Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙΟΥ (ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΜΕΝΟΣ) ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΖΑΜΠΕΤΗ

 ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΡΑΦΕΣΤΑ -ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

 

 

Το Καρλόβασι  από τα ανατολικά, περί το 1890

Θα αναφερθούμε  στον ναό τής Αγίας Σοφίας, που σαν ιδιαίτερο κεφάλαιο συμπεριλαμβάνεται στην εργασία μας  “Πορφυριάδα Σχολή” Α' ΜΕΡΟΣ,  Σάμος 1996 και 2016 (1), αφού η ύπαρξή του ιστορικά και χωροταξικά ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θέση αρχαίου ναού και τής Σχολής τού Πορφυρίου Ζαμπέτη (τού πρώτου κτιρίου τής επoνομαζόμενης Πορφυριάδος Σχολής), καθώς και με πρόσωπα που διαδραμάτισαν ιστορικούς ρόλους. Αλλά και η κατεδάφισή του, ομοίως και τής Σχολής, συνδέθηκε κι εξυπηρέτησε ένα νέο σχέδιο ανέγερσης μιας άλλης Σχολής στον ίδιο χώρο, τού Χατζηγιάννειου Παρθεναγωγείου (σήμερα Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη).                  

Στον ευρύτερο χώρο τού ναού υπήρξαν στο παρελθόν αρχαία ευρήματα: έξη μονόλιθοι κίονες (οι τρεις σπασμένοι), δύο κιονόκρανα Δωρικού ρυθμού, πολλά τετραγωνικά σφυρήλατα τεμάχια λευκού μαρμάρου καθώς και άλλα που σχηματίζανε το στόμιο πηγαδιού και το αρδάνιο, τα οποία ο Κρητικίδης (2) τα θεώρησε λείψανα τού ναού τού Διονύσου, στα δυτικά τού σημερινού "Αλωνακίου" (στο Νέο Καρλόβασι) όπου βρισκόταν η ακρόπολη αρχαίας πόλης. Κτισμένη γύρω από αυτήν η πόλη εκτείνονταν μέχρι την παραλία. Ο Κρητικίδης γράφει το 1867 ότι μέρος των Κυκλωπείων τειχών τής ακρόπολης σώζονται ακόμα, καθώς και λαξευμένες πέτρες διάσπαρτες εδώ κι εκεί. Μερικές είχαν χρησιμοποιηθεί για να κτιστούν τα γύρω σπίτια. Και σήμερα στο Αλωνάκι σώζεται τμήμα κυκλωπείου τείχους, μήκους 3-4 μέτρων, ενσωματωμένο στον περιβάλλοντα χώρο σπιτιών. Στο βόρειο επίσης άκρο τού Αλωνακίου -στο ύψωμα τού "Όχτου"- βρίσκονταν συγκεντρωμένες μεγάλες πέτρες πού επιβεβαιώνουν τα παραπάνω.


Ο Κρητικίδης πίστευε οτι η αρχαία πόλη ήταν η Γοργυία, περίβλεπτη για τον ναό τού Διονύσου Γοργυιέως ή Γοργύρου, στηριζόμενος στους χάρτες των Αββά Βαρθολομαίου και Gouffier. Ο Σταματιάδης(3) επίσης γράφει ότι στα 1830 στο Νέο Καρλόβασι βρέθηκαν συντρίμματα μαρμάρων, κίονες και τεμάχια αγαλμάτων.

Στην τοποθεσία αυτή λοιπόν, όπου βρίσκεται σήμερα το κτίριο τού Χατζηγάννη  υπήρχε προ τού 1738 έκταση πού περιελάμβανε: "Ναόν ενοριακόν, κτητορικόν έχων και κήπον και περίβολον και θύραν μετά τής περιοχής αυτού” και κοντά στον ναό “οσπήτιον-επισκοπείον” που χτίστηκε από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Σάμου - Ικαρίας (Γρηγόριο Β') για κατοικία-ανάπαυση τού ιδίου και των εκάστοτε Αρχιερέων. Τα στοιχεία αυτά αντλούνται από Συγγίλιο τού 1738 τού Πατριάρχη Νεοφύτου (4). Σε αυτό διασαφηνίζεται ότι ο ναός τής Αγίας Σοφίας "ως ενοριακός, κτητορικός υπάρχει στην δεσποτείαν και εξουσίαν τού διαληφθέντος κτήτορος Παππά Γεωργίου Ζαμπέτη, ομού μετά τού κήπου, τού περιβόλου, τής θύρας και της περιοχής αυτού” και δικαιωματικά όλα τα παραπάνω θα περιέρχονται στούς απογόνους και κληρονόμους τού  Γ. Ζαμπέτη. (Ο  Γεώργιος Ζαμπέτης μας είναι γνωστός επίσης από την επιγραφή στο τέμπλο τού ναού τού Αγίου Δημητρίου (5), το οποίο λόγω κατεδάφισης τού ναού μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στον Μητροπολιτικό ναό τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου Καρλοβασίου). 

