O ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΜEΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΒΑΛΑΣΚΑΤΖΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙΟΥ

 Η νότια πλευρά τού ναού τού Αγίου Δημητρίου.Φωτ. πριν το 1897-98

Θα αναφερθούμε με τα λίγα στοιχεία που δαθέτουμε γι'αυτόν τον ναό, τού οποίου η κατεδάφιση (1898 ή λίγο πριν) συνέπεσε με την περίοδο ανέγερσης τού νεώτερου κτιρίου τής Πορφυριάδας (έναρξη εργασιών 1897), με την κατεδάφιση τού παλιού κτιρίου τής Σχολής τού Πορφυρίου Ζαμπέτη και τού ναϊσκου τής Αγ. Σοφίας μέσα στον ίδιο χώρο (περί το 1902;) με την ανέγερση τού Χατζηγιάννειου Παρθεναγωγείου (1903), με την ανέγερση τού Μητροπολιτικού Ναού Κοιμήσεως τής Θεοτόκου(1898) και με την κατεδάφιση τού Ναού τού Ιωάννου τού Θεολόγου (περί το 1898).

Ολα αυτά τα μνημεία συνδέθηκαν μεταξύ τους ιστορικά, όχι μόνον γιατί ανήκαν χωροταξικά στην ίδια οικιστική ενότητα, αλλά κυρίως γιατί τα κατεδαφισμένα θα επάνδρωναν και θα διευκόλυναν στην ανέγερση νέων οικοδομημάτων, ενώ παράλληλα θα άλλαζαν τον οικιστικό ιστό δημιουργώντας σταδιακά ένα αστικό κέντρο.

Έχουμε έτσι μια αλληλουχία λύσεων:

Η απόφαση “μετατόπισης” τής Πορφυριάδας σε ένα άλλο, επαρκές για τις νέες ανάγκες κτίριο (που θα μπορούσε να ανταποκριθεί επαξίως στα προγράμματα Λογιστικής και Εμπορικής κατάρτισης), έδωσε τον χώρο της για ένα νέο σχολείο, το Χατζηγιάννειο Παρθεναγωγείο.

Τα υλικά τού παλιού κτιρίου αλλά και τού ναϊσκου τής Αγίας.Σοφίας χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση τού Παρθεναγωγείου.

Τα υλικά των κατεδαφισμένων ναών Αγίου Δημητρίου και Αγίου Ιωάννου τού Θεολόγου χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση τού Μητροπολιτικού Ναού. Το περίφημο Τέμπλο τού Αγίου Δημητρίου (1739) επάνδρωσε τον παραπάνω ναό. (Επίσης οι παλιές εικόνες τής Παναγίας τής Αναπλιώτισσας και τού Αγίου Δημητρίου). Το καλλίτεχνο κωδωνοστάσιο μεταφέρθηκε στο Παλαιό Καρλόβασι και τοποθετήθηκε στο ναό τής Παναγίας τής Καστρινής. Το τέμπλο τού Ιωάννου Θεολόγου μεταφέρθηκε κι αυτό στην Μητρόπολη.

"1862 Αυγούστου 16 ανηγέρθη το κωδωνοστάσιον τούτο δι' επιστασίας Εμμ.Ι.Καρούλη"

Ο ναός τού Ιω.Θεολόγου παραχώρησε λένε τη θέση του στο Δημαρχείο. Ο Αγ.Δημήτριος “θυσιάστηκε" για να δημιουργηθεί η πρώτη, μικρή πλατεία του Ν. Καρλοβασίου. Εκεί διαμορφωνόταν σταδιακά το κέντρο. Μια ήδη ανερχόμενη τάξη, στους κόλπους τής Ηγεμονίας, συνδύαζε την ευημερία της με τις νέες πολεοδομικές λύσεις και σταδιακά διαμόρφωνε το δικό της χώρο.

