Ι.Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ (ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ)- 2022
"Χαρακτηρίζουμε την Ιερά Μονή της Αγίας Ζώνης στη Βλαμαρή Σάμου ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο με περιβάλλοντα χώρο 150 μ. ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ28/ΚΗΡ/11708/389/20-3-1998 - ΦΕΚ 423/Β/6-5-1998
 |
| (α) Η Μονή Αγίας Ζώνης στη Βλαμαρή Σάμου |
Η Μονή Αγίας Ζώνης τής Θεομήτορος βρίσκεται στην νοτιοδυτική άκρη του κάμπου της Βλαμαρής, ανατολικά τής πρωτεύουσας τού νησιού, σε υψόμετρο 120μ. περίπου, κοντά στον οικισμό "Παλαιόκαστρο". Στα Β.Α. αυτής σε μικρή απόσταση βρίσκεται το ακρωτήριο "Πράσσο" και το βουνό "Ντομούζ-Μπουρνού" (ή Ψηλή Βίγλα, ή Ραμπαηδόνι) όπου σε υψόμετρο 300μ βρίσκεται το Μοναστήρι τής Ζωοδόχου Πηγής τού 1756.
Αναφερόμενος στον κάμπο τής Βλαμαρής ο Εμμ.Κρητικίδης εντοπίζει (προ το 1869) ίχνη αρχαίας και μεταγενέστερης πόλης σε μεγάλη έκταση. Όλη η περιοχή φαίνεται πως ήταν γεμάτη από θραύσματα κεράμων, υδριών, λαγηνιών και μαρμάρων. Βρέθηκαν εκεί μαρμάρινες βάσεις στηλών, ένας χειρόμυλος, σπασμένα αγγεία και μερικά χάλκινα Βυζαντινά νομίσματα (1). Μόλις 16 μέτρα από τη μονή ανακαλύφθηκε ,επίσης ,καλλίτεχνη λέαινα από λευκό μάρμαρο, μήκους 1,40μ. που μεταφέρθηκε περί το 1955 στο Μουσείο τής πόλης τής Σάμου. "Από τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, εικάζεται ότι εις τήν κοιλάδα τής Βλαμαρής, και δή από τήν περιφέρειαν τής Μονής μέχρι τού Μετοχίου τής Αγίας Βαρβάρας, καί πέριξ αυτών, υπήρχε χωρίον, οι δέ κάτοικοι αυτού θα εχρησιμοποίουν τόν καταστραφέντα παλαιόν ναόν ως ενοριακόν"(2). Το πόλισμα αυτό εκτείνονταν από το Μετόχι προς ανατολάς τής Αγίας Βαρβάρας μέχρι το Μετόχι τής Αγίας Τριάδος προς δυσμάς και μέχρι στην κατωφέρεια, στον ναϊσκο τού Αγίου Ιωάννου Προδρόμου(3).
Η μικρή κατ΄αρχάς Μονή κτίσθηκε από την ύλη τής αρχαίας πόλης (όπως και τα Μετόχια στην ίδια περιοχή τής Οσίας Βαρβάρας και τής Αγίας Τριάδος). Οικοδομήθηκαν τέλος μερικά αγροτικά σπίτια και οι "καλιές" των λεπρών, για την επιβίωση των οποίων φρόντιζαν οι καλόγεροι(4).
Η λέπρα, ''λώβα''/'λούβα'' κατά το σαμιακό γλωσσικό ιδίωμα, είχε διαχρονική παρουσία στη Σάμο. Οι λεπροί (λωβός, λουβιάρης) , προκαλώντας τον τρόμο και την οργή συγχωριανών τους οι οποίοι τούς αντιμετώπιζαν ως μιάσματα, καταγγέλοντας μάλιστα αυτούς στις αρχές, εκτοπίζονταν από τα χωριά τους και απομονώνονταν από την κοινωνία. [Στην απογραφή των κληρικών της Σάμου, του 1830... στη μονή Μεγάλης Παναγίας του νησιού απογράφεται ο μοναχός Ιάκωβος, Σάμιος και γεωργός το επάγγελμα, σαράντα ετών, με την χαρακτηριστική ένδειξη "λωβός κεχωρισμένος της κοινωνίας"... Ο ίδιος χαρακτηρισμός προσδιορίζει και τον επίσης Σάμιο μοναχό Ευγένιο από τη μονή της Ζωοδόχου Πηγής, ίδιου επαγγέλματος και ηλικίας με τον πρώτο.](5).
Εκτοπισμένοι οι λωβοί εγκαθίσταντο σε πρόχειρες καλύβες γνωστές ως "Λουβιάρικα" στα όρια των χωριών, ενώ άλλοι κατέφευγαν στις μονές Αγίας Ζώνης, Ζωοδόχου Πηγής, Τιμίου Σταυρού, όπου υπήρχαν οργανωμένα μοναστηριακά λεπροκομεία. Όσοι απ΄αυτούς μπορούσαν, προσέφεραν μέρος των περιουσικών τους αγαθών στα Μοναστήρια και υπέγραφαν συμφωνία προκειμένου να εξασφαλίζουν την βοήθεια των Μοναχών. Αυτή συνίστατο στην παροχή: [ιατρικής προστασίας και τυχόν φαρμάκων, καπνού, μικρού χρηματικού ποσού ως « χαρτζηλίκι», σαπουνιού, παπουτσιών και καυσόξυλων, σε ετήσια βάση...Στις 10 Ιουνίου 1800 ο Δημήτριος Τατάς, Βουρλιώτης, δηλαδή καταγόμενος από το χωριό Βουρλιώτες της Σάμου, « λωβός», υπέγραψε συμφωνία με την αδελφότητα της μονής (Τιμίου Σταυρού), σύμφωνα με την οποία προσέφερε στη μονή ένα αμπέλι, υπό τον όρο να λαμβάνει, κάθε χρόνο και εφ’ όρου ζωής, τα απαραίτητα για την επιβίωση και την περίθαλψή του...Στη μονή Αγίας Ζώνης, κυρίως με τη φροντίδα του ηγουμένου Γρηγορίου Φιαμέγκου, οι λεπροί ζούσαν σε ειδικό οίκημα, τα ερείπια του οποίου σώζονται και σήμερα, περί τα εκατό μέτρα ανατολικά του κτηριακού συγκροτήματος](6).
"Εν συνεχεία, το 1861 άρχισε η συζήτηση στην ηγεμονική βουλή περί οικοδόμησης λεπροκομείου, με θετικές προθέσεις των βουλευτών, αλλά αυτό αποφασίσθηκε αργότερα, το 1866, ενώ οι οικοδομικές εργασίες άρχισαν το 1887, στη θέση Παναγίτσα στο Νέο Καρλόβασι, και ολοκληρώθηκαν το 1890· τα εγκαίνια τελέστηκαν την Κυριακή 12 Ιουνίου 1896"(7). Σύμφωνα δε με τα στατιστικά στοιχεία που ο Επ. Σταματιάδης παραθέτει το 1886 υπήρχαν στη Σάμο 43 λεπροί, από τους οποίους 22 άνδρες και 21 γυναίκες.
 |
| (β) Φωτ. άλμπουμ Ν. Κόγια Η Μονή το 1898-1900 και ο κάμπος τής Βλαμαρής. Διακρίνεται στο βάθος ο μικρός οικισμός "Καμάρα" |
Ο ναός τής Αγίας Ζώνης υπήρχε πριν από την ερήμωση τής Σάμου (1476). Μεσολαβήσαντος τού μεγάλου χρονικού διαστήματος ερειπώθηκε, και ήταν άγνωστη και η θέση ακόμα όπου βρισκόταν. Με την πρωτοβουλία ωστόσο και με τη συνδρομή πολλών χριστιανών ανατέθηκε σ΄έναν Ιερομόναχο, το Μελέτιο, να κτίσει καινούργιο ναό περί το 1695. Αυτός όχι μόνον τον ναό έκτισε αλλά και μερικά κελλιά. Η θέση του σ΄έναν εύφορο κάμπο όπου ευδοκιμούσαν τα αμπέλια, τα σιτηρά και κάθε είδος κηπευτικών οδήγησαν τον Μελέτιο στην απόφασή του να ιδρύσει εκεί Μονή.
H ίδρυσή της έγινε κατά τη διάρκεια των τουρκοβενετικών συρράξεων και λίγο πριν την παράδοση τής μεγάλης κτήσης των Βενετών, τής Κρήτης, στους Τούρκους το 1699. Από το 1649 και μετά τα νησιά υπέφεραν ιδιαίτερα από τις επιδρομές των Βενετών. Από τη Σάμο οι Βενετοί άρπαξαν ό,τι είχε απομείνει κι ό,τι ο χρόνος είχε περισώσει. Οι Τούρκοι μετά την ανάκτηση τής Κρήτης θέλοντας πλέον να υποστείλουν τη σημαία των Βενετών σε όλη την Άσπρη θάλασσα ξεκινούν και πάλι πόλεμο, προκαλώντας δεινά και αιχμαλωσίες για τούς νησιώτες. Όλο το ελληνικό πέλαγος βρέθηκε εκτεθειμένο στις επαναλαμβανόμενες καταστροφικές εχθροπραξίες. Παράλληλα οι πειρατές κουρσεύουν πλοία στο αρχιπέλαγος, ενώ εμφανίζονται τώρα και οι Ελληνες πειρατές με κάθε είδος πλεούμενα. Στο μεταξύ οι εξεγέρσεις των υποδούλων Ελλήνων είχαν οδυνηρές συνέπειες για τους ίδιους, δημιουργώντας μεταναστευτικές ροές και προς τη Σάμο. Ο Γεωργειρήνης το 1666 απαριθμεί στη Σάμο 2.400 σπίτια εποίκων και ολίγων εντοπίων, ενώ από το 1680 ως το 1714, ο πληθυσμός στη Σάμο ανερχόταν σε 11.200, κατ΄άλλους δε σε 10.000 κατοίκους.