 

Μετά τον θάνατο αυτού ο γιος του Πορφύριος Ζαμπέτης (Επίσκοπος Τυρολόης τής Ανατολικής Θράκης μέχρι το 1780) συναποφάσισε με τον Μητροπολίτη Ηρακλείας και Ραιδεστού Μεθόδιο την ίδρυση Σχολείου Ελληνικών μαθημάτων στο "χωριό  Καρλόβασι". (6) Εκτός των χρημάτων που  προσέφερε γι' αυτόν τον σκοπό ο Μεθόδιος και οι χριστιανοί τής Ραιδεστού, ο Πορφύριος προσέφερε τη Βιβλιοθήκη του, την προπατορική- κτητορική του εκκλησία τής Αγίας Σοφίας και το πατρογονικό κτήμα του.
Το 1781 με την έναρξη των εργασιών  ο Πορφύριος πέθανε σε ηλικία 80 ετών και ετάφη στον κήπο τού σπιτιού του, δίπλα στον ναό τής Αγίας Σοφίας.  To έργο του συνεχίστηκε από τούς κατοίκους τού Καρλοβασίου και αποπερατώθηκε το 1784, οπότε λειτούργησε και η Σχολή. Ο Κρητικίδης γράφει, ότι παρόλο που οι ευγνώμονες συμπολίτες του "ούτε πλάκα με επιτύμβια επιγραφή ούτε ανδριάντα έθεσαν", τελούν όμως ετήσιο μνημόσυνο στο ναό τής Αγίας Σοφίας στις 17 Σεπτεμβρίου. Μεταγενέστερη αναφορά στον ναό γίνεται σε Συγγίλιο τού 1784 τού Οικουμ.Πατριάρχη Γαβριήλ Δ', όπου πληροφορούμαστε ότι με την Σχολή μαζί, κατέστη σταυροπήγιο Πατριαρχικό.

O μικρός θολωτός ναός τής Αγίας Σοφίας κτίστηκε πολύ πριν την ερήμωση τής Σάμου (προ τού 1467) κι εγκαταλείφθηκε μέχρι την επανοίκηση τής περιοχής στις αρχές τού β΄μισού τού 16ου αιώνα. Επισκευάστηκε μετά το 1550 από τούς προγόνους τού Ιερέα Γεωργίου Ζαμπέτη και κατέστη οικογενειακός. O Eμ.Κρητικίδης τον αναφέρει στην “Τοπογραφία” (1869) ως “ναϊδιον θολοειδές και βαθύ κτισθέν πρό τής ερημώσεως τής νήσου”.

 

Ο ναός  αναδομήθηκε τον Μάϊο τού 1805, εικοσιένα χρόνια μετά την ίδρυση τής Σχολής, όταν διδάσκαλοι στη Σχολή ήταν (μετά τον Ιάκωβο Σφίγγο)  ο Σαμουήλ και Δανιήλ από την Άνδρο. Θα επρόκειτο για ριζικές εργασίες αναδόμησης, αν λάβουμε υπ' όψιν τούς δύο και πλέον αιώνες που μεσολάβησαν από την προηγούμενη ανακαίνιση (των προγόνων τού Ιερέα Ζαμπέτη). Αλλωστε, οι πηγές αναφέρουν εργασίες στα θεμέλια τού κτίσματος.

