσα τό λοιπόν είν΄εκκλησία μία, / Εδώ στο έμβασμα άλλη μιά κ΄είναι η Παναγία. / Είναι δε η εικόνα της αρχαία και πετρίνη, / Τό μάκρος της δύο σπιθαμαίς η πέτρα δε κοκκίνη. / Όπισθεν δε τού βήματος μέσα είς έν λακκάκι, / Βρύει κ΄ευρίσκεται εκεί γλυκύτατο νεράκι. / Εις άλλο μέρος πάλιν δε είναι καί δύο σκαμμέναις / Στέρναις από το παλαιό μεγάλαις, γεμισμέναις / Απ΄τά νεροσταλάματα, όπου εκεί σταλάζει / Το μέγα σπήλαιον αυτό ολοχρονής και στάζει"(7).

(ζ) Το στόμιο τού σπηλαίου- Έποψη  από το εσωτερικό του.

(η) Η κάθοδος στο σπήλαιο των Εισοδίων Θεοτόκου

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Από τα γραφόμενα τού  μεν Γεωργειρήνη προκύπτει  ότι μεταξύ τού 1666 και 1671 υπήρχε ήδη το μικρό εκκλησάκι  των Εισοδίων τής Θεοτόκου μέσα στο σπήλαιο, ενώ καμμία αναφορά δεν γίνεται για τον ναό τού Αγίου Γεωργίου, για κελλιά και εν γένει για  κάποιο μετόχι. Από την περιγραφή δε τού Δαπόντε (έναν αιώνα μετά) προκύπτει η ύπαρξη και δεύτερου παρεκκλησίου , το οποίο κατονομάζει "τής Παναγίας". Από τις δύο αυτές πηγές τεκμαίρεται ότι το εκκλησάκι μέσα στο σπήλαιο χτίστηκε προ τού 1666/71  κι αυτό τού Αγίου Γεωργίου μεταξύ τού 1666/71 και 1760. Ίσως λοιπόν και το μετόχι να ιδρύθηκε στο β΄μισό  τού 17ου  ή στο α΄μισό τού 18ου αιώνα και να περιήλθε τότε ή αργότερα στην Χοζοβιώτισσα (αν και ο Δαπόντες ,επίσης,  καμμία αναφορά δεν κάνει  στην ύπαρξη μετοχίου ή έστω κάποιων διαμενόντων εκεί. Αν δεν πρόκειται για παράλειψή του, τότε το μετόχι θα ιδρύθηκε μετά την επίσκεψή του στη Σάμο, μετά δηλαδή από το 1760).

Έναν αιώνα περίπου μετά τον Δαπόντε, ο Εμ.Κρητικίδης (στο σύγγραμμά του "Πραγματεία"που δημοσιεύτηκε το 1870) έγραψε: "κατά τό ύπερθεν τού λιμένος Τηγανίου Μετόχιον τού αγίου Γεωργίου παρά τώ βαθεί μέν, αλλά χθαμαλώ άντρω τής Παναγίας τής Σπηλιανής, ή Καληαρμενίσσης υπαγομένον ήδη είς  την δικαιοδοσίαν τής έν Αμοργώ Χοζοβιωτίσης Μονής... Τού ναού τούτου αί εικόνες εισίν εξ  οπτής πλίθου, ή κεραμίδος... " (8).

(ι) Έποψη προς την είσοδο τού μετοχίου

(θ) Η αυλή τού μετοχίου-Δεξιά ο Αγιος Γεώργιος-Στο βάθος το σπήλαιο

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ο ιδιος στο σύγγραμμά του "Τοπογραφία" τού 1869  προανέφερε ότι στο μετόχι κατά την εποχή του ακόμα προσέρχονταν μητέρες  με τα άρρωστα παιδιά τους τα οποία έντυναν με καινούργια ρούχα ,αφού  ράντιζαν αυτά (κατά το τάξιμο των παιδιών τους στην Παναγία) με  το αγιασμένο νερό τού ναού. Εξετάζοντας ακόμα στην "Πραγματεία" το ζήτημα τής ερήμωσης τού νησιού από το 1476 έως το 1550   προσθέτει ότι  εκεί, στο σπήλαιο, "διέμεναν ολίγοι ρακένδυτοι αλλοδαποί καλόγηροι".