Τον χρόνο ίδρυσης τού ναού και τής Μονής καθώς και την αναγνώριση αυτής ως Σταυροπηγιακής πληροφορούμαστε από τον Κώδικα τής 27 Μαρτίου 1833 που βρίσκεται στη μικρή βιβλιοθήκη τής Μονής, εντελώς όμοιο με τον πρώτο που χάθηκε. Στη σελίδα 2 συμπεριλαμβάνει και πληροφορίες για την ίδρυση τής Μονής: "Eν έτει 1695 ανεκαινίσθη και ωκοδομήθη η...Μονή τής Υπεραγίας Θεοτόκου τής αγίας Ζώνης...και εφιλοτιμήθη διά πατριαρχικού σιγγιλιώδους γράμματος επί Πατριαρχείας...Καλλινίκου τού Ακαρνάνος, αρχιερατεύοντος εν τή αρχιεπισκοπή ταύτη τού κυρίου Γεδεών, ηγουμενεύοντος Μελετίου τού ιερομονάχου καί επιστάτου τής αυτής Μονής, επιτροπεύοντος τού πρωτοπαπαχατζή παπά κυρίου Γεωργίου, μετά τού αυταδέλφου τού Χατζή κυρίου Νικολάου, οίτινες σύν τώ ρηθέντι ηγουμένω τή τού Θεού συνάρσει, συνέδραμον λόγω τε και έργω εν τε τή οικοδομή και τέμπλω και ιστορία και διά τά κτήματα αυτού κινητά και ακίνητα, άτινα και εσημειώθησαν εις γενικόν Κώδικα διά τού τότε ηγουμενεύοντος κυρίου Μερκουρίου τού Ιερομονάχου, αλλ΄επειδή και αυτός διά τής αδιαφορίας εχάθη· τα σωθέντα εξ αυτού διά συνδρομής και επιμελείας τού ήδη ηγουμενεύοντος Κυρίου Γρηγορίου Κώνωπα εγγράφονται εν τώ παρόντι Κώδικι, υπογραφομένων δέ εις τούτον και τών λοιπών ευρεθέντων πατέρων όπως εν τώ τέλει τή 27 Μαρτίου 1833"(8).
Η Μονή κηρύχθηκε "πατριαρχικό σταυροπήγιο" κατόπιν αιτήματος τού ιδρυτή αυτής Μελετίου (με την υποχρέωση τής προσφοράς 30 οκάδων μελιού προς την Εκκλησία, σε ένδειξη υποταγής) το 1696, κατά την τελευταία Πατριαρχεία τού Καλλινίκου Β΄ τού Ακαρνάνος (3-11/1688, 1689-1693, 1694-1702). Το συγγιλιώδες αυτό γράμμα ,που στο μεταξύ είχε χαθεί, βρέθηκε πολύ αργότερα σε ανέκδοτο κώδικα τού μεγάλου εκκλησιάρχη τού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τού 18ου αιώνα Νικολάου τού Κριτίου (ο Κώδικας "Κριτίου" από σύγχρονες έρευνες θεωρείται ότι είναι τού Νικολάου Καρατζά): "Ημείς δε εν Κωνσταντινουπόλει τάς διατριβάς ποιούμενοι, ενετύχομεν ανεκδότω κώδικι τού άλλοτε εκκλησιάρχου τής Μεγάλης Εκκλησίας Νικολάου τού Κριτίου, περιέχοντι πρός άλλοις εγγράφοις και τό επί τή συστάσει τής Μονής πατριαρχικόν τού Καλλινίκου σιγγιλιώδες γράμμα, το απολελυμένον εν έτει χιλιοστώ εξακοσιοστώ ενενηκοστώ έκτω..."(9).
Το παραπάνω Συγγίλιο τού Φεβρουαρίου 1696 τού Καλλινίκου Β΄, ιδρυτικό τής Μονής, αναφέρει μεταξύ άλλων: .."εις τό εκείσε χωρίον Βαθύ λεγόμενον, κατά τι μέρος Βλαμαρή κεκλημένον, υπήρχε πρό χρόνων πολλών ναός ιερός επ΄ονόματι τής αγίας Ζώνης τής Παναχράντου...Μαρίας, όστις εκ τής πολυκαιρίας κατεδαφίσθη καί ερείπιον εγένετο καί όλως ηφανίσθη καταβάς εις γήν καί ου μόνον τό εύ είναι, αλλά δή και τό απλώς είναι απώλεσεν...". Στη συνέχεια αναφέρεται στο ότι "οι Χριστιανοί τής αυτής χώρας, εν ταυτώ συνελθόντες" ανέθεσαν στον Μελέτιο την επανίδρυση τού ναού. Ο Μελέτιος "δι΄ικανής αντικτίσεως εις μονύδριον συνετέλεσε, συνεργούντος Θεού, και μοναχών, ευλαβών ανδρών, ενδιαίτημα κατέστησεν, ηγούμενος εν αυτώ προβληθείς...φροντίζων...μοναχούς αρκετούς και κατασκηνώσαι εν αυτώ... Τούτου χάριν τήν αίτησιν αυτών αποδεξάμενοι,...γράφομεν και αποφαινόμεθα συνοδικώς ίνα ο ναός αυτός τής Αγίας Ζώνης...λέγηται καί παρά πάντων γινώσκηται Πατριαρχικόν, Σταυροπηγιακόν, ελεύθερον, ασύδοτον...".
 |
| (γ) Νοτιοδυτική όψη τής Μονής σήμερα |
Την αλυκή αφιέρωσαν στη Μονή "ο Ιωάννης τού Γεροντάκου ο υιός, και ο διακοΙωάννης τού άρχον Ιωάννη ο υιός" στις 5 Αυγούστου 1768, επί Ηγουμένου τής Μονής Γρηγορίου, ..."διά μνημόσυνόν μας αιώνιον να τόν έχωμεν να τόν τρώγωμεν έως να ζώμεν ημείς και αι γυναίκες μας έως νά ζώμεν καί μετά τόν θάνατόν μας νά είναι τού Μοναστηρίου, νά μήν έχουν τά παιδιά μας νά κάνουν, ούτε άλλος κανείς ιδικός μας, μόνον νά είναι τού Μοναστηρίου". Την κυριότητα τής αλυκής έχασε η Μονή μετά από διένεξη που είχε με το Δημόσιο στις 15 Μαρτίου 1863, με αντάλλαγμα να λαμβάνει 150 κιλά αλάτι ετησίως μόνον όταν καλλιεργούνταν η αλυκή και παρήγαγε αλάτι. (10). Στο κτηματολόγιο τής Μονής τής 10 Μαρτίου 1861(11) εγγράφεται επίσης ως κτήμα τής Μονής "έτερος Νερόμυλος καλοκαιρινός κείμενος εις τήν θέσιν τού Τουρκομυλωνά, ονομαζόμενος Γλυφάδα με την τοποθεσίαν του, συνορευόμενος, από Νικόλαον Μπουκνήν, και από Μιχαήλ Καραογλάνην", καθώς και μια άλλη αλυκή Β.Α. τού Πυθαγορείου: " Εις την ψιλή Άμμο, μιά λίμνη αλμυρά, με μερικά χωράφια, συνορευομένη με θάλασσα, με βουνό, και με Μανόλη Γαλανό, εμπεριέχει και δύο καμίνια". Στο κτηματολόγιο τού 1861 καταγράφονται χωράφια, αμπελώνες, μύλοι (ακόμα και οι άχρηστοι), εκκλησίδια, μετόχια κ.ά.. Παρατηρούμε ότι τα κτήματα βρίσκονταν στην νοτιοανατολική Σάμο, πολλά στην περιφέρεια τής Βλαμαρής, ορισμένα στον Λιμένα Βαθέος, αρκετά στην περιοχή τού χωριού Παγώνδα-Σπαθαραίοι και στο νησάκι Σαμιοπούλα. (Στο ίδιο τέλος κτηματολόγιο καταγράφονται: 11 "μπακήρια", 19 Ιερά σκεύη και 61 βιβλία).
Στην ακμή της η Μονή διέθετε επίσης 14 μετόχια κι εξωκκλήσια στην ανατολική κυρίως Σάμο, αλλά και απέναντι από το νησάκι της Σαμιοπούλας. Υπήρχαν ακόμα και 3 μετόχια της στα απέναντι Μικρασιατικά παράλια.
Το 1964 περίπου ο Ι.Σιδηροκάστρου καταγράφει τα 14 Μετόχια και εξωκκλήσια τής Μονής: "1) Αγία Τριάς, έναντι τής Σαμιοπούλας - 2) Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (Παλαιόκαστρον)- 3) Άγιος Κωνσταντίνος, (Κωτάκη Πύργον) - 4) Άγιος Νικόλαος, Παραλία Μουρτιάς - 5) Άγιος Νικόλαος Σάμου, (νύν Μητροπολιτικός Ναός) - 6) Άγιος Λάζαρος, Νεκροταφειακός Ναός - 7) Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (Αποτομή) (Μιχάλαινα) - 8) Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (Γενέθλιον), Παρεκκλήσιον εντός τού περιβόλου τής Μονής - 9) Άγιοι Ταξιάρχαι, Μαλαγαρίου - 10) Γενέσιον Θεοτόκου (Πλάτανος) - 11) Ευαγγελισμός Θεοτόκου, Παλαιοκάστρου - 12) Η Κοίμησις τής Θεοτόκου, εις Μεσόκαμπον - 13) Άγιος Θεόδωρος, (Περιβόλι) - 14) Ευαγγελισμός, Μουρτιά".
Στο τρίτο Συγγίλιο, τού 1779, τού Πατριάρχη Σωφρονίου (1774-1780) αναφέρεται και η εκκλησία τού Ιωάννου Θεολόγου στο χωριό Παλαιόκαστρο ("εις τού Αργυρού") που προσαρτήθηκε στη Μονή. Τέλος, κάνει συστάσεις και πάλι στους χριστιανούς να μη βλάπτουν τη Μονή. Για το παραπάνω εκκλησίδιο στον Κώδικα τής Μονής Αγίας Ζώνης διευκρινίζεται ότι ήταν έτοιμο να καταρρεύσει και το ανακαίνισε ο κτήτωρ τής Μονής Μελέτιος, ίσως το 1695. Γι΄αυτό και παραχωρήθηκε στη Μονή με τη θέληση των Αρχιερέων Σάμου Γρηγορίου Γέροντος και Ιωαννικίου (από αναφορά σε Συγγίλιο). Αργότερα τον Μάϊο τού 1773 επικύρωσε την παραχώρηση αυτή και ο Αρχιεπίσκοπος Σάμου Γαβριήλ, υπογράφοντας και στον Κώδικα τής Μονής (σελ.8).