 

Κατά τη διάρκεια των εργασιών, ανακαλύφθηκαν "δύο στήλες, ένα κεκολοβωμένον άγαλμα και ύλη τού αρχαίου ναού” στα θεμέλια τού δεξιού τοίχου τής Αγίας Σοφίας, προς τον κήπο, τα οποία κατά διαταγή των προυχόντων καταχώθηκαν και πάλι, από φόβο μήπως αυτοί ενοχοποιηθούν από την τουρκική εξουσία. Κάποιες δε από τις αρχαιότητες τού περιβόλου που προαναφέραμε σώζονταν μέσα στον ναό, στον νάρθηκα και στο ιερό βήμα. (Οι συγκεκριμένες πληροφορίες δοθήκανε επιβεβαιωμένες στον Εμμ. Κρητικίδη).

 
Οι εργασίες έγιναν “με συνδρομές τών κατοίκων τών Καρλοβασίων και τού Ηγουμένου τής Μονής Καρακάλου τού Αγίου Ορους Νεοφύτου, ο οποίος δαπάνησε αρκετά χρήματα για τον καλλωπισμό τού νάρθηκα”. Στην είσοδο υπήρχε η εξής επιγραφή:

"αωε περί μήνα Μάιου//

ούτος ο περικαλλής ναός επ'ονόματι ανηγέρθη τής//  Τριάδος τών αυταδέλφων καλλιπαρθένων τε και αθληφόρων//  τού Χριστού Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης και τής μητρός//  αυτών Σοφίας επί Αρχιερέως Δανιήλ τού Πελοποννησίου//  και επί διδασκάλων Σαμουήλ και Δανιήλ αυταδέλφων//  τής εξ Ανδρου επιτροπεύοντος τού Κων/νου Διαμαντή”.//

 Χριστώνυμε είσελθε ένδον ευσεβοφρόνως//  οφρα τ'όν αντέξεις λάβοις τ'αφθόνως"

Ο Δανιήλ Κομνηνός ο Πελοποννήσιος που αναγράφεται στην επιγραφή ήταν από την Κουμουστά Λακωνίας και διετέλεσε  Επίσκοπος Σάμου κατά τα έτη 1783-1814 . Κατά την Διακονία του κατηγορήθηκε ότι υπεστήριζε τούς καρμανιόλους,  γιατί αρνήθηκε να εισπράξει οφειλές φτωχών αγροτών (εν αντιθέσει με τούς κοτζαμπάσηδες). Τον διέβαλαν επίσης διάφοροι θρησκόληπτοι για την άρνησή του να εκδόσει άδειες ανέγερσης ναϋδρίων  λόγω τής εγκατάλειψης πολλών εξ αυτών.  Για τον λόγο αυτόν έκτισε με δικά του έξοδα το εξωκκλήσι τού Αγίου  Χαραλάμπους στη Χώρα. Με δικά του έξοδα επίσης έκτισε  μία από τις πέντε παλιές βρύσες τού Ν. Καρλοβασίου, την επονομαζόμενη “τού Δεσπότη”, μέσα στην πρώτη μάλλον δεκαετία τού 1800^.(7). Πέθανε το 1815 και ετάφη στον ναό τής Αγίας Παρασκευής στη Χώρα, σε παλαιό μνημείο πίσω από το δεσποτικό θρόνο, κατά το παρεκκλήσιο των Αγίων Αποστόλων.

Μικρός, λοιπόν, θολωτός,  και με νάρθηκα ο ναός τής Αγίας Σοφίας, με δικό του κήπο και περίβολο με πόρτα, νότια τής όλης περιοχής. Κοντά του και το πηγάδι “το έσωθεν και έξωθεν “ τής ιδιοκτησίας τού Ιερέα Γ. Ζαμπέτη. 

Έναν αιώνα περίπου μετά, κατά το 1902,  κατεδαφίστηκε ο ναός  ταυτόχρονα  με τη Σχολή τού Πορφυρίου. Η απόφαση εγκατάλειψης τού κτιρίου τού Πορφυρίου λόγω τής κακής πλέον κατάστασης στην οποία είχε από καιρό περιέλθει και τής εκ βάθρων ανέγερσης νέου κτιρίου στον χώρο τής σημερινής πλατείας Βαλασκατζή (8), αλλά  κυρίως η απόφαση  τού Ι. Χατζηγιάννη να οικοδομήσει Παρθεναγωγείο στον εγκαταλειφθέντα χώρο ήταν μοιραίες για την τύχη τού βυζαντινού ναϋδρίου. Υποθέτουμε  ότι το νέο κτίσμα  τού Ι. Χατζηγιάννη δεν μπορούσε πλέον να αναπτυχθεί  μέσα στην άλλοτε μεγάλη έκταση τού Πορφυρίου, που στο μεταξύ κατακερματίστηκε και  η οικοδόμησή του πλέον  προϋπόθετε  την κατεδάφιση τού ναού τής Αγίας Σοφίας.