  

Μαθαίνουμε λοιπόν  αφ΄ενός  ότι το μετόχι υπήρχε και ανήκε ήδη στη Χοζοβιώτισσα πριν από το 1860/70  και αφ΄ετέρου ότι στα δύσκολα  χρόνια τής ερήμωσης τού νησιού (1476-1550)  έγινε η Σπηλιανή ιερό καταφύγιο καλογήρων.  Είναι πιθανότατο κατά τη γνώμη μας, να υπήρχε από τότε το μικρό εκκλησάκι μέσα στο σπήλαιο ,που θα εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές τους ανάγκες. Άλλωστε και το Υπουργείο Πολιτισμού  χαρακτηρίζει τον χώρο ως ιερό και λατρευτικό από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα (9).

(κ) Η είσοδος τού μετοχίου σε παλαιά φωτογραφία

Περί τo 1886 o Eπ.Σταματιάδης περιγράφει με τη σειρά του  το σπήλαιο και το προσδιορίζει ως "αρχαίον βεβαίως λατομείον". Αναφέρει κι αυτός το εκκλησάκι των Εισοδίων τής Θεοτόκου και την εξάρτησή του από τη Μονή  Χοζοβιώτισσας τής Αμοργού. Δίνει τις διαστάσεις τού σπηλαίου: πλάτος από 8 έως 15μ. και ύψος από 1,50μ. έως 4,00μ.. Στην είσοδό του χτίστηκε ο ναός τού Αγίου Γεωργίου. Κατά την παράδοση στο σπήλαιο διέμενε η Σαμία Σύβιλλα Ηροφίλη ή κατ΄άλλους Φυτώ. Υπάρχει μέσα σε αυτό αρχαία κεραμική εικόνα (ενσωματωμένη στο βράχο) , πάνω στην οποία επικολλούσαν οι πιστοί νόμισμα, το οποίο αν δεν έπεφτε από την επιφάνεια τής εικόνας, τότε θα εκπληρωνόταν η ευχή τους. Τρεις κτιστές δεξαμενές υπάρχουν όπου συγκεντρώνεται το νερό που στάζει από τα τοιχώματα τού βράχου. Η μια δεξαμενή βρίσκεται πίσω από τον ναό και λέγεται αγίασμα (10).

(μ) Στο Προσκύνημα,  η κεραμική εικόνα ενσωματωμένη στον βράχο

(λ) Εσωτερικό τού ναού τού σπηλαίου- Το Ιερό.

Στη στήλη που υποβαστάζει την Αγία  Τράπεζα μέσα στο εκκλησάκι τού σπηλαίου είναι γραμμένη η παρακάτω νεκρική επιγραφή: "Επ(αφρό)δειτος (τ)όν / Πατέρα Ερμάν (ο/ Παρ) Απολλωνίου τού /(Ερμαν) Δείμιδος τήν ε/αυτού γυναίκα  Γερελλα /νήν  μονίμην και τήν εαυ/τού μητέρα Γερελλα/νήν Απάτην ηρωϊναι /Χαίρετε".  'Αλλη μια επιγραφή φέρει το εξής: "Νίκη Αισχρί/ωνος Αύλου/γυνή δε Ατανίου Ηρωίνη/Χρηστή χαίρε" (11).