Το τέταρτο Συγγίλιο, τού 1797, τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ είναι ανανεωτικό και επικυρώνει τα προηγούμενα. Αναφέρονται σε αυτό τα εξωκκλήσια και μετόχια τής Μονής: η εκκλησία τού Ιωάννου Θεολόγου στο χωριό Παλαιόκαστρο, το εξωκκλήσιο τού Αγίου Νικολάου στο λιμάνι Βαθέος, το εξωκκλήσιο τού Θείου Ευαγγελισμού ευρισκόμενο στο δρόμο μεταξύ τής Μονής και τού Παλαιοκάστρου. Τέλος, περιλαμβάνονται και 10 κανονισμοί για τη χριστιανοπρεπή συμπεριφορά των αδελφών. Όσον αφορά στο Μετόχι τού Αγίου Νικολάου στον "Λιμένα" Βαθέος, που ανήκε στην Μονή, πακτώθηκε στα 1810 αντί 250 γροσίων στον Αρχιεπίσκοπο Λιτίτζης Ιγνάτιο (1741-1811) από το Βαθύ Σάμου. Παραιτηθείς αυτός από το αξίωμά του έγινε αδελφός τής Μονής και διέμεινε στο Μετόχι τού Αγίου Νικολάου μέχρι το θάνατό του. Αυτό αργότερα, το 1862, παραχωρήθηκε από τη Μονή στους ενορίτες τού Λιμένος με συμφωνητικό.
Το πέμπτο Συγγίλιο, τού 1816, τού Πατριάρχη Κυρίλλου (1813-1818) είναι κι αυτό ανανεωτικό, καταχωρούνται δε σε αυτό και επικυρώνονται τα ενιδρύματα τής Μονής. Επιπλέον ο Πατριάρχης συμπεριλαμβάνει το Μετόχι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στο λιμένα Μαλαγάρι Βαθέος που παραλήφθηκε "εξ αφελείας και απορίας τον κατ΄εκείνον καιρόν εν αυτώ τώ ιερώ μοναστηρίω ασκουμένων πατέρων" στο προηγούμενο (τουλάχιστον) Συγγίλιο τού 1797, τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Το Μετόχι αυτό είχε δωρισθεί με αφιερωτικό έγγραφο τού Γρηγορίου Ιωάννου Ατμανή από το Βαθύ.
Η Μονή διέθετε σημαντικές εκτάσεις κτημάτων, από τα οποία προέρχονταν τα περισσότερα έσοδά της. Την κτηματική περιουσία τους αποκτούσαν τα μοναστήρια τής Σάμου από αφιερώσεις στα χρόνια κυρίως της οθωμανικής κυριαρχίας(12), καθώς και από εικονικές πωλήσεις των περιουσιών των χριστιανών στο Μοναστήρι, προκειμένου να μη κατασχεθούν αυτές από τον Βοεβόδα. Οι κατασχέσεις αφορούσαν σε αποθανόντες άκληρους γονείς, ενώ αν δεν υπήρχαν αρσενικά παιδιά οι αγροί τού πατέρα περιέρχονταν στον Βοεβόδα, ενώ στις θυγατέρες έμεναν οι κήποι, τα ελαιόφυτα κι οι αμπελώνες. Τής μητέρας δε η περιουσία περιέρχονταν ολόκληρη στον Βοεβόδα. Το 1810 ο Σουλτάνος Μαχμούτ με γενικό διάταγμα σταμάτησε γενικότερα τις εικονικές αυτές πωλήσεις προς τις Μονές. Το διάταγμα εφαρμόστηκε και στη Σάμο επί Βοεβόδα Απτουραχμάν αγά. Οι ηγούμενοι όμως των Μονών έστειλαν επιτροπή στην Κωνσταντινούπολη, εδωροδόκησαν την Πύλη και με τη συνδρομή και τού Πατριάρχη πέτυχαν να εκδοθεί νέο διάταγμα το 1818, το οποίο ακύρωνε το προηγούμενο(13).
Από το 1817 ήδη διαπιστώνονται ζημιές που υφίσταντο κάποιες Μονές(14) [βλ. και Μονή Βροντά] λόγω καταπατήσεων και αρπαγών, καθώς και τής αυθαίρετης χρήσης κτημάτων τους, ενώ περί το 1830 η Μονή (με 14 μοναχούς) πτώχευσε και απηύθυνε επιστολή ζητώντας ελεημοσύνη από τους χριστιανούς προς οικονομική ανακούφιση. Αμέσως μετά την λήξη του αγώνα τής ανεξαρτησίας και την επιβολή του Ηγεμονικού Καθεστώτος στο νησί (1834-1912) περιέπεσε στην έσχατη οικονομική θέση και μνημονεύεται μια σπάνια για τα χρονικά της πώληση περιουσιακών στοιχείων. Η πρώτη περίοδος της ηγεμονίας (1834-1849) υπήρξε ιδιαίτερα σκληρή. Ο ηγεμόνας διοίκησε το νησί με αντιπροσώπους που ενδιαφέρθηκαν όχι τόσο για την οργάνωση του αυτόνομου κρατιδίου όσο για την είσπραξη των φόρων, φτάνοντας σε υπερβολικές καταχρήσεις. Την ίδια χρονική περίοδο παρατηρούμε μεγάλη οικονομική ένδεια και σε άλλες μονές τής Σάμου, όπως στη Μονή Βροντά και στη Μονή Τιμίου Σταυρού. Η δεύτερη το 1838 κάνει έκκληση οικονομικής βοήθειας για την κατασκευή νέου Καθολικού, αφού το παλαιό κινδύνευε να πέσει, ενώ 10 χρόνια νωρίτερα, το 1823, δήλωσε ότι ... "κατήντησε η Μονή μας εις μεγάλην στενοχωρίαν και ένδειαν, όχι μόνον διά τά πρός τό ζήν αναγκαία· αλλά και διά τά αλλεπάλληλα δοσίματα και συνεισφοράς εξ αιτίας τού πολέμου. Όθεν ηναγκάσθημεν να πωλήσωμεν πράγματα αυτής. Καί επειδή από χωράφια δέν ηθέλησε κανείς νά αγοράση, ως πεφοβισμένοι όλοι διά τά πασίγνωστα συμβάντα τής Ελλάδος, εστείλαμεν τό αργυρούν πολυκάνδηλον τού Ναού διά νά πωληθή εις Βαθύ, είς τινα Εκκλησίαν τού αυτού χωρίου"(15).
Χρήσιμο θα ήταν το σχόλιο ότι κατά τον αγώνα τής Ανεξαρτησίας η Εκκλησία τής Σάμου συμπαρατάχθηκε με τους Καρμανιόλους επαναστάτες παρωτρύνοντας έτσι τη μαζική προσχώρηση των αγροτών στον αγώνα. Πολλοί ιερείς και μοναχοί του νησιού βρίσκονταν δίπλα τους, ενώ και Μονές συμβάλλανε οικονομικά. Ο ίδιος ο Κύριλλος, ως μέλος της Φιλικής, συμμετείχε ο ίδιος ενεργά στην Επανάσταση, αρνούμενος να κοινοποιήσει τον αφορισμό της Επανάστασης που εξέδωσε ο τότε Πατριάρχης. Συμμετείχε δε αυτοπροσώπως στις μάχες. Σπουδαίος ήταν και ο ρόλος τής Μονής Αγίας Ζώνης στην Ιστορία του νησιού κατά την επανάσταση του 1821 ,αλλά και ιδιαίτερα κατά την επανάσταση του 1912. Η Ιερά Μονή ήταν τότε το κέντρο των επαναστατών Σαμίων. Η παραπάνω φωτογραφία (ε) που διασώθηκε, πάρθηκε έξω από τη Μονή λίγο πριν ξεκινήσουν οι αιματηρές μάχες κατά των Τούρκων στην περιοχή μεταξύ τής Μονής και τού Παλαιοκάστρου. (Παρά τούς σπουδαίους αγώνες τού σαμιακού λαού, η απελευθέρωση και η Ενωση τού νησιού με την ελεύθερη Ελλάδα επιτεύχθηκε το 1912).
Λόγω των ιστορικών γεγονότων και άλλων συγκυριών οι Μονές θα δυσκολεύονταν προφανώς να συγκεντρώσουν τα μισθώματα των αγρών, ενιδρυμάτων κ.ά. κατ΄αυτήν την περίοδο, αλλά και μετά την επιβολή τής Ηγεμονίας, λόγω τής έσχατης ένδειας στην οποία περιέπεσαν οι αγρότες από τούς αβάσταχτους φόρους που επέβαλε η Πύλη, την εκμετάλλευση των Προεστών, τις ευτελείς τιμές με τις οποίες οι μεσάζοντες αγόραζαν τα αγροτικά προϊόντα, αλλά και τις ασθένειες και θεομηνίες που κατέστρεφαν και τις ίδιες τις μοναστικές καλλιέργειες. Ο πληθυσμός παράλληλα ελαττώνονταν από τις μεταναστεύσεις. Ήδη 2.000 οικογένειες είχαν μεταναστεύσει από τη Σάμο με την εγκαθίδρυση τού νέου καθεστώτος, οι περισσότεροι στην Εύβοια, εγκαταλείποντας τούς αμπελώνες, τους ελαιώνες και τα σπίτια τους, από τους οποίους 1.500 άτομα πέθαναν από τον πυρετό και τις άλλες ασθένειες που γέννησαν η κακουχία και η νοσηρότητα των παρακείμενων στην Χαλκίδα ελών(16). Οι αγρότες, στο νησί, αναγκάζονταν να δανειστούν χρήματα από τούς τοκογλύφους προκειμένου να επιβιώσουν, αδυνατώντας συνήθως να αποπληρώσουν το χρέος τους. Οι επιτήδειοι δανειστές προχωρούσαν τότε σε κατασχέσεις των αγροτικών περιουσιών. Αυτό φυσικά προκαλούσε ένα συνεχές μεταναστευτικό ρεύμα, μόνιμο ή εποχιακό. Οι άνδρες αποδημούσαν στην Μικρασία, Ευρωπαϊκή Τουρκία, Αίγυπτο και Παραδουνάβιες πόλεις προς βιοπορισμό. Στο β΄μισό τού 19ου αιώνα η πολιτική, οι καταχρήσεις δημοσίου χρήματος και οι σπατάλες των Ηγεμόνων Μιλτιάδη Αριστάρχη (1861-1866) και Παυλάκη Μουσούρου (1867-1873), παράλληλα με την επιβολή σκληρότερων φόρων από τον Σουλτάνο, είχαν ολέθριες συνέπειες στη γεωργία, ναυτιλία και εμπόριο, το άδειασμα των δημοσίων ταμείων και το δανεισμό ακόμα και των Ηγεμόνων από εμποροχρηματιστές. Τέλος, η φυλλοξήρα που κατέστρεψε τα αμπέλια στα τέλη τού 19ου αιώνα και στέρησε από τους αγρότες τα εισοδήματά τους, ήταν μια βασική αιτία μετανάστευσης.