Οι τρεις ναοί (Αγ.Δημήτριος, Ιω. Θεολόγος και τής Κοιμήσεως Θεοτόκου) χτίστηκαν μικροί σε μέγεθος, πάνω στα ερείπια ναών που εγκαταλείφθηκαν κατά την περίοδο τής “ερήμωσης” τής Σάμου (1476-1550 περίπου).

Με την επανοίκηση (1550 περίπου), άποικοι ερχόμενοι στο “Νεοκαρλοβάσιον ή Νεοχώριον, έπηξαν τάς καλιάς ή καλύβας των εν δάσει πρός νότον τής αρχαίας ακροπόλεως λεγομένης σήμερον Αλωνάκι επί ερειπίων τής Γοργυίας, ής ίχνη σώζονται και μεταγενεστέρας πόλεως αγνώστου επωνυμίας, ήν εγκαταλείψαντες οι κάτοικοι ένεκα τών ενοχλούντων αυτούς αενάως πειρατών, κατά τα τέλη τού ΙΔ' αιώνος, μετώκησαν είς τήν ύπερθεν τών Κοντακεϊκων κορυφήν τού όρους Καστροβούνι.....και εσχημάτισαν πόλιν οχυράν, ής ερείπια φαίνονται μέχρι σήμερον, ή απεσύρθησαν είς αφιστάμενα τών παραλίων κωμίδια”.(1)

Γύρω από τον εγκαταλελειμμένο ναό τού Αγ. Δημητρίου, άρχισε κατ' αρχάς να αναπτύσσεται  ο συνοικισμός τού Ν. Καρλοβασίου.

Ο ναός χτίστηκε μικρός αρχικά και υπήρχε την 23 Δεκεμβρίου 1625, όταν ο παπά Γρηγόριος Χίος, ψάλτης τού Αγίου Δημητρίου, υπέγραψε στη θέση τού αναλφάβητου Νικολάου Ιάκωμου από το Παλαιό Καρλόβασι, το αφιερωματικό έγγραφο με το οποίο ο Νικόλαος δώρισε το ναϋδριο τού Προφήτη Ηλία με έναν οίκο, στην Νέα Μονή Χίου. **

"..έβαλα τον παπά Γρηγόριον τόν ψάλλοντα τόν Αγιον Δημήτριον και υπέγραψε με τό θέλημά μου. Γρηγόριος Ιερομόναχος μαρτυρώ τά άνωθεν"

Ο εν λόγω ψάλτης ήταν ζωγράφος και αγιογράφησε την εικόνα τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου που σώζεται στο ναό τής Κοιμήσεως τής Παναγίας στο Νέο Καρλόβασι. Την αχνή, δυσανάγνωστη χρονολόγησή της αντικατέστησε με δικά του έξοδα ο Δ. Αυγουστίνος.** Ο παπα- Γρηγόριος  αναδείχθηκε αργότερα, το 1633 κτήτωρ τής Μονής τού Προφήτου Ηλία (2), ο δε Νικόλαος Ιάκωμος, μαθαίνουμε ότι το 1637  έγινε μοναχός και μετονομάσθηκε σε Νικόδημο. (3)

Αργότερα, ίσως περί το 1739 ανοικοδομήθηκε ο ναός τού Αγίου Δημητρίου και πάντως το 1739 εκοσμήθη με περίτεχνο ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο. Ο ξυλογλυφέας ήταν ο χατζή Γιακουμής και βοηθοί του ο Κωνσταντίνος και ο Μανουήλ ο προσκυνητής. Στην επίσης ξυλόγλυπτη επιγραφή τού τέμπλου διαβάζουμε:

Η ξυλόγλυπτη επιγραφή στο τέμπλο. Φωτ. Ι.Παραφέστα

“Εγένετο τό παρόν έργο διά συνδρομής καί εξόδου τών ευλαβεστάτων ιερέων Γεωργίου Ζαμπέτη, Γεωργίου Μουζάκη και Μανουήλ Μουζάκη και τών εντιμοτάτων επιτρόπων, Ιωάννου Μουζάκη, Δημητρίου Μανόλα και Γεωργίου Γενήτη και δι' ελεημοσύνης τών ευσεβών καί ορθοδόξων χριστιανών καί τών θελόντων γραφήναι εν τή αγία προθέσει εις μνήμην αυτών και διά χειρών τού τέκτονος χατζή Ιακουμή καί τής συνοδείας αυτού Κωνσταντίνου και Μανουήλ προσκυνιτού. έτη από Χριστού ΑΨΛΘ΄ εν μηνί Απριλίου δεκάτη”.