(ν) Το μετόχι περί το 1973 από τη νότια πλευρά του

 

Τέλος περί το 1967 ο Σιδηροκάστρου Ιωάννης αναφέρεται στο βαθύ σπήλαιο, στον μικρό ναό των Εισοδίων τής Θεοτόκου, στον δισυπόστατο ναό τού Αγίου Γεωργίου στο εξωτερικό τού σπηλαίου, αλλά και σε μερικά κελλιά ,τα περισσότερα των οποίων ήταν τότε ερειπωμένα. "Ελάχιστα είναι εις καλήν κατάστασιν, χρησιμεύοντα δια τον διαμένοντα εις αυτά ιερομόναχον και τους κατά καιρούς προσερχομένους προσκυνητές"(12). 

 

 

Η παράδοση συνδέει το σπήλαιο με την Σίβυλλα Φημονόη  ή Φυτώ. Εδώ πιθανολογείται ότι στεγάστηκε το Μαντείο της Σαμίας Σίβυλλας κατά το 600-500 π.Χ.. Συνδέεται(;) δε και με τον φιλόσοφο Πυθαγόρα (580 - 496 π.Χ) ως προς κάποιο χρησμό που αφορούσε στον εκπατρισμό του από τη Σάμο. 

Ο Εμ.Κρητικίδης (στο σύγγραμμά του "Αρχαιολογία" 1867) αναφερόμενος στο Ναό τού Πυθίου Απόλλωνος έγραψε οτι χτίστηκε μικρός κατ΄αρχάς από τον πατέρα τού Πυθαγόρα,  βρίσκονταν στην κατωφέρεια τής κυκλωμένης από κυκλώπεια τείχη  πόλης τής Αστυπάλαιας και "πρός βορράν τού άντρου τής Σιβύλλης Φυτούς (τα νύν Παναγίας Σπηλιανής, ή Καλλιαρμενίσης)". Μέσα στον ναό που ανιδρύθηκε μεγαλοπρεπής, ιωνικού ρυθμού (επί τού ηγεμόνα Πολυκράτους Αιάκους) αντιπαρατέθηκαν ο φιλόσοφος Πυθαγόρας και ο κατήγορός του Αναξίμανδρος Πραξιάδης Μιλήσιος ενώπιον των ιερέων τού ναού, τού βασιλέα Πολυκράτους και όλων των λογίων τής Αστυπάλαιας και τής γείτονος πόλης Σάμου. Παρά την θαυμάσια απολογία του, ο Πυθαγόρας εξορίσθηκε και μετά από κάποια περιπλάνηση κατέληξε στον Κρότωνα τής Ιταλίας (13).

"η Σίβυλλα, με την ένθεη φωνή της, κατά τον Ηράκλειτο, αν και μιλάει αγέλαστα, ακαλλώπιστα και χωρίς αρώματα με τη φωνή της φθάνει χίλια χρόνια μακριά, χάρη στον θεό της. (Μετ.από το αρχαίο κείμενο Β.Α. Κύρκος)" (14).

Στην "Tοπογραφία"  ο  Eμμ.Ι.Κρητικίδης κάνει και πάλι μνεία στη Σύβιλλα Φυτώ:   ［"το υπαγόμενον ήδη ομού μέ τό ναϊδιον τού αγίου Γεωργίου είς τήν τής Αμοργού Μονήν Χοζοβιώτισσαν βαθύ μέν, αλλά χθαμαλόν σπήλαιον τής χρησμολόγου Φυτούς τής έκτης τών δέκα Συβιλλών, περί ής έγραψεν ο Λακάντιος (de fal. relig. ch.VI), ό έκ Κυρήνης Ερατοσθένης ό Γραμματικός (Fabric. Biblioth.T.V.p. 528) καί ό Παυσανίας (βιβλ. Ε΄§ ιβ΄), όστις λέγει, "ότι ώκησε μέν τό πολύ τού βίου έν Σάμω έν τοίς χρόνοις τών παρ΄Ιουδαίοις Κριτών", ήτοι περί το 2300 π.Χ..］ 