Στο μεταξύ στα 1846 η Μονή Αγίας Ζώνης λεηλατήθηκε από πειρατές. Εισέβαλαν αυτοί στο Μοναστήρι, συνέλαβαν και έκλεισαν τούς Μοναχούς στα υπόγεια και επιδόθηκαν σε αρπαγές. Τότε βασανίστηκε με πολύ σκληρό τρόπο ο Ηγούμενος Γρηγόριος Κώνωπας, ηλικίας 35 ετών και απεβίωσε μετά από λίγες ημέρες.
Στο δεύτερο Συγγίλιο, τού 1776, τού Πατριάρχη Σωφρονίου επαινούνται οι πιστοί που αφιερώνουν κτήματα, ιερά σκεύη και άλλα αντικείμενα και αντιθέτως επικρίνονται όσοι εκ των υστέρων μετανοούν και ανακαλούν τα αφιερώματα. Προειδοποιεί δε με αφορισμό όλους τούς άρπαγες που βλάπτουν τη Μονή, και τους παρακινεί να μετανοήσουν και να επιστρέψουν τα κλοπιμαία.
Στο τρίτο Συγγίλιο, τού 1779, τού Πατριάρχη Σωφρονίου (1774-1780) αναφέρεται και η εκκλησία τού Ιωάννου Θεολόγου στο χωριό Παλαιόκαστρο ("εις τού Αργυρού") που προσαρτήθηκε στη Μονή. Τέλος, κάνει συστάσεις και πάλι στους χριστιανούς να μη βλάπτουν τη Μονή. Για το παραπάνω εκκλησίδιο στον Κώδικα τής Μονής Αγίας Ζώνης διευκρινίζεται ότι ήταν έτοιμο να καταρρεύσει και το ανακαίνισε ο κτήτωρ τής Μονής Μελέτιος, ίσως το 1695. Γι΄αυτό και παραχωρήθηκε στη Μονή με τη θέληση των Αρχιερέων Σάμου Γρηγορίου Γέροντος και Ιωαννικίου (από αναφορά σε Συγγίλιο). Αργότερα τον Μάϊο τού 1773 επικύρωσε την παραχώρηση αυτή και ο Αρχιεπίσκοπος Σάμου Γαβριήλ, υπογράφοντας και στον Κώδικα τής Μονής (σελ.8).
Το τέταρτο Συγγίλιο, τού 1797, τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ είναι ανανεωτικό και επικυρώνει τα προηγούμενα. Αναφέρονται σε αυτό τα εξωκκλήσια και μετόχια τής Μονής: η εκκλησία τού Ιωάννου Θεολόγου στο χωριό Παλαιόκαστρο, το εξωκκλήσιο τού Αγίου Νικολάου στο λιμάνι Βαθέος, το εξωκκλήσιο τού Θείου Ευαγγελισμού ευρισκόμενο στο δρόμο μεταξύ τής Μονής και τού Παλαιοκάστρου. Τέλος, περιλαμβάνονται και 10 κανονισμοί για τη χριστιανοπρεπή συμπεριφορά των αδελφών. Όσον αφορά στο Μετόχι τού Αγίου Νικολάου στον "Λιμένα" Βαθέος, που ανήκε στην Μονή, πακτώθηκε στα 1810 αντί 250 γροσίων στον Αρχιεπίσκοπο Λιτίτζης Ιγνάτιο (1741-1811) από το Βαθύ Σάμου. Παραιτηθείς αυτός από το αξίωμά του έγινε αδελφός τής Μονής και διέμεινε στο Μετόχι τού Αγίου Νικολάου μέχρι το θάνατό του. Αυτό αργότερα, το 1862, παραχωρήθηκε από τη Μονή στους ενορίτες τού Λιμένος με συμφωνητικό.
Το πέμπτο Συγγίλιο, τού 1816, τού Πατριάρχη Κυρίλλου (1813-1818) είναι κι αυτό ανανεωτικό, καταχωρούνται δε σε αυτό και επικυρώνονται τα ενιδρύματα τής Μονής. Επιπλέον ο Πατριάρχης συμπεριλαμβάνει το Μετόχι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στο λιμένα Μαλαγάρι Βαθέος που παραλήφθηκε "εξ αφελείας και απορίας τον κατ΄εκείνον καιρόν εν αυτώ τώ ιερώ μοναστηρίω ασκουμένων πατέρων" στο προηγούμενο (τουλάχιστον) Συγγίλιο τού 1797, τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Το Μετόχι αυτό είχε δωρισθεί με αφιερωτικό έγγραφο τού Γρηγορίου Ιωάννου Ατμανή από το Βαθύ.
 |
| (δ) Κύρια (δυτική) όψη τής Μονής σήμερα και η είσοδος |
Από το 1817 ήδη διαπιστώνονται ζημιές που υφίσταντο κάποιες Μονές(14) [βλ. και Μονή Βροντά] λόγω καταπατήσεων και αρπαγών, καθώς και τής αυθαίρετης χρήσης κτημάτων τους, ενώ περί το 1830 η Μονή (με 14 μοναχούς) πτώχευσε και απηύθυνε επιστολή ζητώντας ελεημοσύνη από τους χριστιανούς προς οικονομική ανακούφιση. Αμέσως μετά την λήξη του αγώνα τής ανεξαρτησίας και την επιβολή του Ηγεμονικού Καθεστώτος στο νησί (1834-1912) περιέπεσε στην έσχατη οικονομική θέση και μνημονεύεται μια σπάνια για τα χρονικά της πώληση περιουσιακών στοιχείων. Η πρώτη περίοδος της ηγεμονίας (1834-1849) υπήρξε ιδιαίτερα σκληρή. Ο ηγεμόνας διοίκησε το νησί με αντιπροσώπους που ενδιαφέρθηκαν όχι τόσο για την οργάνωση του αυτόνομου κρατιδίου όσο για την είσπραξη των φόρων, φτάνοντας σε υπερβολικές καταχρήσεις. Την ίδια χρονική περίοδο παρατηρούμε μεγάλη οικονομική ένδεια και σε άλλες μονές τής Σάμου, όπως στη Μονή Βροντά και στη Μονή Τιμίου Σταυρού. Η δεύτερη το 1838 κάνει έκκληση οικονομικής βοήθειας για την κατασκευή νέου Καθολικού, αφού το παλαιό κινδύνευε να πέσει, ενώ 10 χρόνια νωρίτερα, το 1823, δήλωσε ότι ... "κατήντησε η Μονή μας εις μεγάλην στενοχωρίαν και ένδειαν, όχι μόνον διά τά πρός τό ζήν αναγκαία· αλλά και διά τά αλλεπάλληλα δοσίματα και συνεισφοράς εξ αιτίας τού πολέμου. Όθεν ηναγκάσθημεν να πωλήσωμεν πράγματα αυτής. Καί επειδή από χωράφια δέν ηθέλησε κανείς νά αγοράση, ως πεφοβισμένοι όλοι διά τά πασίγνωστα συμβάντα τής Ελλάδος, εστείλαμεν τό αργυρούν πολυκάνδηλον τού Ναού διά νά πωληθή εις Βαθύ, είς τινα Εκκλησίαν τού αυτού χωρίου"(15).
 |
| (ε) 24.9.1912- Η Μ. Αγ. Ζώνης και οι επαναστάτες (απελευθέρωση) |
Λόγω των ιστορικών γεγονότων και άλλων συγκυριών οι Μονές θα δυσκολεύονταν προφανώς να συγκεντρώσουν τα μισθώματα των αγρών, ενιδρυμάτων κ.ά. κατ΄αυτήν την περίοδο, αλλά και μετά την επιβολή τής Ηγεμονίας, λόγω τής έσχατης ένδειας στην οποία περιέπεσαν οι αγρότες από τούς αβάσταχτους φόρους που επέβαλε η Πύλη, την εκμετάλλευση των Προεστών, τις ευτελείς τιμές με τις οποίες οι μεσάζοντες αγόραζαν τα αγροτικά προϊόντα, αλλά και τις ασθένειες και θεομηνίες που κατέστρεφαν και τις ίδιες τις μοναστικές καλλιέργειες. Ο πληθυσμός παράλληλα ελαττώνονταν από τις μεταναστεύσεις. Ήδη 2.000 οικογένειες είχαν μεταναστεύσει από τη Σάμο με την εγκαθίδρυση τού νέου καθεστώτος, οι περισσότεροι στην Εύβοια, εγκαταλείποντας τούς αμπελώνες, τους ελαιώνες και τα σπίτια τους, από τους οποίους 1.500 άτομα πέθαναν από τον πυρετό και τις άλλες ασθένειες που γέννησαν η κακουχία και η νοσηρότητα των παρακείμενων στην Χαλκίδα ελών(16). Οι αγρότες, στο νησί, αναγκάζονταν να δανειστούν χρήματα από τούς τοκογλύφους προκειμένου να επιβιώσουν, αδυνατώντας συνήθως να αποπληρώσουν το χρέος τους. Οι επιτήδειοι δανειστές προχωρούσαν τότε σε κατασχέσεις των αγροτικών περιουσιών. Αυτό φυσικά προκαλούσε ένα συνεχές μεταναστευτικό ρεύμα, μόνιμο ή εποχιακό. Οι άνδρες αποδημούσαν στην Μικρασία, Ευρωπαϊκή Τουρκία, Αίγυπτο και Παραδουνάβιες πόλεις προς βιοπορισμό. Στο β΄μισό τού 19ου αιώνα η πολιτική, οι καταχρήσεις δημοσίου χρήματος και οι σπατάλες των Ηγεμόνων Μιλτιάδη Αριστάρχη (1861-1866) και Παυλάκη Μουσούρου (1867-1873), παράλληλα με την επιβολή σκληρότερων φόρων από τον Σουλτάνο, είχαν ολέθριες συνέπειες στη γεωργία, ναυτιλία και εμπόριο, το άδειασμα των δημοσίων ταμείων και το δανεισμό ακόμα και των Ηγεμόνων από εμποροχρηματιστές. Τέλος, η φυλλοξήρα που κατέστρεψε τα αμπέλια στα τέλη τού 19ου αιώνα και στέρησε από τους αγρότες τα εισοδήματά τους, ήταν μια βασική αιτία μετανάστευσης.