(10 Απριλίου 1739)
                                                                               (Τηρείται η ορθογραφία της επιγραφής)

Ο Γεώργιος Ζαμπέτης που αναγράφεται στην παραπάνω επιγραφή είναι ο πατέρας τού Πορφυρίου Ζαμπέτη, τού ιδρυτή τής Πορφυριάδας Σχολής (1780) (4).

Ο δε Γεώργιος Γενήτης, όπως αναφέρει ο Εμμ.Κρητικίδης στην “Τοπογραφία” ήταν προπάτορας τής μητέρας του. Μετανάστευσε στη Σάμο κατά το 1715 όταν η Αίγινα κατακτήθηκε από τούς Οθωμανούς.

Το τέμπλο βρίσκεται, πάνω από έναν αιώνα, στον Μητροπολιτικό ναό Καρλοβασίου, στο κεντρικό κλίτος και διασώζεται εκεί η εν λόγω επιγραφή. Υπάρχουν “ενώσεις” που μπορεί να διακρίνει κάποιος με παρατήρηση, αφού το μεταφερθέν τέμπλο χρειάστηκε να προσαρμοστεί στον νέο χώρο και μάλιστα να συνδεθεί και με το τέμπλο τού Ιωάννου Θεολόγου (5) που όπως προείπαμε, είχε επίσης κατεδαφιστεί την ίδια περίοδο.

Μέρος τού τέμπλου τού Μητροπολιτικού Ναού Καρλοβασίου

  
Στο βόρειο κλίτος υπάρχει η εξής επιγραφή: 
“Το παρόν τέμπλον εγένετο δι' εξόδων τής ευγενεστάτης Ειρήνης θυγατρός Γεωργίου ιερέως Ζαμπέτη και τού υιού αυτής Εμμανουήλ αψλθ” (1739)

Έχουμε λοιπόν δύο μέρη τού τέμπλου με ομοιότητες και δύο επιγραφές τής ίδιας χρονολογίας, όπου και εμφανίζονται ο παπα- Ζαμπέτης, η κόρη του Ειρήνη και ο εγγονός του Εμμανουήλ.

Στο τέμπλο σώζεται η πρώτη εικόνα τού κατ' αρχάς μικρού ναού τής Κοιμήσεως, που απεικονίζει την Παναγία θρηνούμενη από τούς δώδεκα Αποστόλους. Φέρει επιγραφή:

“Εν μηνί Νοεμβρίω αχνή (1658) υπό Γρηγορίου ιερομονάχου και άλαλα τα χείλη τών ασεβών....”

Αριστερά τής ωραίας Πύλης σώζεται η εικόνα τού Αγίου Δημητρίου από τον ομώνυμο κατεδαφισμένο ναό. Στο βόρειο κλίτος υπάρχει η εξαιρετικής τέχνης εικόνα τής Παναγίας,  ασημωμένη.  Αυτή είναι γνωστή ως Παναγία Φανερωμένη ή Αναπλιώτισσα (;). 

Παναγία η Αναπλιώτισσα ή Φανερωμένη

Προέρχεται από τον Αγ. Δημήτριο;  

Περιγράφεται στα 1869 από τον Εμμ. Κρητικίδη στην “Τοπογραφία”, (πριν την κατεδάφιση τού ναού), μια εικόνα τής Παναγίας Αναπλιώτισσας ή Φανερωμένης, που απεικόνιζε όμως το Γενέσιο τής Θεοτόκου. Την μεταφέρανε πρόσφυγες από το Ναύπλιο είτε το 1715, είτε το 1769.