［"Σύμφωνα με τον Ρωμαίο συγγραφέα της πρωτοχριστιανικής περιόδου, Λακτάντιο, ο οποίος μεταφέρει πληροφορίες από τον Βάρρωνα, η Σαμία Σίβυλλα ήταν η ιέρεια που προήδρευε του Απολλώνιου μαντείου κοντά στο ναό της Ήρας στο νησί της Σάμου. Η λέξη Σίβυλλα....σημαίνει προφήτισσα ... Η Σαμία Σίβυλλα, με το όνομα Φημονόη, ή Φυτώ, για την οποία έγραψε ο Ερατοσθένης (ο Κυρηναίος 276 π.Χ.-194 π.Χ.). Βρήκε, λέει, ένα χρησμό στα αρχαία αρχεία των Σαμιωτών που προφήτευε ότι «μια Παρθένος θα βάλει ένα παιδί σε ένα λίκνο»］ 

(ξ) Απεικόνιση τής Σαμίας Σίβυλλας Φημονόης, ή Φυτούς.

Γι’ αυτό η Σίβυλλα αυτή απεικονίζεται συχνά να κρατά ένα μικρό λίκνο. Και συνεχίζει:［Ιδού, θα έρθει η μέρα, και ένα παιδί θα γεννηθεί από τον φτωχό, τα θηρία της γης θα υποκλιθούν μπροστά του, θα φωνάξουν, και, θα πουν, "Δοξάστε τον στο ανοιχτό του ουρανού. "］Ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά του βυζαντινού ιστορικού Συμεών Μεταφράστη ότι όταν χτίστηκε η πόλη του Βυζαντίου , η περίφημη αρχαία αποικία των Μεγαρέων, η Σαμία Σίβυλλα υπήρχε κι ήταν  γνωστή στη Σάμο (15). Το Βυζάντιο (Βυζαντίς) ιδρύθηκε στο μυχό τού Κεράτιου κόλπου και των στενών του Βοσπόρου, στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα δε με τον Στράβωνα στα "Γεωγραφικά", η πόλη ιδρύθηκε το 658/7 π.Χ. 

 

Το Μετόχι των Εισοδίων τής Παναγίας Σπηλιανής είναι γνωστό και ως τής  "Καληαρμένισσας". Πήρε την ονομασία αυτή (σύμφωνα με την παράδοση)  όταν η εικόνα τής Παναγίας  κλάπηκε και κατά τη μεταφορά της με καράβι έσπασε και έπεσε στο νερό. Ωστόσο,  πλέοντας αυτή επέστρεψε και πάλι στο νησί.  Γι αυτό η εικόνα έλαβε την ονομασία "Καληαρμένισσα". 

 

Τέλος, ο Επ. Σταματιάδης  μας διηγείται ένα συμβάν που σχετίζεται με μια παλιά εικόνα τού 13ου περίπου αιώνα, άριστης τέχνης και μεγέθους ενός περίπου μέτρου, αφιέρωμα (κατά τα φημιζόμενα τής εποχής του) των Σαμίων προς την Μονή τής Χοζοβιώτισσας Αμοργού. Την εικόνα αυτή επί των ημερών τού Ιστορικού, κατάφερε να αποσπάσει "επί εγγυήσει πληρωμής δραχμών πεντακισχιλίων" ο ιερέας Εμμανουήλ Γαβαλάς από τους προσωρινά διευθύνοντες τη Μονή τής Αμοργού και να την φυγαδεύσει νύχτα από τη Χοζοβιώτισσα με πλοίο έτοιμο να αποπλεύσει. Μάταια οι τοπικές αρχές "έδραμον προς ανάκτησιν τής πολυτίμου και παναρχαίας ταύτης εικόνος". Ωστόσο η εικόνα  παραδόθηκε και πάλι στη Μονή τής Αμοργού(16) .