Στο μεταξύ στα 1846 η Μονή Αγίας Ζώνης λεηλατήθηκε από πειρατές. Εισέβαλαν αυτοί στο Μοναστήρι, συνέλαβαν και έκλεισαν τούς Μοναχούς στα υπόγεια και επιδόθηκαν σε αρπαγές. Τότε βασανίστηκε με πολύ σκληρό τρόπο ο Ηγούμενος Γρηγόριος Κώνωπας, ηλικίας 35 ετών και απεβίωσε μετά από λίγες ημέρες.
Αργότερα, περί το 1886, στη Μονή διέμεναν 10 καλόγεροι που εφρόντιζαν και τους λεπρούς που διαβιούσαν ακόμα εκεί γύρω. Τα περιουσιακά της στοιχεία, απαρτίζονταν από 141 κτήματα (αμπελώνες και αγροί) 985 συνολικά στρεμμάτων, κάποια από τα οποία εκμισθώνονταν σε αγρότες. Επιπλέον εισοδήματα προέρχονταν από τα ελαιόδενδρα, τις χαρουπιές και τα οπωροφόρα δένδρα (17).
Το 1906, όταν μεταφέρθηκε το Ιεροδιδασκαλείο "Ανατολή" (τού ομώνυμου Συλλόγου Μικρασιατών) από την Πάτμο στο Μαλαγάρι Σάμου υπό την πίεση των Οθωμανών, η σύμβαση υπεγράφη στη Μονή Αγίας Ζώνης στις 9 Αυγούστου 1906. Η ιδέα που κυριαρχούσε ήταν να εγκατασταθεί το Ιεροδιδασκαλείο στο χώρο τής Μονής. Αργότερα η εγκατάσταση εκεί κρίθηκε ακατάλληλη και αποφασίστηκε η οικοδόμηση νέου κτιρίου. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο απαλλοτριώθηκε και η έκταση τού εξαρτημένου στη Μονή Μετοχίου των Ταξιαρχών στο Μαλαγάρι με απόφαση τού Ηγεμόνα και κατεδαφίστηκαν τα κελλιά του προκειμένου να οικοδομηθεί η Μαυρογένειος Επαγγελματική Σχολή (18).
 |
| (στ) Η Μονή προ τού 1967-Σιδηροκάστρου |
Τέλος, ο Ιωάννης Σιδηροκάστρου καταγράφοντας κειμήλια κ.ά. τής Μονής αναφέρεται στα λείψανα πολλών Αγίων που φυλάσσονται εκεί. Μεταξύ αυτών σε λειψανοθήκη τού 1815 (βάσει τού Κώδικά της, σελ, 25) σώζονται τμήματα ιερών λειψάνων 9 Αγίων (αφιέρωση τού ιερομονάχου Νεκταρίου στις 21 Μαρτίου 1863), ενώ σε ένα άλλο κυτίο φυλάσσεται μέρος τής κάρας τού Αγίου Γεωργίου Νεομάρτυρος. Ο Ι.Σιδηροκάστρου (που μας παρέχει στο έργο του όλα τα παραπάνω στοιχεία λεπτομερώς) διευκρινίζει: "δεν γνωρίζουμε εάν είναι τού Νεομάρτυρος Γεωργίου τού εξ Ιωαννίνων ή τού εν Χώρα Σάμου και Εφέσω μαρτυρήσαντος Γεωργίου Διζλάλογλου" (γράφει στη συνέχεια σχετικά με τον βίο τού δευτέρου). Υπάρχουν επίσης ιερά σκεύη, δύο εκ των οποίων φέρουν χρονολογίες 1786 και 1801. Στην μικρή βιβλιοθήκη τής Μονής βρίσκονται μεταξύ άλλων: Ιερό Ευαγγέλιο τού 1791, Καινή Διαθήκη τού 1679 και άλλα βιβλία τού 1681, τού 1682 κ.λ.π.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
 |
| (ζ) Σχέδιο τής Μονής κατά το 1730 τού Vasily Grigorovich Barskij |
Την παλαιότερη έποψη τής Μονής έχουμε στις αρχές τού 18ου αιώνα, από ένα ελεύθερο σκιτσογράφημα τού 1730, τού Ρώσου Ιερομόναχου και ταξιδευτή Vasily Grigorovich Barskij(19). Σ΄αυτή τη μορφή περίπου πρέπει να βρήκε το μοναστήρι κι ο περιηγητής Pitton de Tournefort 28 χρόνια νωρίτερα, όταν το επισκέφθηκε το 1702(20). Το γενικό σχήμα του κτιριακού συγκροτήματος είναι ένα σχεδόν τετράπλευρο, στον ελεύθερο χώρο του οποίου, περίπου κεντρικά, υψώνεται το καθολικό που ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο τής μονόκλιτης τρουλαίας βασιλικής. Ο τύπος αυτός εφαρμόστηκε στα καθολικά των περισσότερων μοναστηριών στη Σάμο, μεγάλης σχετικά κλίμακας.
Από το σχέδιο τού 1730 (εικ.ζ) φαίνεται πως η Μονή στις αρχές τού 18ου αιώνα ήταν ήδη περιτοιχισμένη και διέθετε λίγα ισόγεια κελλιά με δώματα (ταράτσες) κι ένα διώροφο μάλλον κτίσμα στην Ν.Α. άκρη, τοποθετημένα όλα διάσπαρτα μέσα στον χώρο. Το όλο ύφος δεν θα διέφερε από τα μικρά σπίτια των κατοίκων τής Σάμου εκείνης τής εποχής με τις χωμάτινες ταράτσες. Η περιτοίχιση είναι φρουριακού τύπου προκειμένου να προστατεύεται η Μονή από επιθέσεις πειρατών και ληστών που ταλαιπωρούσαν το νησί κατά τη διάρκεια μεγάλων χρονικών περιόδων. Ο Ber. Randolph ο οποίος επισκέφθηκε τη Σάμο, μεταξύ τού 1677 και 1680, έγραψε γι΄αυτήν: ..."Οι Τούρκοι δεν διακινδύνευσαν τήν μετοίκηση τούρκικου πληθυσμού στο νησί, παρά μόνον τήν παρουσία διοίκησης και υπαλλήλων γιά τήν είσπραξη τών φόρων, λόγω τών επαναλαμβανόμενων πειρατικών επιδρομών. Οι πειρατές άρπαζαν ότι έβρισκαν, ενώ ο Καδής και οι Τούρκοι κατέφευγαν στα βουνά"(21). Παράλληλα με τούς Μαλτέζους, Αλγερίνους, Αγγλους που συνέχισαν να κουρσεύουν πλοία στο αρχιπέλαγος εμφανίστηκαν και οι Ελληνες πειρατές με κάθε λογής πλοία. Απανωτές επιθέσεις μέσα στον 18ο αιώνα (Πελοποννησίων και Κρητικών μεταξύ άλλων) τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό με αρπαγές ακόμα και γυναικών και νέων κοριτσιών. Οι γεωργοί, όσο δουλεύανε στα κτήματά τους, έβαζαν σκοπιές (βίγλες) συνήθως με γυναίκες σε υψηλά σημεία , για να εποπτεύουν την θάλασσα. "Τα φοβερά σημεία ενέδρας κατά μήκος τών ναυτικών δρόμων τού αρχιπελάγους, συνέχισαν να σημειώνονται στούς ευρωπαϊκούς πορτολάνους και να αποτελούν τόπους αυξημένης επιφυλακής και κινδύνου για όσους τα διέσχιζαν... (μεταξύ αυτών) το Νταρ Μπογκάζ τής Σάμου και τα στενά τών Φούρνων...." (22).
 |
| (η) Η επιγραφή τού 1855 εσωτερικά τής πύλης |
Ήταν πρωταρχικής συνεπώς σημασίας η θωράκιση τής Μονής με περιτοίχιση για την άμυνα και την ασφάλειά της. Μια μικρή πύλη εισόδου στην αυλή τής Μονής βρίσκονταν τότε στο νοτιοδυτικό άκρο τής περιτοίχισης. Σε άγνωστο χρόνο διανοίχθηκε άλλη, στο κέντρο τής δυτικής όψης. Στον Κώδικα τής Μονής σημειώνεται ότι στις 10 Ιουλίου τού 1833 ανακαινίσθηκε και οικοδομήθηκε εκ θεμελίων το μπροστινό μέρος τής δεύτερης αυτής πύλης που ήταν έτοιμη να καταπέσει. "Ηγουμενεύοντος τού Πανοσιολογιωτάτου Κυρίου Γρηγορίου Κώνωπα, εκ Βαθέος τής Σάμου, και επιτροπεύοντος τού κυρίου παπαΔαμασκηνού Γεωργίου Χρυσοβού, δι΄επιστασίας και συνδρομής αυτών ανακαινίσθη και ωκοδομήθη εκ βάθρων το έμπροσθεν μέρος τής θύρας τού ιερού καί σεβασμίου τούτου Μοναστηρίου ετοίμου όντος πρότερον καταπεσείν. Τή δεκάτη Ιουλίου τού χιλιοστού οκτακοσιοστού τριακοστού τρίτου έτους, ήτοι 1833"(23).
 |
| (θ)2015-Επιγραφή τού 1833 εξωτερικά τής πύλης |
Σε άλλη δε πλάκα αναρτημένη στο εσωτερικό μέρος τής πύλης, πάνω από το τόξο αναγράφεται: "Κατασκευασθείσα 1855". Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει κατά τη γνώμη μας ότι η διάνοιξη τής νέας πύλης στο κέντρο τής δυτικής όψης θα έγινε μάλλον στα μέσα τού 18ου αιώνα και με αφορμή, πιθανότατα, την οικοδόμηση τής νότιας τουλάχιστον πτέρυγας των κελλιών. Ο Εμμ. Κρητικίδης (στην "Τοπογραφία" 1869, σελ.70) αναφέρει: "Η (Μονή) τής αγίας Ζώνης τής Θεοτόκου ιδρυθείσα εν αδήλω εποχή και ανοικοδομηθείσα κατά τά 1750..". Το 1833 και το 1855 επισκευάστηκαν αντίστοιχα οι δύο όψεις αυτής τής νέας πύλης. Με την κατασκευή των κελλιών τού ορόφου στην ίδια πτέρυγα διαμορφώθηκε και το "δοξάτο" τής πύλης. Πιστεύουμε, συνεπώς, ότι μια σημαντική οικοδομική φάση για την Μονή ήταν μεταξύ τού 1730 έως το 1750. Τέλος, στο σχέδιο τού 1730 στα νότια τού ναού διακρίνεται το πηγάδι.