Επί τη ευκαιρία, να αναφέρουμε ότι στον Μητροπολιτικό ναό, σώζεται και η εικόνα τής Αγίας Σοφίας, Αγάπης, Ελπίδας και Πίστεως, που προέρχεται από τον ομώνυμο ναϊσκο τού Ιερέα Ζαμπέτη και τού γιού του Πορφυρίου, στο χώρο τής πρώτης Πορφυριάδος Σχολής. Επίσης φυλάσσεται η Ακολουθία που έγραψε ο επαναστάτης και ποιητής Γεώργιος Αναγνώστου Κλεάνθης για το ναό τής Αγίας Σοφίας.(6)

*Από τον Άγιο Δημήτριο προέρχεται και το εικοναστάσι με την εικόνα τής Αγίας Αικατερίνης, πού βρίσκεται στο Σιναϊτικο Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου (ιδιοκτησίας Διακοσταμάτη)*

Ο ναός τού Αγίου Δημητρίου ανακαινίσθηκε για δεύτερη φορά, στα 1790, τρισυπόστατος. Η ξυλόγλυπτη επιγραφή τού τέμπλου πού προαναφέραμε, αναρτήθηκε στη δεύτερη (!) αυτού υπόσταση, κάτω από την εικόνα τού Αγίου Βασιλείου, σε ανάμνηση εκείνων των αφιερωτών. Στο ανώφλι δε τής θύρας τού καθολικού τού ναού υπήρχε η εξής επιγραφή:

“Ανεκαινίσθη ο θείος και ιερός ούτος ναός τού αγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου εν έτει 1790 διά συνδρομής τού κυρίου Κωνταντίνου τού ποτέ Διαμαντή και δι' εξόδων αυτού και τών ορθοδόξων χριστιανών. Επίτροπος Παναγιώτης προσκυνητής”. (Δηλαδή ο Κωνστανταρής, διευκρινίζει ο Κρητικίδης)

                                           ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ  ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Αυτά μέχρι στιγμής είναι τα στοιχεία που έχουμε για τον Άγιο Δημήτριο καθώς και δύο φωτογραφίες.

Aπ΄ αυτά, συμπεραίνουμε κάποια βασικά πράγματα πού αφορούν στο οικοδόμημα:

 

Πρόκειται λοιπόν για τρισυπόστατο ναό, βασιλικού ρυθμού με προστώο.
Διακρίνονται δύο βασικά κτίσματα. Αυτό ανατολικά, σε κυβικό σχήμα που φέρει τετράεδρη κωνική στέγη, και το δεύτερο δυτικά και σε επαφή, παραλληλόγραμμο με τετράεδρη στέγη. Το δεύτερο κτίριο, από την απόπειρα που κάναμε σχεδιαστικά  να καταλάβουμε την αρχιτεκτονική σύνθεση τού ναού και σε συνάρτηση με τις φωτογραφίες και το αποτύπωμα της παλαιάς οδού νότια (που υφίσταται και σήμερα) είχε λοξό τον βόρειο τοίχο του κατά τρόπο ώστε να ακολουθεί τη λοξή ροή τού δρόμου που έμεινε αμετάβλητος ως σήμερα λόγω των προσόψεων των υπαρχουσών ιδιοκτησιών.  Εκεί υποθέτουμε ότι θα υπήρχε η δεύτερη είσοδος τού ναού που θα οδηγούσε και σε υπερώο ( γυναικωνίτη) κατά την άποψή μας. Φαίνεται πώς η πλευρά αυτή ήταν η πλέον κατάλληλη για την κατασκευή του, αφού εκεί το κτίριο προεξείχε από τον κύριο όγκο. Η ύπαρξη γυναικωνίτη συνάγεται και από το ύψος τού ναού, αλλά και από τις  κοινωνικές συνθήκες που επιβάλανε συχνά στο γυναικείο πληθυσμό ή σε μέρος αυτού να εκκλησιάζεται "διακριτικά". Αυτό όμως απαιτούσε συνήθως και διακριτικότητα για την  πρόσβαση σε αυτόν.
 Η κυρία είσοδος τού ναού βρισκόταν νότια,  μέσα από τον εξωνάρθηκα (προστώο).