 

 

 

                                                               📚 Πηγές: 

(1) Σπηλαιολογικός Σύλλογος Σάμου ο Ευπαλίνος https://samos-caves.gr/%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%AC-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%AE-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B2%CF%81%CF%85%CF%83/    

(2) YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ - Συντάκτης Π. Ι. Χατζηδάκη -  http://odysseus.culture,gr/h/2/gh251.jsp?obj id=23684  

(3) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869 σ.114    

(4)  "ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ"  ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΚΟΣ- MAPIA BIΓΛΑΚΗ-ΣΟΦΙΑΝΟΥ   https://www.latsis-foundation.org/content/elib/book_19/samos_gr.pdf

(5) Ιωσήφ Γεωργειρήνη "A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos"1677

(6) Joseph Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant» Paris, 1717   (Στη Σάμο ήρθε τον Ιανουάριο 1702) 

(7) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 για Καισάριο Δαπόντες  "Επαινετική περιγραφή Σάμου (1760), Επιστολιμαία Διατριβή Επαμ. Σταματιάδου, σελ.116  

  

(8) Eμμανουήλ Ι.Κρητικίδου  “Πραγματεία περί τής ερημώσεως και τού συνοικισμού τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει Σύρου 1870 σ.15 

 

(9) YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ - Συντάκτης Π. Ι. Χατζηδάκη -  http://odysseus.culture,gr/h/2/gh251.jsp?obj id=23684  

 

(10) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σ.42,43, 62 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886 

 

(11)   Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σ.42,43. - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886 και Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 σ.277 με συμπληρώσεις. 

  

(12) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον”  Σάμος 1967 

 

(13) Eμμ.Ι.Κρητικίδης “Αρχαιολογία- Αρχαίοι Ναοί τής Σάμου μετ' ανακαλειφθουσών επιγραφών”. Εν Ερμουπόλει Σύρου. Τύποις Ρ. Πρίντεζη. 1867, σ.41-43

(14) Δήμητρας Μήττα  "Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας- ΣΙΒΥΛΛΑ" Από Ηράκλειτο, Fr. 92.1-5 https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/mantises/page_031.html 

 

(15) Σύλλογος Πυθαγορείων Σάμου Αθηνών, Πειραιώς και Περιχώρων   https://www.facebook.com/groups/258558801330055/permalink/1285310815321510/  

 

(16) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος,  Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886 

 

                                                                    Εικόνες: 

 

(α)httpswww.samosin.grelitem%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%AC-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE 

(β) Φωτ. Σταμάτη Γούναρη  httpssamosvoice.gr20200912fotoreportaz-stin-panagia-spiliani-s 

(γ) httpwww.samiakonvima.gr201702blog-post_22.html#.YkK2sqi_zIU  

(δ)httpswww.samos24.gr%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%AD%CF%82-%CE%BC%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CF%8E%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1-%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1 

(ε) httpsgreekorthodoxreligioustourism.blogspot.com201507blog-post_10.html 

(στ) httpswww.maxmag.gragnosti-elladapanagia-chozoviotissa-to-monastiri-toy-aperantoy-galazioy 

(ζ) httpsm.facebook.com1343022175728987posts1934307379933794 

(η) httpssamosvoice.gr20200912fotoreportaz-stin-panagia-spiliani-s 

(θ)httpswww.samosin.grelitem%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%AC-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE  

(ι)httpswww.tripadvisor.com.grLocationPhotoDirectLink-g644219-d2693876-i241770128-Monastery_of_Panagia_Spiliani-Pythagorion_Samos_Northeast_Aegean_Islands.html  

(κ)httpswww.samosin.grelitem%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%AC-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE 

(λ)httpswww.linkedin.compulse%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%B7-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B7-%CF%80%CF%85%CE%B8%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%B9%CE%BF-%  

(μ)httpswww.samosin.grelitem%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%AC-%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE  

(ν) Φωτ. N.Nόου 1973 

(ξ)httpswww.salaminionvima.grsalamis20211212%CF%84%CE%BF-%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF%CF%86%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%82-%CF%83%CE%AF%CE%