 |
| (ι) Αποτ. 1957- Κ. Παπαϊωάννου-Κάτοψη ισογείου |
Ο Αρχιτέκτονας Ιωάννης Κουμανούδης το 1963 προσδιόρισε την επιφάνεια τού συγκροτήματος περίπου στα 1.600 τ.μ.. και τις εξωτερικές διαστάσεις τού τετράπλευρου ως εξής: δυτική 39,30μ.. ανατολική 37,90μ., νοτία 43,10μ., βορεία 41,0μ.(4). Ανήκει στις μικρότερες Μονές τής Σάμου. Η κτιριολογική σύνθεση τής Μονής (αναφέρει ο ίδιος) τηρεί τα γνωστά παλαιά πρότυπα, αλλά σε μικρή και απλουστευμένη κλίμακα. Το καθολικό του διατάσσεται σχεδόν αξονικά και επί τού κυρίου άξονα μεταξύ τής εισόδου και τού ανατολικού τμήματος τής αυλής. "Αισθητικώς κρινόμενον το όλον συγκρότημα τής Μονής εμφανίζεται ως ξηρόν και άκαμπτον, η δε κατ΄έναντι τής κυρίας εισόδου τοποθέτησις τού Καθολικού της είναι μάλλον αδεξία διότι κατά κυριολεξίαν στομώνει τόν χώρον τής αυλής και διαλύει την ενότητα τής συνθέσεως"(24). Προφανώς ο Κουμανούδης δεν είχε υπ΄όψιν του την παλαιά είσοδο τής Μονής , που θα δημιουργούσε ασφαλώς άλλη οπτική έποψη των πραγμάτων, τουλάχιστον κατά τον 17ου/αρχές 18ου αιώνα. Ωστόσο, εκεί που διανοίχθηκε η νέα πύλη ήταν και το μόνο δυνατό σημείο ανάμεσα σε δύο κτίσματα που προϋπήρχαν, όπως φαίνεται στο σκιτσογράφημα τού 1730.
Σύμφωνα δε με τoν Αρχιτέκτονα Κ.Παπαϊωάννου που αποτύπωσε το 1957 το ισόγειο τού συγκροτήματος (25), η συνολική επιφάνεια που καταλαμβάνει αυτό είναι 1515 τ.μ., από τα οποία 563 τ.μ. καλύπτουν η αυλή με το καθολικό. "Ως προς τη γενική οργάνωση των κτισμάτων του, ακολουθεί κι αυτό τον παραδοσιακό μοναστηριακό τύπο της περιμετρικής, κλειστής, εσωστρεφούς διάταξης γύρω από μια εσωτερική αυλή, στο μέσο της οποίας βρίσκεται το καθολικό". Οι εξωτερικές διαστάσεις τού συγκροτήματος κυμαίνονται από 38,20μ. ως 43,40μ.. Η αυλή με την κλασσική αντίληψη τού αιθρίου περιβάλλεται από διώροφα και ισοϋψή κτίσματα που φέρουν στοές από ρυθμικές τοξοστοιχίες που στηρίζονται σε πέτρινους πεσσούς. Στον όροφο επίσης σχηματίζονται τοξωτές στοές με ξύλινα επιστήλια και κεραμοσκεπείς. Η διαμόρφωση αυτή των στοών έγινε κατά τα τέλη τού 19ου αιώνα. Στο ισόγειο των κτισμάτων βρίσκονται οι βοηθητικοί κυρίως χώροι, ενώ στον όροφο τα κελλιά και άλλοι κύριοι χώροι .
 |
| (κ) 2015- Β./Α. πτέρυγα - Η διαφορά των τοξοστοιχιών |
 |
| (λ) 1957- Ν.Δ. πτέρυγες |
 |
| (ν) 1957- Στοά ισογείου Β. πτέρυγας |
 |
| (μ) 1957- Στοά ορόφου νότιας πτέρυγας |
Μέσα στην αυλή τής Μονής, νοτίως τού ναού, υπάρχει το ίδιο πηγάδι τού 1730 και κρήνη τής οποίας το νερό πηγάζει από απόσταση 200μ. νοτιοανατολικά τής Μονής και εξυπηρετεί τις ανάγκες αυτής. Ανατολικά τής Μονής σε απόσταση 100μ. βρίσκονταν θεμέλια οικήματος, όπου διέμεναν άλλοτε λεπροί. Τέλος 30μ. από τη νοτιοδυτική γωνία υπάρχει πατητήρι τής Μονής , που αγόρασε ο παπα Χρύσανθος στις 20 Ιανουαρίου 1797 από τον Γιάννη Λογίζο.
Η ΜΟΝΗ ΣΗΜΕΡΑ
Η Μονή Αγίας Ζώνης με την πάροδο των αιώνων έφτασε σε ημιερειπιώδη κατάσταση. Το έργο τής συντήρησης και αποκατάστασης τής Μονής "εντάχθηκε στο περιφερειακό επιχειρησιακό πρόγραμμα Βορείου Αιγαίου 2000 – 2006 και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό ταμείο περιφερειακής ανάπτυξης). Ο προϋπολογισμός του έργου ανήλθε στα 3.062.812,87 €."(26). Στις 16 Ιουνίου του 2013 έγινε θρησκευτική τελετή και παραδόθηκε η Μονή, πλήρως ανακαινισμένη.
Η Εταιρεία που ανέλαβε το έργο συντήρησης και αποκατάστασης έγραφε το 2011: "Το οικοδομικό συγκρότημα της μονής της Αγίας Ζώνης αντιμετωπίζει ποικίλα και σοβαρά προβλήματα εξαιτίας της επί μακρόν πλημμελούς συντηρήσεως, μετά από δεκαετιών υπολειτουργίας λόγω λειψανδρίας και λόγω του ότι έχει υποστεί κατά καιρούς διάφορες φθορές, όπως από τη μακροχρόνια φιλοξενία μεγάλου αριθμού ατόμων (μικρασιατική καταστροφή)..."(27).
(ξ)Το εσωτερικό τής Μονής μετά την αποπεράτωση των έργων αποκατάστασης περί το 2013- Το καθολικό από τα Β.Δ.- Το μεγάλο κωδωνοστάσιο ελεύθερο μέσα στην αυλή- Δεξιά η φαρδιά σκάλα για τον όροφο- Οι πέτρινες τοξοστοιχίες στις τέσσερις πτέρυγες τού ισογείου- Οι επιστήλιες τοξωτές στοές στις τρεις πτέρυγες τού ορόφου - Στο βάθος η ανατολική πτέρυγα με την κεραμοσκεπή στον όροφο, που στηρίζεται σε πλίνθινους πεσσούς.
"Όσον αφορά τις χρήσεις, αυτές σχεδιάστηκαν σύμφωνα με τις ανάγκες που θα διαμορφώνονταν σε περίπτωση που η μονή επανδρωθεί με μια μικρή μοναστική αδελφότητα. Για την αποκατάσταση του συγκροτήματος προτείνεται η αντιμετώπιση των δομικών, οικοδομικών, αισθητικών και λειτουργικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα κτίρια με τρόπο σύμφωνο προς τα δεδομένα και των αρχών των αναστηλωτικών επεμβάσεων. Κύριος στόχος του κτιριολογικού προγράμματος είναι να οργανώσει λειτουργικές ενότητες έτσι ώστε να καλύπτει τις ανάγκες της μοναστικής ζωής και τις σύγχρονες απαιτήσεις"(28).
Στις παρακάτω κατόψεις α΄και β΄στάθμης (ισογείου-ορόφου) των μελετητών μπορούμε να διαπιστώσουμε την πρόβλεψη πολλών από τις χρήσεις των διαφόρων χώρων, τη νέα οργάνωση των κελλιών, τη δημιουργία σύγχρονων χώρων υγιεινής κ.λ.π.. Στον χώρο τής αυλής διατηρείται το πηγάδι και το μεγάλο, τετραγωνισμένο, αψιδωτό καμπαναριό με μικρό εικονοστάσι στη βάση του. Οι στοές από ρυθμικές τοξοστοιχίες που στηρίζονται σε πέτρινους πεσσούς (με πέτρινους κοσμήτες στο ύψος τής γένεσης των τόξων) συντηρήθηκαν, ενώ στον όροφο έγινε το ίδιο με τις επιστήλιες τοξωτές στοές που περιτρέχουν την νότια, τη δυτική και τη βόρεια πτέρυγα. Στην δε ανατολική πτέρυγα, η ξυλόστεγη επικάλυψη στηρίζεται σε πλίνθινους πεσσούς.
 |
| (0) Κάτοψη α΄ στάθμης Ι.Μ. – Υπάρχουσα κατάσταση |
 |
| (π) Κάτοψη α΄στάθμης Ι.Μ. – Πρόταση |
Στο ισόγειο οργανώθηκαν οι αποθηκευτικοί χώροι, εργαστήρια, το μαγειρείο, χώροι αποχωρητηρίων, πλυντήρια κ.ά. καθώς και εκθεσιακοί χώροι κειμηλίων τής Μονής κ.λ.π. Στην δυτική πτέρυγα, βόρεια τής πύλης εισόδου στη Μονή και συνεχόμενα μέχρι τα 2/3 περίπου τής βόρειας πτέρυγας, υπάρχουν μια σειρά συνεχόμενων αιθουσών που επικοινωνούν μεταξύ τους. Το ισόγειο έχει πρόσβαση στον όροφο από μια κεντρική φαρδιά σκάλα στη δυτική πτέρυγα και από άλλες δύο στενότερες στην βόρεια και ανατολική πτέρυγα (η τελευταία δεν απεικονίζεται στην κάτοψη τού 1957).