Γύρω του ο ναός περιβάλλεται από δρομάκια και σύμφωνα με την  αντίληψή μας καταλάμβανε το σύνολο σχεδόν τής πλατείας Βαλασκατζή.

Έχει "διώροφο" ως προς το ύψος του εξωνάρθηκα. Κατά προσέγγιση υπολογίζουμε το ύψος στα 7μ. Στο ισόγειο (νότια) περιβάλλεται από τρία μεγάλα τοξωτά ανοίγματα (πυλώνες), στα δε ανατολικά από δύο (λόγω στενότερης πλευράς). Στον “όροφο” τού εξωνάρθηκα (νότια), υπάρχουν έξη μικρότερα τοξωτά ανοίγματα, ενώ στα ανατολικά δύο. Ίσως να επαναλαμβάνεται και στην δυτική πλευρά, όπου υπάρχει στενωπός (σούδα).

Όλα τα τόξα είναι ημικυκλικά με ελαφρώς οξυκόρυφη υπερύψωση τού κέντρου χάραξης, κατά την ισλαμική τέχνη και στηρίζονται σε μαρμάρινους μάλλον πεσσούς (παραστάδες), διακοσμημένους με μαρμάρινους κοσμήτες (γείσα) που υπογραμμίζουν έντονα τις γενέσεις των τόξων. Στα δύο από τα τρία τοποθέτησαν ξύλινες μάλλον παρά μεταλλικές δοκούς, ανάμεσα στους πεσσούς.  Είναι μοναστηριακού τύπου, με έντονο ανατολίτικο ύφος. Στο επάνω μέρος τού εξωνάρθηκα στο κέντρο, υπάρχει εσοχή με μαρμάρινο πλαίσιο, που θα περιείχε την εικόνα τού Αγίου. Κοντά του υπάρχει και πλάκα με την χρονολογία  οικοδόμησης τού ναού, όπως συνηθίζονταν.

Διακρίνουμε νότια ένα τουλάχιστον παράθυρο μακρόστενο, τοξωτού σχήματος, με μαρμάρινα γείσα.

Ένα μικρό ορθογώνιο  βρίσκεται επίσης νότια προς το ιερό.

Το ιερό του φαίνεται να είναι ημιεξαγωνικό (τρίεδρο)  και φέρει στην κεντρική έδρα του  φωτοθυρίδα. Είναι κεραμοσκεπές.  Στην θέση τού ιερού, υπάρχει σήμερα εικονοστάσιο σε μνήμη τού ναού αυτού, τού Αγίου Δημητρίου.

Κεραμοσκεπές υπάρχουν -όπως προαναφέραμε- στο σύνολο τού ναού. Οι κλίσεις των στεγών προσεγγίζουν το 40%. Πάνω από τον εξωνάρθηκα  στην επαφή τους με τους τοίχους και τις ακμές τους προεξέχουν έντονα, δημιουργώντας ένα φαρδύ προστατευτικό και διακοσμητικό διάζωμα από ξύλινες λοξές αντιρρήδες καλυμμένες με "τσατί" (μπαγδατί), γνωστό ήδη από τον 18ο αιώνα στο μεγαλύτερο μέρος τής τότε οθωμανικής επικράτειας και στα νότια Βαλκάνια, προερχόμενο βεβαίως από Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη κ.λ.π και συχνά εφαρμοσμένο στην Σάμο, με μεγαλύτερη διάδοση αυτού κατά την περίοδο τής Ηγεμονίας. Το ίδιο στοιχείο επαναλαμβάνεται και στο "ισόγειο" τού εξωνάρθηκα πάνω από τις μεγάλες καμάρες-τόξα.