Η Σχολή Χατζηγιάννη- σήμερα Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη

Για τον ναό πλέον έχει χαθεί η ανάμνηση. Ακόμα και η οδός “Αγίας Σοφίας” που έκανε μνεία μέχρι πρόσφατα στον ιστορικό χώρο δυστυχώς μετονομάστηκε σε  "Καλομοίρη".

Για όσους όμως ενδιαφέρονται για τη διατήρηση τής ιστορικής μνήμης (προϋπόθεση και για τη διατήρηση και συντήρηση των μνημείων τού νησιού), αναφέρουμε ότι σώζεται μια μαρμάρινη στήλη στο βόρειο τοίχο τού Χατζηγιάννειου (στην αυλή), το  πηγάδι στην οδό Αγίας Σοφίας (αλλοιωμένο)  και δίπλα του ένα αφιερωματικό εικονοστάσιο στην Αγία Σοφία. 

Στην Μητρόπολη σώζεται η εικόνα τής Αγίας Σοφίας, Πίστεως, Αγάπης και Ελπίδος που προέρχεται από τον ναό τού Ζαμπέτη, καθώς και η Ακολουθία των Αγίων Μαρτύρων Σοφίας, Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης που συνέταξε ο Γεώργιος Κλεάνθης βρισκόμενος στο τρίτο έτος τής εξορίας του στην Εύβοια. Ποιητής και μελωδός, παρών σε όλη τη διάρκεια τού επαναστατικού αγώνα και στις πολεμικές επιχειρήσεις, γραμματέας και τελευταίος Πρόεδρος τής Επιτροπής των Σαμίων (9), πέθανε το 1839 στην Κάρυστο (ή στον Ωρωπό, κατά τον Καλατζή) σε ηλικία μόλις 38 ετών.

Επ' αφορμή τής ανάθεσης πού τού είχε γίνει από τούς έφορους της Σχολής, προς απαρτισμό τής Ακολουθίας  ως προς τα ελλείποντα τροπάρια, συντάσσει το 1837 την παρακάτω επιστολή: 

“Εκπληρώ την φιλικήν σου αίτησιν και τήν ιδίαν μου πρόθεσιν συντάξας και συναπαρτίσας τα ελλείποντα τής ακολουθίας τών Αγίων ενδόξων και καλλινίκων μαρτύρων Σοφίας, Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης τών πανσεβάστων εφόρων τής εν Ν. Καρλοβασίω Πορφυριάδος Σχολής. Αλλά το έργον μου τούτο σεβάσμιε Πρεσβύτερε, ουδέ πλήρες νομίζω, ουδ' ανάργον θεωρώ τής εφέσεώς μου διά δύο αίτια, τα εφεξής. Το μεν, ότι είναι η πρώτη μου απόπειρα εις σύνταξιν εκκλησιαστικών ασμάτων, και πείραν ού την τυχούσαν και γνώσεις απαιτούντων πολυειδείς. Το δε, ότι αυτό τούτο με προυτέθη και εκτελέσθη εν βία κατ' αυτήν τήν εποχήν τής τρίτον ήδη καταγνωσθείσης υπερορίας μου. Αλλά μάλλον εις το πρόθυμον τού προσφέροντος αποβλέπων αξιοσέβαστε πρεσβύτερε, δέξου το προσφερόμενον πονημάτιον, ως τεκμήριον μεν τής προς σέ μου αγάπης, και υπολήψεως, ως δείγμα δε μικρόν τής άκρας μου ευγνωμοσύνης προς την ευεργέτιδά μου Ιεράν Σχολήν τών Καρλοβασίων και τού βαθυτάτου εκείνου σεβασμού προς τούς αγίους και πανσέπτους αυτής εφόρους. Πολλαπλασίασε δε τον ζήλον σου, και μη απολείπης συντρέχων και προσπαθών μέ πάντα τρόπον υπέρ τής αναστάσεως και προόδου τής ελεεινής εισέτι κειμένης Σχολής εκείνης, οικτείρων τήν αθλίαν τής Σάμου Νεολαίαν, τήν οποίαν υπέρ τα τρία ήδη έτη δαίμων καταχθόνιος κρατεί υπό τα δεσμά τής θεοστυγούς και δημοκαταράτου απαιδευσίας.