 | ||
| (σ) Δυτική όψη Ι.Μ. – Υπάρχουσα κατάσταση |
 |
| (ρ) Κάτοψη β στάθμης Ι.Μ. – Πρόταση |
 |
| (τ) Δυτική όψη Ι.Μ. - Πρόταση |
Στον όροφο διαμορφώνονται τα νέα κελλιά. Με σχετικά λίγους επιμέρους διαχωρισμούς μέσα στα ίδια σε γενικές γραμμές περιγράμματα δημιουργείται ο χώρος τού ύπνου με την ντουλάπα του και τον ατομικό χώρο υγιεινής σε όλα τα κελλιά. Ένας δεύτερος μικρός καθιστικός χώρος με εστία επικοινωνεί άμεσα με τον χώρο ύπνου. Σε δύο μόνον περιπτώσεις σχεδιάστηκαν από δύο κελλιά που επικοινωνούν μεταξύ τους με κοινόχρηστο προθάλαμο και χώρο υγιεινής. Σε μερικά κελλιά προβλέφθηκαν και βοηθητικά κουζινάκια. Στην Β.Δ. και στην Ν.Δ. γωνία τής δυτικής πτέρυγας υπάρχουν δυο σημαντικές κοινόχρηστες αίθουσες, καθώς και χώρος γραφείων. Στο κέντρο τής ανατολικής πτέρυγας βρίσκεται μικρό παρεκκλήσι με τοξωτή κόγχη Ιερού. Άλλη μια κοινόχρηστη αίθουσα βρίσκεται δίπλα στο παρεκκλήσι, στα νότια αυτού, το χειμωνιάτικο ίσως δωμάτιο ανάγνωσης και προσευχής των Μοναχών.
 |
| (υ)2015-Β.Α. τμήμα τής αυλής και τού ναού |
 |
| (χ) 2015- Η πύλη τής Μονής |
 |
| (φ)2015-Το δοξάτο τής πύλης εισόδου κι ο ναός |
Οι επεμβάσεις κατά τη γνώμη μας αναφορικά με τους εσωτερικούς χώρους έγιναν σεβόμενες τα προϋπάρχοντα χαρακτηριστικά και στοιχεία τής Μονής, με διακριτικό τρόπο, αλλά και στους εξωτερικούς χώρους διατηρήθηκαν και περισώθηκαν αυτά.
ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
Είναι τού τύπου τής μονόκλιτης τρουλαίας Βασιλικής που εφαρμόστηκε με μικρές παραλλαγές στα περισσότερα καθολικά των Μονών τής Σάμου και τού οποίου η στέγαση μιμείται τον εγγεγραμμένο σταυροειδή τύπο. Αυτός ο ναός τής Αγίας Ζώνης θεωρείται χαρακτηριστικό δείγμα. Κτίστηκε το 1695 συγχρόνως με την Μονή, στην μορφή βέβαια που παρουσιάζεται στην απεικόνιση τού 1730 τού Barskij που ήδη εξετάσαμε. Βρίσκεται στο κέντρο περίπου τής αυλής τού Μοναστηριού με μια ελαφρά λοξή τοποθέτηση τού άξονά της μέσα στο χώρο.
 |
| (ω) 2015- Ο ναός από βορειοανατολικά |
 |
| (ψ) 1957-Αποτύπωση Παπαϊωάννου-Βασιλάκη |
 |
| (α΄) Β.Δ. έποψη τού ναού και το κωδωνοστάσιο |
Σύμφωνα με την αποτύπωση τού έτους 1957 των Κ. Παπαϊωάννου - Π. Βασιλάκη οι εσωτερικές διαστάσεις τού ναού είναι 10,75Χ6,00μ. και το ύψος, ως την κορυφή τού κατά μήκος θόλου, 6,80μ.. Φέρει πλευρικές τυφλές τοξοστοιχίες, ελαφρώς οξυκόρυφες, όπως συμβαίνει και με τα τόξα τού κατά μήκος θόλου. Ο τρούλος στηρίζεται κατά τον γνωστό τρόπο που συναντάμε πολύ συχνά στη Σάμο, μέσω σφαιρικών τριγώνων, στα τέσσερα τόξα που προσδιορίζουν το κεντρικό τετράγωνο.
 | |
|
Η κόγχη τού Ιερού είναι ιδιαίτερα μεγάλη, ημικυκλικής κάτοψης, προεξέχει δε τού κυρίου σώματος τού ναού. Έχει μία μόνο μικρή κόγχη, τής Πρόθεσης. Μια επιγραφή υπάρχει πάνω στη μαρμάρινη πλάκα τής Αγίας Τράπεζας: "Εν έτει αψνβ΄(1752) εν μηνί Οκτωβρίου ια΄χείρ Αλεξάνδρου Κρήτης διά συνδρομής και εξόδων τού Πανοσωτιάτου Καθηγουμένου Μερκουρίου ιερομονάχου".
Κατά το 1957 φαίνεται πως υπήρχε μικρή βοηθητική πόρτα δίπλα στο Ιερό, στον νότιο τοίχο, που αποτύπωσαν οι δύο μελετητές. Σήμερα, βοηθητική πόρτα υπάρχει στον βόρειο τοίχο τού ναού, στο δυτικό άκρο. Ο ναός φωτίζεται από ένα παράθυρο μέσα στο Ιερό, στον βόρειο τοίχο, και από άλλα δύο στο μεσαίο κεντρικό τμήμα τού ναού, αντικριστά. Η είσοδος βρίσκεται στο κέντρο τής δυτικής όψης. Πλαισιώνεται από ένα απλούστατο, μαρμάρινο, ορθογωνισμένο περιθύρωμα. Εσωτερικά ο ναός διασώζει το αρχικό μαρμάρινο δάπεδό του.
 |
| (γ΄)2015-Ζωγραφική στο υπέρθυρο τής πόρτας |
Στο υπέρθυρο τής εξωτερικής πύλης τού ναού μέσα σε μικρή κόγχη απεικονίζεται η Παναγία κρατώντας την Αγία Ζώνη με την επιγραφή: "Η κατάθεσις τής Τιμίας Ζώνης τής Θεοτόκου τή ια΄Ιουλίου..."(29). Η επιγραφή σήμερα είναι καλυμμένη και αφανής. Στην κορυφή τής δίκλινης στέγης πάνω από την τοιχογραφημένη κόγχη βρίσκεται μικρό, απλό, μαρμάρινο κωδωνοστάσιο από τέσσερα κομψά, στρογγυλά κολονάκια που τελειώνουν με ημιφθαρμένα κιονόκρανα (αρχαία ύλη;). Κατασκευάστηκε το 1751, σύμφωνα με την επιγραφή που αναφέραμε ήδη, σε αντικατάσταση άλλου κτιστού απλούστερου, όπως εκείνο απεικονίζεται στο σχέδιο τού 1730: "Διά συνδρομής και εξόδων τού πανοσιωτάτου καθηγουμένου εν ιερομονάχοις Μερκουρίου εν έτει αψνα". Ο τρούλος τού ναού είναι οκτάεδρος και φέρει τοξωτές φωτοθυρίδες σε κάθε δεύτερη έδρα του. Στην κορυφή υψώνεται μαρμάρινος σταυρός. Κάτω από το κωδωνοστάσιο τού ναού υπάρχει μεταγενέστερη χρονολογία, 1751:
Το περίτεχνο τέμπλο τού ναού είναι ξυλόγλυπτο, επιχρυσωμένο και, όπως μαρτυρά η παρακάτω επιγραφή, κατασκευάστηκε το 1801: "Διά συνδρομής τού Πανοσιωτάτου Γαβριήλ ιερομονάχου τού Καθηγουμένου τής Αγίας Μονής ταύτης 1801". Στο κάτω μέρος τού τέμπλου παριστάνονται σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη ήτοι: η θυσία τού Αβραάμ, των Πρωτοπλάστων καταδιωκομένων από τον Παράδεισο κ.α.. Επίσης ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου παριστάνεται κάτω από την εικόνα τής Παναγίας. Είναι έξεργης τεχνικής.
 |
| (δ΄) 2015 - Εσωτερικό τού ναού και Τέμπλο |
 |
| (ε΄) Η Εφέστειος εικόνα τής Αγίας Ζώνης |
Ό ναός διαθέτει επίσης αξιόλογες τοιχογραφίες που ανάγονται στα τέλη τού 17ου αιώνα. Κάποιες απ΄αυτές επιδιορθώθηκαν αργότερα και άλλες νεώτερες είναι χωρίς καλλιτεχνική αξία. Στην κόγχη τού Ιερού Βήματος είναι η Πλατυτέρα, από κάτω οι Απόστολοι και ο Χριστός. Στην Πρόθεση η άκρα Ταπείνωσις, στον τρούλο ο Παντοκράτωρ και ολόγυρα από κάτω χοροί Αγγέλων. Στη δεύτερη σειρά τής στεφάνης παριστάνονται προφήτες με ειλητάρια και στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Στα τόξα τού θόλου είναι οι εβδομήντα Απόστολοι. Στη βόρεια και νότια πλευρά προς το πίσω μέρος τού ναού εικονίζονται σκηνές από τους χαιρετισμούς τής Θεοτόκου. Δίπλα είναι η Μεταμόρφωση, η Βάπτιση τού Κυρίου, η παράσταση των "Αίνων" με ζώα, πτηνά κ.λ.π. και γύρω ¨Αγγελοι. Στη δυτική πλευρά ιστορείται η Δευτέρα Παρουσία (30).
Στο τόξο τής νοτίου πλευράς έχει γραφεί το τροπάριο τής α΄ωδής τού κανόνος τής Αγίας Ζώνης: "Λαμπάδα φωτοφανή και άδυτον, ο τής Παρθένου Ναός, ως ουρανός ευράμενος φαιδρός, τήν υπέρλαμπρον Ζώνην αυτής τήν οικουμένην σήμερον ταίς τών θαυμάτων αιθριάζει αυγαίς".
Στην Πρόθεση διακρίνεται η επιγραφή: "Μνήσθητι Κύριε τών δούλων Σου Γρηγορίου και Ιγνατίου τών ιερομονάχων και Κωνσταντίνου..Κ..Αγιογράφων..τι Μελετίου Κ(τήτορος) και Καθηγουμένου..Επιτρόπων τών κοπιασάντων Κωνσταντίνου ιερέως, Γεωργίου ιερέως, Νικολι και Στ(αύρου) καί πάντων τών ελεούντων εν τή αγία Μονή ταύτη Αλεξάνδρου ιερέως". Άλλη σπουδαιότερη επιγραφή (τής ανέγερσης τού ναού ίσως;) βρίσκεται στη βόρεια πλευρά, που δυστυχώς σβήστηκε. Διακρίνονται μόνον: "Ανηγέρθη..." και σποραδικά μερικά γράμματα(31).