Ο Αγιος Δημήτριος και η περιοχή του από ανατολικά, προ τού 1897-98

Το καμπαναριό με την βάση του προσεγγίζει τα 6μ. Αποτελείται από τρία τμήματα ομοιότυπα με μικρή, σταδιακή καθ' ύψος μείωση των μεγεθών τους. Το κάθε τμήμα σχηματίζεται από τέσσερα ημικυκλικά τόξα, ένα σε κάθε πλευρά που πατάει σε δύο ελαφρείς πεσσούς, κοσμημένους ο καθένας με τέσσερις λεπτούς κοσμήτες. Το τέταρτο τμήμα στο ανώτερο επίπεδο τού καμπαναριού διαφέρει. Σχηματίζει ένα οκταγωνικό μικρό τρούλο από διάτρητες μαρμάρινες έδρες. Σε κάθε άκρη τού επιπέδου όπου βασίζεται ο "τρούλος" υπάρχει και ένας μαρμάρινος σταυρός.

Είναι ένα καλλίτεχνο έργο από λευκό μάρμαρο, με αναλογίες πού τού προσδίδουν μια μεγαλύτερη καθ' ύψος ανάταση. Βρίσκεται όπως προαναφέραμε στον Ναό τής Παναγίας  στο Παλαιό Καρλόβασι.

Φέρει δε, την εξής επιγραφή: "1862 Αυγούστου 16 ανηγέρθη το κωδωνοστάσιον τούτο δι' επιστασίας Εμμ. Ι. Καρούλη".

 Η μάζα τού κτιρίου είναι σημαντική και ο ναός δείχνει βαρύς και ογκώδης. Η αυστηρή καθαρότητα τού κυβικού κτίσματος (το πλέον ορατό), ο δυναμισμός τής μονολιθικότητας τής μορφής αποδομείται στη νότια όψη τού ναού, από την ύπαρξη τού εξωνάρθηκα. Το προεξέχον τμήμα "διαλύεται" ως προς τον όγκο του από την ύπαρξη των ανοιγμάτων των μεγάλων και μικρότερων τόξων. Τα  κάθετα στοιχεία των πεσσών αλλά και η δυναμική "κάθετος" τού καμπαναριού σε συνάρτηση με τα οριζόντια διαζώματα (αυτού τής στέγης και αυτού πάνω από τα μεγάλα τόξα τού εξωνάρθηκα) προσδίδουν στη μορφή ελαφρότητα και ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Από αρχιτεκτονική άποψη είναι το τμήμα που χαρίζει στο οικοδόμημα την ιδιαιτερότητά του.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

                                                                                   
1 Εμμ.Κρητικίδης “Τοπογραφία Αρχαία και σημερινή τής Σάμου” Εν Ερμουπόλει 1869. Εκ τούΤυπογραφείου Ρενιέρη Πρίντεζη

2 Εμμ.Κρητικίδης “Περίβασις εις τάς Μονάς και τά Μετόχια της Σάμου κατά το έτος 1854.

3 Ιωάννης Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” Σάμος 1967

4 Ιωάννα Π. Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή στο Ν. Καρλόβασι Σάμου”.......

5 Ιωάννης Σιδηροκάστρου “Η εκκλησία τής Σάμου” Σάμος 1967

6 Ιωάννα Π.Παραφέστα “Πορφυριάδα Σχολή στο Ν. Καρλόβασι Σάμου”.........

ΠΡΟΣΤΕΘΗΚΕ

* 27/4/2017 "Από τον Αγιο Δημήτριο προέρχεται και το εικοναστάσι με την εικόνα τής Αγίας Αικατερίνης, πού βρίσκεται στο Σιναϊτικο Μετόχι τού Αγίου Γεωργίου (ιδιοκτησίας Διακοσταμάτη)"
** 11/5/2017 "..έβαλα τον παπα Γρηγόριον....ο Δ. Αυγουστίνος"