Εν Νέω Καρλοβασίω Σάμου, κατά Νοέμβριον 1837
Γεώργιος Αναγνώστου Κλεάνθους"

 

Η πρωτότυπη αντιγραφή τής Ακολουθίας, έγινε μετά από 42 χρόνια από ανώνυμο Αγιορείτη μοναχό “τή προτροπή μέν τών Τιμιωτάτων Κυρίων Εφόρων τής εν Νέω Καρλοβασίω Σχολής Πυθαγόρου Μ.Πανέρη καί Θεοδώρου Παπαδημητρίου, δαπάνη δέ τού ιερού ναού τής Αγίας Σοφίας τού όντος εντός τής ρηθείσης σχολής. Εν τή νήσω Σάμω 1879”. Φυλάσσεται στον Μητροπολιτικό Ναό Καρλοβασίου,  τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου (10). 

 

 

 

 

 

 

                                                           ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Ιωάννα Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή” Α' ΜΕΡΟΣ,  Σάμος 1996 και 2016 
parafestareseatch.blogspot.gr

(2)  Eμμ.Ι.Κρητικίδης “Αρχαιολογία- Αρχαίοι Ναοί τής Σάμου μετ' ανακαλειφθουσών επιγραφών”. Εν Ερμουπόλει Σύρου. Τύποις Ρ. Πρίντεζη. 1867

(3)  Επ. Σταματιάδης – 1ος Τόμος τών Σαμιακών σ.2274 - Εμμ.Ι.Κρητικίδης “Αρχαιολογία” σ.57 

(4)  Ιω. Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” 1967- Σιγγίλιο 1738 Νεοφύτου

(5) Ι.Π.Παραφέστα "Ο κατεδαφισμένος ναός τού Αγ.Δημητρίου στην πλατεία Βαλασκατζή Ν,Καρλοβασίου”  parafestareseatch.blogspot.gr
(6) Ιωάννα Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή” Α' ΜΕΡΟΣ,  Σάμος 1996 και 2016 
parafestareseatch.blogspot.gr

(7)  Περιοδικό Σαμιακή Επιθεώρηση Τ.24- Ιούλιος 1979 “ Η Πνευματική Σάμος” Γιώργου Βαλέτα 

(8) Ιωάννα Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή” Β΄ ΜΕΡΟΣ,  Σάμος 1996 και 2016 
parafestareseatch.blogspot.gr

(9) Επαμεινώνδας Ι. Σταματιάδης "Ιστορία τής νήσου Σάμου από τών παναρχαίων χρόνων μέχρι τών καθ΄ημάς", Τ. 1ος - Εν Σάμω εκ τού Ηγεμονικού τυπογραφείου 1881.

(10) Φωτοτυπημένο αντίγραφο μας παραχωρήθηκε (περί το 1995) από τον Ιερέα τού ναού τής Κοιμήσεως  Θεοτόκου Καρλοβασίου (Μητροπολιτικός ναός) παπα- Κώστα Μηλιώτη τον οποίο ευχαριστούμε και πάλι.  Ελπίζουμε δε στην αποκατάσταση τού ναού που επλήγη σοβαρά από τον σεισμό τής 30 Οκτωβρίου 2020. Εκτός από τόπος λατρείας για τους πιστούς είναι ένα εξαιρετικό εκκλησιαστικό και ιστορικό μνημείο τού 19ου αιώνα που περιλαμβάνει μεγάλης αξίας καλλιτεχνήματα (τέμπλο, εικόνες, κιβούρι επιταφίου, δεσποτικός θρόνος και άλλα αριστουργήματα), τα οποία  θα πρέπει να αντιμετωπιστούν με σεβασμό κι επιστημονική εξειδίκευση.