Στο τόξο τής νοτίου πλευράς έχει γραφεί το τροπάριο τής α΄ωδής τού κανόνος τής Αγίας Ζώνης: "Λαμπάδα φωτοφανή και άδυτον, ο τής Παρθένου Ναός, ως ουρανός ευράμενος φαιδρός, τήν υπέρλαμπρον Ζώνην αυτής τήν οικουμένην σήμερον ταίς τών θαυμάτων αιθριάζει αυγαίς".
Στην Πρόθεση διακρίνεται η επιγραφή: "Μνήσθητι Κύριε τών δούλων Σου Γρηγορίου και Ιγνατίου τών ιερομονάχων και Κωνσταντίνου..Κ..Αγιογράφων..τι Μελετίου Κ(τήτορος) και Καθηγουμένου..Επιτρόπων τών κοπιασάντων Κωνσταντίνου ιερέως, Γεωργίου ιερέως, Νικολι και Στ(αύρου) καί πάντων τών ελεούντων εν τή αγία Μονή ταύτη Αλεξάνδρου ιερέως". Άλλη σπουδαιότερη επιγραφή (τής ανέγερσης τού ναού ίσως;) βρίσκεται στη βόρεια πλευρά, που δυστυχώς σβήστηκε. Διακρίνονται μόνον: "Ανηγέρθη..." και σποραδικά μερικά γράμματα(31).
| (στ΄) 2015- Τοιχογραφίες τέλη τού 17ου αιώνα | |
 |
| (ζ΄) Φωτ.2015- Τοιχογραφίες νοτίου πλευρικού τόξου |
 | ||
| (η΄) Φ.2015- Τοιχογραφίες βορείου πλευρικού τόξου | |
 |
| (θ΄) Φ.2015- Λεπτομέρεια τοιχογραφιών βορείου πλευρικού τόξου |
📚
Πηγές:
(1) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869(2) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον σελ.208” Σάμος 1967
(3)Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σελ. 338- Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886.
(4) Εμμ. Ι. Κρητικίδης “Τοπογραφία- Αρχαία και σημερινή τής Σάμου”. Εν Ερμουπόλει- Εκ τού τυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη- 1869
(5,6) Μ.Γ. Βαρβούνης "Η λέπρα στη Σάμο:Από την παραδοσιακή ιατρική στην επιστημονική αντιμετώπιση" https://www.academia.edu
(7) ΚΟΜΗΣ ΚΩΣΤΑΣ "Η ΛΕΠΡΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ - ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ (19ος-20ος ΑΙΩΝΑΣ)".
(8) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον σελ.208” Σάμος 1967
(9) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος, σελ. 330 - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886
(10) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον σελ.224” Σάμος 1967
(11) Νικολέτα Σουλιωτάκη "ΤΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ ΣΑΜΟΥ (1861) - ΣΑΜΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ- ΤΟΜΟΣ ΤΡΙΤΟΣ 1997-1998 - ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΑΜΟΥ "ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ" ΑΘΗΝΑ 1999, σελ.424
(12) Σοφία Λαΐου, «Αφιερωτικά έγγραφα των μονών της Σάμου (17ος-18ος αι.)», Πρακτικά ΙΔ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη 1994, σ. 201-202
(13) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 (Διετέλεσε Επίσκοπος Σάμου από το 1948 ως 1967 βλ.πηγές: Ιωσείφ Γεωργειρήνη “Περιγραφή τής παρούσης καταστάσεως τής Σάμου, , Ικαρίας, Πάτμος και Αθωνος” 1677, Επ. Σταματιάδη, Επιστολιμαία Διατριβή σ.36 και Επ. Σταματιάδη, "Σαμιακά -Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος, σ.24
(14) Ι. Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ " ΜΟΝΗ ΒΡΟΝΤΑ - ΓΕΝΕΘΛΙΟΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ (1593) ΣΤΟΥΣ ΒΟΥΡΛΙΩΤΕΣ" parafestareseatch.blogspot.gr
(15) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967
(16) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 2ος- Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881
(17) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης- ΣΑΜΙΑΚΑ "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 4ος- Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1886
(18) Ι. Π.ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ “ΜΕΤΟΧΙ AΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΣΤΟ ΜΑΛΑΓΑΡΙ (προ 1797), EΞΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ Μ.ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ” 2022- parafestareseatch.blogspot.gr
(19) Vasily Grigorovich Barskij (Βασίλι Γκριγκορόβιτς-Μπάρσκιζ), από https://en.wikipedia.org/wiki/Vasil_Grigorovich-Barsky
Ήταν Ορθόδοξος
μοναχός και ταξιδιώτης από το Κίεβο (ανήκε στην Ρωσσική Αυτοκρατορία). Γεννήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1701. Κατάγονταν από πλούσια οικογένεια Εμπόρων. Ο μικρότερος αδελφός του Ιvan Hryhorovych Barskyij ήταν Αρχιτέκτων. Ο πατέρας του Vasyl υπηρέτησε ως έπαρχος της εκκλησίας Pyrohoshcha. Παρά τη θέληση του πατέρα του, o Vasil εισήχθη στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Kyiv-Mohyla Academia. Ωστόσο, το 1723 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές λόγω κακής υγείας και ταξίδεψε στο Lviv για να ζητήσει ιατρική συμβουλή. Το 1724, μετά από μια διένεξη με την ακαδημία ταξίδεψε στην Πέστη, Βιέννη, Μπάρι, Ρώμη, Βενετία, Κέρκυρα, Άγιον Όρος (Άθως), Παλαιστίνη, Αίγυπτο και Κύπρο. Στην Αλεξάνδρεια έζησε στο περιβάλλον τού Πατριαρχείου. Από το 1729 έως το 1731 έμεινε στην Τρίπολη μαθαίνοντας τα ελληνικά. Στη συνέχεια έφτασε στην Πάτμο στα 1734, χρήστικε μοναχός και έμεινε επί έξη χρόνια στο τοπικό Μοναστήρι (Ιωάννου Θεολόγου). Στα 1743 διορίστηκε ιερέας στο Ρωσσικό Προξενείο στην Κωνσταντινούπολη, και τα επόμενα δύο χρόνια (1744-1746) μελέτησε έγγραφα στις Βιβλιοθήκες τού Αγίου Όρους, επισκέφθηκε δε την Αθήνα και την Κρήτη. Στα 1746 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου είρθε σε σύγκρουση με τον Ρώσσο Διπλωμάτη, Adrian Ivanovich Neplyuev, ο οποίος τον κατηγόρησε για Φιλελληνισμό και εθνική προδοσία. Ο Vasil φοβήθηκε ότι θα συλληφθεί κι ότι θα έπρεπε να αποδείξει την αθωότητά του. Επέστρεψε τότε στο Κίεβο, στις 2 Οκτωβρίου 1747. Πέθανε λίγες ημέρες μετά, στις 18 Οκτωβρίου 1747.
(20) Joseph Pitton de Tournefort “Relation d΄un voyage du Levant (Paris, 1717) Αρχισε τις περιηγήσεις του το 1699 (Joseph Pitton de TOURNEFORT 1656 - 1708 )
(21) Βer.Randolph "The present state of the Islands in the Archipelago", printed at the Theater in Oxford, 1687
(22) Antoine Laurent Castellan, "ΤΡΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ, ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ, ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ" 2006 - Νίκος Μπελαβίλας https://docplayer.gr/3289239-Treis-istories-gia-to-aigaio-dromoi-tis-p)
(23) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967
(24) ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗ Αρχιτέκτονος – ΣΑΜΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ «Σκαρίφημα Σαμιακών Μονών» 1963
(25) Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997
(26) ΕFPALINOS" https://manolis-vasileias.blogspot.com/2012/08/blog-post_4911.html"
(27,28) 2011ΔόλιχοςΑρχιτέκτονες-httpsdolihos.gr110ergaapokatastaseismonastiriasyntirisi-apokatastasi-moni-agias-zonis-samos)
(29,30,31) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967 σ.218-221 (βασιζόμενος στον ιεροδιδάσκαλο Αθανάσιο τον Πάριο που έγραψε την βιογραφία τού Αγίου) -
Εικόνες:
(α) http://www.diakonima.gr/2014/02/28/%CE%B7-%CE%B8%CE%B1%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CF%8C%CF%82-%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%B6%CF%8E%CE%BD%CE%B7/
(β) Nτίνος Θ. Κόγιας "ΣΑΜΟΣ 1862- 1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) Φ.73,σ.92
(γ,δ)httpswww.tripadvisor.com.grAttraction_Review-g189480-d9717429 ReviewsMonastery_of_Agia_Zoni-Samos_Northeast_
(ε) Nτίνος Θ. Κόγιας "ΣΑΜΟΣ 1862- 1920 (φωτογραφίες και καρτ ποστάλ) Φ.134, σ.141 "Οι επαναστάτες στο μοναστήρι τής Αγ.Ζώνης. Μπροστά το σώμα των Κρητικών εθελοντών του Παύλου Γύπαρη (24.9.1912)"
(στ) Mητροπολίτου Σιδηροκάστρου Ιωάννου (Ιωάννης Παπάλης)- “Η εκκλησία τής Σάμου από τής ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον” Σάμος 1967
(ζ) Σχέδιο Μονής κατά το 1730 από το Barskij (Πηγή: "Τόπος και Εικόνα" Αθήνα 1979, τ.Α΄, 18ος αιώνος) από το βιβλίο τού Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997 -
(η,θ) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
(ι) Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997
(κ,λ,μ,ν) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
(ξ) Δεμερτζής
(ο,π,ρ,σ,τ) 2011 Δόλιχος Αρχιτέκτονες -https://dolihos.gr/110/erga/apokatastaseis/monastiria/syntirisi-apokatastasi-moni-agias-zonis-samos/
(υ,φ,χ) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
(ψ) Ι. Σπ.Παπαϊωάννου "Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου" Αθήνα 1997
(ω) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
(α΄) httpssamosvoice.gr20220531iera-moni-agias-zonis-vlamaris-panigyrizei-tin-kyriaki-5-iouniou -
(β΄,γ΄,δ΄) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
(ε΄)httpwww.diakonima.gr20140228%CE%B7-%CE%B8%CE%B1%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CF%8C%CF%82-%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%C
(στ΄,ζ΄,η΄θ΄) Φ.2015 Ιωάννα Π.Παραφέστα
